مسکن و محیط روستا
سال:1392 | دوره:32 | شماره:144 |تعداد مقالات:8

امنیت، یکی از مهم ترین نیازهای بشر است، چنان که در طبقه بندی نیازهای مازلو، امنیت در درجه دوم اهمیت و پس از نیازهای فیزیولوژیک قرار گرفته است. محققان بر این باورند که عوامل گوناگونی چون عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... در ایجاد امنیت موثرند، که در این میان می توان به نقش و تاثیرات محیط نیز اشاره نمود. هدف مقاله حاضر بررسی مراحل تکامل رویکرد پیشگیری از جرم توسط طراحی محیط، به عنوان مهم ترین رویکرد در جلوگیری از وقوع جرم و ایجاد امنیت محیطی با استفاده از طراحی و سپس ارائه راهکارهایی برای کمک به معماران و طراحان شهری در جهت طراحی محیط مسکونی ایمن در برابر جرایم است. این مقاله با به کارگیری روش اسنادی، سیر تحول این رویکرد را مشتمل بر نسل اول CPTED از سال 1960 تا 1970 با تمرکز بر اصلاحات فیزیکی محیط برای رسیدن به امنیت، نسل دوم از سال 1997 با نقد نسل اول به جهت توجه مطلق بر اصلاحات فیزیکی و پیشنهاد به کارگیری جنبه های روانی و اجتماعی به عنوان یکی از ارکان اصلی ایجاد امنیت و نسل سوم تکامل از سال 2000 و پیشنهاد مدل چند جانبه امنیت گستری برای پایدار نگهداشتن امنیت در محلات مسکونی، مورد بررسی قرار داده و کاربست این ایده ها را با هدف خلق یا افزایش امنیت در محیط ، مورد مطالعه تطبیقی قرار داده است. یافته های حاصل از این مقایسه تطبیقی و تغییر رویکردها در میان نسل های مختلف نظریه پردازان، نشان می دهد که امنیت محیطی، صرفا پدیده ای حاصل از مداخلات کالبدی (ایده های نسل اول) نیست بلکه پدیده ای نیازمند نگرشی عمیق و جامعه شناختی است که در قالب جاری ساختن ایده ها و اصول نسل دوم به عنوان مکملی بر نظرات نسل اول و در نهایت، اجرای این ایده ها توسط خود ساکنین محلات و با نظارت متخصصین امر در قالب گام های امنیت گستری، از دل محلات سالم و پایدار برآمده و در طول زمان، تداوم می یابد.

شکل خانه متاثر از عوامل متعددی است که تمامی آن ها از نظر میزان اهمیت و تاثیرگذاری در یک سطح قرار ندارند. یکی از مهمترین آن ها، ویژگی های فرهنگی می باشد که توجیه کننده اشکال مختلف سکونتگاه ها در نواحی با شرایط اقلیمی، اقتصادی و تکنولوژیکی مشابه، است. با این فرض، در نوشتار حاضر سعی شده تا با تعیین جایگاه و اهمیت مقوله فرهنگ در شکل دهی به فرم کالبدی و سازمان فضایی خانه و شناخت عناصر محتوایی فرهنگ در این ارتباط، نحوه تاثیر فرهنگ بر مقوله طراحی و شکل خانه تشریح شود. روش تحقیق در این پژوهش در خصوص مبانی و چهارچوب نظری، روش تحلیلی- توصیفی بوده و اطلاعات به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است و بر این اساس، مدل مدنظر در این نوشتار برای برقراری ارتباط سلسله مراتبی بین فرهنگ و شکل خانه تدوین شد. در ادامه، یافته های حاصل در رابطه با شکل خانه های سنتی حوزه غربی استان مازندران یعنی شهرستان تنکابن و رامسر به عنوان نمونه مطالعاتی از معماری بومی شمال ایران، مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا برای اینکه بتوان نتایج حاصل از مطالعات روی نمونه های بررسی شده را به کل جامعه آماری تعمیم داد، نمونه ها به صورت تصادفی و در محدوده هایی که پراکندگی مناسب برای پوشش دادن کل منطقه را داشته باشد، انتخاب شدند. داده های این بخش از طریق مشاهدات میدانی (برداشت نقشه، عکس و مصاحبه) استخراج و به روش مطالعه تطبیقی و استدلال منطقی در قالب چهارچوب نظری این نوشتار تحلیل شد. در نهایت نتایج به صورت جداولی که در آن ها سطوح و لایه های پنهان مقوله فرهنگ در ارتباط با شکل خانه به صورت سلسله مراتبی مشخص شده، ارائه گردید. این سلسله مراتب نشان می دهد که فرهنگ مقوله ای است منتج از نوع جهان بینی که با تعیین ارزشهای مورد قبول جامعه در عرصه های مختلف زندگی از جمله معماری نمود پیدا می کند. این نمود در حوزه معماری خانه، از یک طرف با جهت دادن به شیوه زندگی و فعالیتهای مردم و از طرف دیگر با تحت تاثیر قرار دادن مبانی نظری معماری آن جامعه صورت می گیرد.

