مسکن و محیط روستا
سال:1390 | دوره:30 | شماره:136 |تعداد مقالات:7

وزش باد و حرکت شن و ماسه ها، تابع جهت، سرعت و تداوم حرکت بادهایی موسوم به «بادهای 120 روزه سیستان» می باشد. چنانچه رفتار و مکانیزم پدیده های طبیعی و به ویژه طوفان های شن و ماسه در سطح منطقه سیستان متناسب با طرح های فیزیکی - کالبدی شناسایی و اجرایی گردد، فواید متعددی در ابعاد فیزیکی - کالبدی، اقتصادی و اجتماعی عاید ساکنان منطقه خواهد شد. با این نگرش، هدف مقاله حاضر بررسی تطبیق الگوی توسعه کالبدی- فیزیکی روستای تمبکاء با حرکت شن و ماسه های بادی منطقه سیستان است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادی، کتابخانه ای و بررسی های میدانی می باشد. منطقه مورد مطالعه شامل روستای تمبکاء و محدوده نفوذ آن است. ابتدا داده ها و اطلاعات مرتبط با انباشت شن و ماسه در سطح روستای تمبکاء به طور مستقیم در طی دوره های زمانی ماهانه و سالانه برداشت شدند، سپس بر اساس تجربیات میدانی نگارندگان و بررسی سابقه فیزیکی - کالبدی تمبکاء در گذشته، حجم شن و ماسه های موجود در سطح روستا بر اساس دوره های زمانی در ارتباط به تغییرات فیزیکی - کالبدی تمبکاء مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان می دهد الگوی بومی - محلی وضعیت کالبدی تمبکاء همسازی و تطبیق بیشتری در جهت کاهش آسیب شن و ماسه های روان پیدا نموده است، به طوری که در 6 ماه اول سال 1389 بافت جدید روستا، 69 مترمکعب انباشت ماسه داشته است، اما در قسمت هایی از سطح روستا که تجربیات بومی لحاظ گردیده میزان خسارات شن و ماسه کاهش یافته است. این الگو بازتاب تجارب و دانش سنتی ساکنان روستا می باشد. از این رو، توجه به تجربیات ارزشمند بومی در تطبیق با حرکت ماسه های روان می تواند عرصه های جدیدی را جهت اجرای موفق طرح های فیزیکی - کالبدی پیش روی برنامه ریزان و مدیران امور روستایی و شهری قرار دهد.

شاید بتوان گفت یکی از مهم ترین عوامل موثر در طراحی شهرها، اقلیم می باشد. آنچنان که تاثیر آن در تمام تار و پود بافت شهری و حتی تک تک بناها و عناصر معماری داخلی فضاها دیده می شود. در ایران معماری بناها و شهرها در اقلیم گرم و خشک یکی از بارزترین و مشخص ترین نمودهای تاثیر اقلیم بر فرم گیری و شکل گیری شهر و بناهاست و می توان زیباترین و هنرمندانه ترین طراحی های ایرانی را در پهنه وسیع این اقلیم مشاهده نمود. در این مقاله شهر زواره در حاشیه کویر به عنوان نمونه ای ناب و منحصر به فرد از این اقلیم برگزیده شده و سعی در بررسی تاثیر یک به یک عوامل اقلیمی در جای جای این شهر کهن شده است. این تحقیق که از نوع کاربردی می ‎باشد، به روش پیمایشی انجام گرفته است و تلاش گردیده تا ویژگی ‎ها و عناصر اقلیمی شهر زواره مرکز توجه و بررسی قرار گیرد و با رسیدن از کلیات به جزئیات در معماری و طراحی، تمامی عوامل مربوط به طراحی اقلیمی در این شهر بیان شود از جمله تاثیر باد بر جهت گیری کلی بافت شهر و چگونگی بهره گیری مثبت از بادهای کویری جهت آسایش اقلیمی در فضاهای داخلی، تاثیر گرد و خاک بر فرم گیری بافت و استقرار بناها در کنار یکدیگر یا نحوه طراحی جزئیات آن ها، تاثیر تابش آفتاب در فصول مختلف سال بر پلان بناها، تاثیر مصالح بومی خاک و خشت در آسایش دمایی فضاهای داخلی و حتی به وجود آمدن بناهای خاص در این اقلیم از جمله یخچال ها و آب انبارها. هدف از این مقاله نیز درک دلایل استفاده از جزء به جزء این عوامل معماری در طراحی بناهای این شهر است. بنابراین با وارد شدن به بافت شهر، قدم زدن در میان کوچه های تنگ و باریک آن و لمس حس پنهان در دل شهر و با بهره گیری از منابع مکتوب در این زمینه، سعی در کشف راز وجودی این بهشت کویری کرده ایم.