نگاه ابزاری و تخصص گرایانه به حرفه معماری در سالیان اخیر باعث تقلیل مقام و هویت معماری ایرانی گشته است. به دلیل تقلید بیش از حد و چشم بسته از معماری و فرهنگ غربی در روش طراحی معماری، شاهد بناهایی با هویت غیر ایرانی هستیم که منظر شهری- روستایی را خدشه دار کرده اند. بناهایی که به واسطه پیروی از روش های طراحی نامرتبط، غیر بومی و تقلید صرف از سبک های بین المللی هیچ گونه احساس تعلقی نسبت به آن ها وجود نداشته و برآورده نشدن انتظارات هویتی- بومی را از فن و معماری به دنبال دارد.به همین دلیل در پی یافتن روشی در روند طراحی هستیم تا با بهره گیری از پارامترهای محیطی- معنایی به انکشافی مجدد در محیط نائل شویم. در این مسیر با کشف لایه های ذهنی- عینی در محیط مانند بوم، معنا و جغرافیا به دنبال نوعی جامع اندیشی و کلی نگری هستیم که همزمان به تمامی پارامترهای موجود پاسخ و هویتی مناسب ببخشیم. بهره گیری از مبانی معماری پارامتریک در روند طراحی بومی- منطقه ای به کمک مدل ها و نقشه های شناختی کمی و کیفی اساس این تحقیق را شکل می دهند. پس از بازشناسی لایه های موجود در بستر طبیعی سایت، لایه ها به دو دسته ظاهری و معنایی تجزیه شده و با استفاده از نرم افزار AutoCAD به عناصر قابل درک شامل نقطه، خط و سطح در هر لایه تبدیل می شوند. در مرحله بعد لایه های استخراج شده مجددا ترکیب و بر روی یکدیگر قرار می گیرند. همزمان طراح لایه های شناختی حاصل از ذهن خود را به مجموعه حاصل افزوده و تصمیمات نهایی را جهت نحوه ترکیب لایه ها و انتخاب طرح نهایی اتخاذ می کند.

شاخصهای مسکن، ابزار سنجش وضع مسکن و روند تحول آن و همچنین ارزیابی میزان موفقیت در تحقق سیاست های مسکن می باشند. البته در تدوین اهداف برنامه های آتی نیز از این شاخصها استفاده می شود. هدف از این مطالعه بررسی و مقایسه شاخصهای بهداشتی و شاخصهای ایمنی در سکونتگاه های سنتی و خانه های طرح مسکن روستایی بم است. این مطالعه توصیفی- مقطعی است که در سال 1389 به روش نمونه برداری سیستماتیک انجام شد. وضعیت شاخصهای بهداشتی و ایمنی در 519 مسکن طرح روستایی و 283 مسکن سنتی در 10 روستای منطقه بم با چک لیست های استاندارد مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. محتوای چک لیست ها شامل اطلاعات ایمنی منازل، وضعیت محل سکونت از نظر بهداشت محیط و فضای فیزیکی ساختمانها بود. داده ها به صورت توصیفی بیان شد و برای مقایسه داده ها از آزمون مجذور کای و نرم افزارهای Excel و Minitab استفاده شد. متوسط تعداد خانوار ساکن در مسکن طرح روستایی و مسکن سنتی به ترتیب 1.15 و 1.24 بود. متوسط زیربنا 60 و 50 مترمربع و متوسط تعداد افراد به اتاق 2.63 و 2.29 نفر در هر اتاق بود. وضعیت دیوارها، کف و سقف اتاق در خانه های جدید، از نظر بهداشتی بالاتر از 97% گزارش شد. وضعیت آشپزخانه و اتاقها مطلوب تر از خانه های سنتی بود، ولی وضعیت حمام و توالت در هر دو نوع سرپناه در اغلب موارد غیر قابل قبول گزارش شد. وضعیت ایمنی اتاقها و آشپزخانه درخانه های طرح مسکن روستایی مطلوبتر بود، ولی درخانه های سنتی، ایمنی در حمام و راه پله مطلوبتر مشاهده شد. مطالعه انجام شده بهبود نسبی در وضعیت شاخصهای خانه های طرح مسکن روستایی را نسبت به خانه های سنتی نشان می دهد، هر چند هنوز با وضع مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. در برنامه طرح مسکن روستایی باید به ویژگی هایی مثل تناسب افراد با فضا، دسترسی به آب بهداشتی داخل ساختمان و بهسازی محیط از نظر دفع زباله و فاضلاب اهمیت بیشتری داد. همچنین پیشنهاد می گردد در کنار احداث واحدهای مسکونی، ساخت حمام و توالت اختصاصی برای هر خانوار در دستور کار بنیاد مسکن قرار گیرد.

مقاله حاضر با هدف بررسی متغیرهای موثر بر رضایت مندی ساکنین از کیفیت محیط زندگی در نواحی روستایی از دیدگاه ساکنین آن با نمونه موردی دهستان اصلاندوز، به دنبال تبیین علمی و نگاه کارشناسانه تر بر عوامل کیفیت محیط می باشد.بر این اساس با توجه به مطالعه ادبیات نظری مربوط به کیفیت محیط، چارچوب مفهومی متشکل از عوامل شانزده گانه، برای بررسی تدوین و مبانی تحقیق و تحلیل قرار گرفته است. نوع پژوهش از نظر هدف، کاربردی و توسعه ای و از لحاظ روش انجام تحقیق، «توصیفی- تحلیلی» می باشد. ویژگی های سن، جنس، سطح تحصیلات، رضایت اقتصادی و وضعیت تاهل به عنوان ویژگی های فردی و مستقل در این راستا شناسایی شده اند تا تاثیرشان بر رضایتمندی از کیفیت محیط زندگی و هریک از عوامل شانزده گانه آن به عنوان متغیرهای وابسته مورد تحلیل قرار گیرد. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران و با در نظر گرفتن فرضیه حداکثر ناهمگنی، برای محدوده مورد نظر 384 نفر محاسبه شد. به منظور تحلیل داده ها و در تکمیل تحلیل ها از روش های چندمعیاره فازی و تحلیل خوشه ای بهره گرفته شد.در مجموع امتیاز نهایی سطح رضایت ساکنین نواحی روستایی از محیط سکونتی خود با استفاده از روش تحلیل خوشه ای در سه سطح (رضایت قابل قبول، رضایت متوسط و رضایت پایین) تشخیص داده شد. نواحی روستایی قره قباق، کمپ و تربت کندی، اعضای سطح رضایتی بالا را شکل می دهد. سطح دوم رضایت از محیط های ایجاد شده روستایی، به عنوان رضایت متوسط شناسایی شده است که روستاهای ایدیر، محبوب کندی، نورمحمدکندی و گدایلو در این گروه عضویت دارند. پایین ترین سطح رضایت شهروندان از کیفیت محیط ایجاد شده، در روستاهای پلنگلو و آق قباق شناسایی شده است که سطح رضایت پایین تر از حد متوسط را نشان می دهد.