اهداف پژوهش حاضر رتبه بندی، تعیین سطوح توسعه یافتگی و اندازه گیری شکاف و واگرایی ناحیه ای با استفاده از 37 شاخص در زمینه شاخص های کمی و کیفی مسکن روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی در سال 1387 می باشد. داده های پژوهش حاضر از طرح آمارگیری ویژگی های مسکن روستایی پاییز 1387 استخراج شده است. روش پژوهش «توصیفی- تحلیلی» است. ابتدا با استفاده از روش های تحلیل عاملی، شاخص ترکیبی توسعه انسانی، تاپسیس، امتیاز استاندارد و تاکسونومی عددی، درجه توسعه یافتگی نواحی محاسبه و رتبه هر یک از نواحی در شاخص های مورد مطالعه مشخص شده است. سپس با بهره گیری از روش تحلیل خوشه ای، نقاط روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی در سه سطح توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم طبقه بندی شدند.نتایج حاصل از روش های کمی مورد استفاده تفاوت هایی را در سلسله مراتب سطوح توسعه نشان می دهد. چنانچه به عنوان نمونه برخوردارترین نقاط روستایی شهرستان استان در روش تحلیل عاملی و شاخص ترکیبی توسعه انسانی به ترتیب تبریز و شبستر می باشد. در حالی که محروم ترین نقاط روستایی استان در همین روش ها به ترتیب چاراویماق و ورزقان می باشد. همچنین نوسان در سلسله مراتب سطوح توسعه در روش های امتیاز استاندارد، تاکسونومی عددی و تاپسیس نیز دیده می شود. از این رو جهت رسیدن به جواب بهینه از روش تلفیقی و میانگین رتبه های هر یک از روش ها استفاده شده است. نتایج حاصل از بهره گیری از روش تلفیقی در رتبه بندی و تعیین سلسله مراتب سطوح توسعه در استان نشان می دهد که تبریز به عنوان برخوردارترین نقاط روستایی و ورزقان به عنوان محروم ترین نقاط روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی شناخته می شود. همچنین نتایج حاصل از روش تحلیل خوشه ای نشان می دهد که تقریبا بیشتر نقاط توسعه یافته روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی در مرکز استان و یا در اطراف نقاط مسلط شهرستان های استان از جمله تبریز یا مراغه قرار گرفته اند که این امر ناشی از تبعیت الگوی توسعه نقاط روستایی استان از الگوی مرکز- پیرامون می باشد.

اگرچه داشتن زندگی مطلوب و با کیفیت همواره آرزوی بشر بوده و هست و هزاران سال است که این موضوع ذهن فلاسفه، محققان و دانشمندان را به خود جلب کرده است اما پس از رشد اقتصادی دهه 1960 میلادی مفهوم کیفیت زندگی، گسترش یافت. مفهوم کیفیت زندگی به طور هم زمان در حوزه های مختلف علوم نیز گسترش یافته است. به این ترتیب در انتهای قرن بیستم مفهوم کیفیت زندگی یکی از موضوعات اساسی مورد علاقه پژوهشگران علوم مختلف همچون شهرسازی، جغرافیا، اقتصاد، جامعه شناسی و روان شناسی بوده است . اندازه گیری کیفیت زندگی می تواند برای ارزیابی سیاستهای گذشته و همچنین پایه گذاری استراتژی های برنامه ریزی ناحیه ای در آینده مورد استفاده قرار گیرد.بخش قابل توجهی از مطالعات انجام شده در مورد کیفیت زندگی به نواحی شهری اختصاص دارد اما از چند سده اخیر و با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان، عقب ماندگی مناطق روستایی بیشتر عیان گردیده است به طوری که فقر روستایی تقریبا 63 درصد از کل فقر جهانی را شامل می شود. با وجود این که در ایران فقر مطلق کاهش یافته اما فقر نسبی به خصوص در مناطق روستایی افزایش یافته است. این مقاله با هدف بررسی شاخص های کیفیت زندگی سکونتگاه های روستایی استان کهگیلویه و بویر احمد و مقایسه آن با جوامع شهری استان مذکور و همچنین آمار متوسط نقاط روستایی کل کشور بر اساس داده های سرشماری سال 1385 تدوین شده است . مقاله حاضر شاخص های عینی کیفیت زندگی را بررسی می کند. روش تحقیق کتابخانه ای، اسنادی و تحلیل محتوای منابع موجود بوده است و یافته های تحقیق نشان می دهد که هنوز هم تفاوت های معناداری بین کیفیت زندگی نقاط روستایی و شهری وجوددارد و شرایط به نفع جوامع شهری می باشد. همچنین باوجود اقدامات فراوانی که برای توسعه روستایی در مناطق مختلف صورت گرفته، هنوز تفاوتهای محسوسی بین کیفیت زندگی مناطق روستایی و شهری مشاهده می شود.