تحقیق حاضر با هدف اصلی شناسایی و تحلیل اثرات اجرای طرح هادی در روستای سرین دیزج در شهرستان اسکو صورت گرفت. این تحقیق از نظر ماهیت، از نوع پژوهش های کمی و از لحاظ درجه کنترل متغیرها، غیرآزمایشی و از نظر نحوه گردآوری داده ها، از نوع تحقیقات میدانی محسوب می شود. جامعه آماری این تحقیق را تمامی سرپرستان خانوار در روستای سرین دیزج تشکیل می دادند (N=213) که با توجه به جدول کرجسی- مورگان، تعداد 130 نفر از آنان از طریق روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه استفاده گردید. روایی پرسشنامه با نظر پانلی از کارشناسان و پژوهشگران در زمینه موضوع مورد پژوهش مورد تایید قرار گرفت. برای تعیین پایایی ابزار تحقیق پیش آزمون انجام گرفت که مقدار آلفای کرونباخ محاسبه شده برای مقیاس اصلی پرسشنامه بیشتر از 0.75 بود. نتایج به دست آمده از تحلیل عاملی نشان داد که پنج عامل کالبدی- فیزیکی (با واریانس 20.25 درصد)، اجتماعی (با واریانس 19.63 درصد)، بهداشتی (با واریانس 14.42 درصد)، اقتصادی (با واریانس 10.63 درصد) و زیست محیطی (با واریانس 4.86 درصد)، در مجموع 69.79 درصد از واریانس کل اثرات اجرای طرح هادی در روستای سرین دیزج را تبیین می نمودند و از میان آن ها، دو عامل کالبدی- زیرساختی و اجتماعی به ترتیب بیشترین میزان اولویت را داشتند.

هدف کلی اسکان مجدد ایجاد زمینه مناسب جابه جایی روستاها از پهنه های پرخطر و آسیب پذیر به منظور بهبود وضعیت معیشت و رفاه ساکنین در ابعاد مختلف زندگی است. به منظور بهبود کیفیت زندگی روستایی، توجه به ابعاد و اثرات طرحهای اسکان مجدد به-عنوان هدف اساسی جوامع روستایی ضروری می باشد. در ایران در طی دو دهه گذشته طرحهای اسکان مجدد به شکل جابه جایی، ادغام و تجمیع روستاها بیشتر در بازسازی مناطق جنگ زده، نواحی آسیب دیده از زلزله، سیل، رانش زمین و در طرحهای احداث سدهای مخزنی اجرا شده است. مطالعه حاضر با هدف تاثیر اسکان مجدد بر کیفیت زندگی و تبیین عوامل موثر بر آن در روستاهای اسکان مجدد یافته در استان فارس (شهرک های ایثار و زنجیران) انجام گرفته است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی بوده و داده های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه جمع آوری شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که میزان رضایت از زندگی در طیف لیکرت 6 مقیاسی برابر 3.601 بوده و بیشترین و کمترین میزان رضایت مربوط به قلمروهای زیرساخت ها و اشتغال و درآمد است. علاوه بر این، نتایج حاصل از تحلیل عاملی در ابعاد 9 گانه برای کیفیت زندگی در ناحیه مورد مطالعه شناسایی شد که شش عامل توسعه کالبدی، خدمات رفاهی، کیفیت مسکن، روابط با شهرها و روستاهای مجاور، وضعیت بهداشت و بهزیستی مجموعا 71.2 واریانس کیفیت زندگی را تبیین می کنند. با توجه به اهمیت کیفیت زندگی در توسعه و بهزیستی اجتماعات انسانی، لازم است در طرحهای اسکان مجدد علاوه بر مکانیابی بهینه روستایی، اثرات و پیامدهای آن بر وضعیت کیفیت زندگی روستاییان مورد توجه ویژه قرار گیرد، تا ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف این طرحها، بهبود وضعیت رفاه ساکنین از جنبه های مختلف ارتقا یابد.