مدل سازی توسعه پایدار محیطی یکی از پیش شرط های اساسی مدیریت پایدار زیست محیطی می باشد. برای این منظور در پژوهش موردی حاضر، سعی شده است به مدل سازی توسعه پایدار زیست محیطی با استفاده از تئوری بنیانی پرداخته شود. جامعه مورد مطالعه، مردم روستای شروینه می باشند. این روستا، در شهرستان جوانرود استان کرمانشاه قرار گرفته و در سال 90 به عنوان «روستای پاک» معرفی شده است. به منظور انتخاب نمونه ها، از نمونه گیری مبتنی بر هدف استفاده شد. سپس داده های مورد نیاز از طریق مصاحبه انفرادی نیمه ساختارمند و در محدوده زمانی اسفند ماه 89 تا خردادماه 90 جمع آوری و با استفاده از روش تحلیل تئوری بنیانی، در 6 مفهوم اساسی طبقه بندی شدند. مفاهیم شناخته شده از استلزامات اساسی جهت دستیابی به توسعه پایدار زیست محیطی می باشند. این مفاهیم عبارتند از: اجرای طرح های زیست محیطی؛ مشارکت و همکاری تمامی اقشار و گروه ها؛ وجود افراد کلیدی، نهادهای محلی و سازمان های دولتی حامی محیط زیست؛ دادن آموزش های لازم به روستائیان در زمینه پیامدهای اقدامات مخاطره آمیز علیه محیط زیست؛ وجود اعتقادات و باورهای زیست محیطی، برخورداری از دانش بومی و تجربیات قبلی زیست محیطی. در این مقاله پیشنهاد شده است که از روستای شروینه به عنوان یک الگوی بومی جهت ایجاد توسعه پایدار زیست محیطی استفاده شود.

از وظایف اساسی تعریف شده در فلسفه و اهداف سیستم ترویج و آموزش کشاورزی ایران کمک به بهبود معاش روستائیان و حفظ فرهنگ بومی در مناطق روستایی کشور می باشد. دستیابی به این امر بر پایه سه زیربنای اساسی مکتب آموزشی ترویج یعنی ایجاد و گسترش آموزش مداوم و مورد نیاز مردم، کمک به ایجاد و گسترش حس همیاری در روستائیان و گسترش روحیه خوداتکایی در آن ها می باشد. در بینش غالب توسعه تا دهه 1960 و اوایل دهه 1970 میلادی، تمام چیزهای سنتی و بومی در کشورهای در حال توسعه بد و نکوهیده شمرده می شد که می بایست بدون هیچگونه سوال و مطالعه ای جای خود را به چیزهای نو و جدید وارداتی از جهان پیشرفته غرب می دادند ولی در چند دهه اخیر توجه به نقش و اهمیت دانش بومی در مباحث توسعه درونزای این کشورها بیشتر شده است. در این راستا دانش بومی موجود در معماری مناطق کویری ایران و به ویژه بیابان های خشک و کویری منطقه سیستان و بلوچستان می تواند راهگشای برنامه ریزان و سیاست گذاران توسعه روستایی ایران در راستای رشد و توسعه پایدار نواحی روستایی در این مناطق گردد و موجب حفظ فرهنگ بومی و محلی و ارزش های معماری سنتی منطقه سیستان و بلوچستان شود و در جلب توریست و گسترش صنعت گردشگری و کمک به اقتصاد منطقه از طریق ایجاد اشتغال و صرفه جویی در منابع و نهاده ها در ساخت مسکن روستایی و شهری کمک زیادی بنماید. در این راستا نویسنده در این مقاله به معرفی اجمالی معماری سنتی روستایی و ابعاد گوناگون معماری سنتی در بیابان های خشک و کویری در منطقه سیستان و بلوچستان و مولفه های تاثیرگذار بر آن همچون زندگی روستایی، کشاورزی، بیابان، فرهنگ عامه و شرایط اقلیمی منطقه و ... می پردازد و در انتها به بیان نتایج و ارائه پیشنهادهایی در راستای استفاده از شیوه های آموزشی و ترویجی مناسب برای تداوم ارزش های معماری سنتی در منطقه سیستان و بلوچستان می پردازد.

امروزه رویکرد برنامه ریزی راهبردی با تاکید بیشتر بر مشارکت جوامع محلی، تقریبا در تمام کشورهای پیشرفته جهان رواج یافته و بر اساس آن انواع طرح های توسعه روستایی با اشکال و عناوین مختلف به اجرا گذاشته شده است. هدف از این مقاله تعیین نحوه به کارگیری فرایند برنامه ریزی راهبردی در برنامه ریزی گردشگری منطقه ای در ایران است. در این مقاله ابتدا مبانی نظری فرایند برنامه ریزی راهبردی در برنامه ریزی منطقه ای با تکیه بر توسعه گردشگری مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه با تکیه بر فرایند برنامه ریزی راهبردی و فنون پیشنهادی مرتبط با آن درباره فعالیت های گردشگری، یک مطالعه موردی (روستای افجه) صورت گرفته است. با استفاده از ماتریس (SWOT)، کلیه راهبردهای تدوین شده و سپس با استفاده از موقعیت قرارگیری روستا در نمودار (IE)نوع راهبرد متناسب با منطقه انتخاب شده است. نتایج حاصل از ترسیم اطلاعات به دست آمده از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، (2.46) و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، (3.1) می باشد. این بدان معنا است که روستای گردشگری افجه در خانه (I) قرار گرفته است که می بایست راهبردی محافظه کارانه مبتنی بر نگهداری و حمایت درونی اتخاذ شود. البته باید توجه داشت که به علت نزدیکی موقعیت روستا به خانه II، باید نگاهی به راهبردهای تهاجمی برای منطقه نیز داشت.