با توجه به روند فزاینده شهری شدن جهان و از جمله ایران در آینده، توجه به سکونتگاههای روستایی برای توسعه متوازن و آمایش محیط و نیز بسترسازی شکل گیری جامعه شهری پایدار فردا بسیار ضروری و غیر قابل اجتناب است و به منظور رسیدن به بهینه ترین شیوه های مداخله و توزیع عادلانه خدمات، توجه به وضع موجود سکونتگاهها و تعریف اولویتها در محورهای مختلف امری لازم است. برنامه ریزی برای نواحی مختلف، از نظر توسعه و توازن و برخورداری هر چند هم در بالاترین سطح توسعه قرار گرفته باشند، امری لازم و ضروری است. از آنجا که توسعه مفهومی چندبعدی است که در خود، تجدید سازمان نظام اجتماعی- اقتصادی را به همراه دارد، بررسی سطوح و ابعاد مختلف توسعه و آگاهی از میزان برخورداری نواحی مختلف می تواند گامی موثر و اساسی در این تجدید سازمان و برنامه ریزی باشد. این امر نه تنها از بعد روستایی ، بلکه از جنبه منطقه ای دارای اهمیت است. این پژوهش با استفاده از روش های اسنادی- تحلیلی انجام گرفته و رویکرد حاکم بر آن از نوع کاربردی به دنبال روشن ساختن تفاوت های منطقه ای در زمینه شاخص های گوناگون توسعه است. شاخص های مختلفی در ابعاد بهداشتی- درمانی، آموزشی، زیربنایی، تسهیلات و تاسیسات، اجتماعی- فرهنگی و غیره در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است که با استفاده از تکنیک های آماری از جمله تحلیل عاملی، تحلیل خوشه ای و تلفیق نتایج به دست آمده و تشکیل پایگاه داده سیستم اطلاعاتی جغرافیایی (GIS) سطوح توسعه یافتگی مناطق روستایی استان کردستان در دو بازه آماری 1375 و 1385 تعیین شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در سال 1375 سکونتگاههای روستایی کامیاران، بیجار و سقز بالاترین میزان برخورداری از شاخص های توسعه، سکونتگاههای روستایی قروه، سنندج و دیواندره در سطح میانی و سکونتگاههای روستایی مریوان و بانه در پایین ترین سطح برخورداری از شاخص های توسعه قرار دارند. همچنین نشان می دهد که در سال 1385 سکونتگاههای روستایی شهرستان های بیجار، قروه و سنندج بالاترین میزان برخورداری از شاخص های توسعه، سکونتگاههای روستایی کامیاران، دیواندره و سروآباد در سطح میانی و سکونتگاههای روستایی شهرستان های مریوان، سقز و بانه در پایین ترین سطح برخورداری از شاخص های توسعه قرار دارند. سطوح و سرانه زمین کشاورزی، موقعیت شهرستان در ارتباط با راه های اصلی و مرکزیت و میزان دور افتادگی شهرستان از مسیرهای ارتباطی اصلی، اقتصاد متمرکز شهری و نسبت شهری بودن جمعیت، موقعیت جغرافیایی و موقعیت مرزی؛ ناهمواری ها و ویژگی های محیطی را می توان از عمده علل موثر بر میزان برخورداری سکونتگاههای روستایی استان کردستان نام برد. بنابراین شهرستانهای نزدیک به مناطق شرقی استان که به مسیرهای اصلی ارتباطی نزدیک ترند از وضعیت مطلوب تری در مقایسه با شهرستان های مرزی و کوهستانی برخوردارند.