مطالعات ادبیات کودک
سال:1393 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:7

قلب زیبای بابور، نوشته جمشید خانیان، یک فراداستان است که در پی به کارگرفتن شیوه ای تازه در روایت و گریز از شیوه های سنتی ا ست. در فراداستان راوی به شیوه های داستان گویی می اندیشد؛ همچنین، یکی از ویژگی های فراداستان مهارت در به کارگیری بینامتنیت است. هدف این پژوهش، بررسی مقایسه ای و یافتن ردپای عناصر بینامتنی، دریافت مناسبات آن با متن و نقش مخاطب نوجوان در درک این شیوه از داستان نویسی است. روش مقاله توصیفی تحلیلی و بر مبنای آراء مخاطبان است. اصلی ترین شگرد خانیان در این داستان، به کارگیری عناصر بینامتنی و ایجاد مکالمه با داستان های نام آشنا برای کودکان و نوجوانان، به ویژه شازده کوچولو اثر اگزوپری، است. فراخواندن متون شناخته شده، به این داستان، برای پیشبرد فرایند روایت، شکل گیری عناصر داستان، باورپذیری و القای معانی انجام گرفته است؛ همچنین، نظر مخاطبان نشان می دهد که نوجوانان می توانند به شکل های گوناگون با عناصر بینامتنی رابطه برقرار کنند.

هدف این پژوهش، واکاوی و مقایسه رابطه متن و تصویر، با توجه به سازه های داستانی، در کتاب های داستانی تصویری برتر ایرانی و خارجی است. پژوهشگران، در بررسی این نمونه ها که هدفمندانه و با نظر صاحب نظران هر گروه، گزینش شده اند، به واژه، جمله، پاراگراف، تک گستره، دوگستره، متن، تصویر، جلد و کل داستان توجه دارند. پژوهش پیش رو، بر پایه نظریه ماریا نیکولایوا و کارول اسکات بنا شده؛ اما راه خود را برای گشودن افقی تازه تر، بازگذاشته است؛ ازاین رو، در کنار رویکرد توصیفی تفسیری، به رویکرد تفسیری تجریدی نیز نزدیک شده و در بررسی آثار، هر دو راه تحلیل محتوای کیفی قیاسی و استقرایی را به روش تعریفی میرینگ پیموده است. در پی چنین خوانشی، مبانی نظری مقوله های یادشده را پرداخته تر کرده و در زمینه رابطه متن و تصویر، با نگاهی تازه تر، به الگویی همه جانبه تر رسیده که برای بیان آن، اصطلاح «تارنمای برهم کنشی» را برگزیده است. یافته جانبی این پژوهش، ارزش همراهی و گفت و گوی نویسنده و تصویرگر را برای خلق آثاری خلاق تر نشان می دهد. یافته های این پژوهش نشان داد داستان های خارجی با ساختاری نو و معنادار و خلق گمانه زنی، سپیدخوانی، رفت و برگشت های درون متنی و تصویری و ... سنجیده و پرورده تر از داستان های ایرانی هستند و حتی چشم اندازی گسترده تر و پیچیده تر از راهکارهای نیکولایوا و اسکات را پیش روی مخاطب می گذارند.

رویکرد پدیدارشناسی، کیفیتی ویژه از ظهور معنا و آگاهی است. ادموند هوسرل (1859-1938) مبانی نظری این رویکرد را در نگره فلسفی نوینی به نام فنومنولوژی سامان بخشید. بر اساس نظرهای او، هیچ گونه شناخت هنجارگونه معتبر شمرده نمی شود، مگر آنکه با کنش «من» استعلایی کسب شود؛ بنابراین، فرد ابتدا باید، با اعمال شک فلسفی، تعریف ها و پیش فرض ها را به تعلیق درآورد تا برای «من»، زمینه درک و شناخت اصیل ایجاد شود. تاکید بر ادراکات و تجربیات و احساسات شخصی و پایبندی به تفکر انتقادی، از نشانه های پدیدارشناسی هوسرلی است و در آفرینش و نقد و بررسی ادبیات کودک و نوجوان بسیار اهمیت دارد. پژوهش حاضر که مبتنی بر تحلیل عناصر متن، رفتار شخصیت ها، به ویژه رفتار و سازمان ذهنی «مجید»، و تطبیق آن با آراء پدیدارشناسی است، نشان می دهد که مولفه های این نگرش در قصه های مجید، اثر هوشنگ مرادی کرمانی، وجود دارد.

مصطفی رحماندوست از شاعران نام آور و چندوجهی شعر کودک ایران است که در خلق آثار و به خصوص تصاویر شعری اش سبکی ویژه دارد. در این جستار کوشش شده است تا پس از ارائه توضیحاتی کوتاه درباره زندگی و فعالیت های ادبی و فرهنگی این شاعر، اصلی ترین ویژگی های زبانی و تصویری و روایی شعر او در بیست عدد از مجموعه شعرهایش، به شیوه توصیفی و تحلیل محتوای کیفی و کمی، بررسی شود.نتایج بررسی ها نشان می دهد تصویرآفرینی های رحماندوست، بیشتر، از طریق حس آمیزی و عناصر و واژگان مربوط به حس بینایی و شنوایی، متناقض نما، افعال و اصطلاحات محاوره ای و عامیانه و بومی، قیدهای ابداعی، نام گذاری های جدید، انواع برجسته سازی و هنجارگریزی زبانی و موسیقی کلامی، به ویژه انواع تکرار و ایجاز و اطناب های مناسب، صورت گرفته است.ویژگی های دیگر رحماندوست در سرودن آثارش عبارت اند از: واقع گرایی و ساده گویی و بهره گیری از عناصر زنده و توصیفات عینی، بازی های زبانی و ترکیبات بدیع و مناسب سن کودک، مهارت در بیان روایی و قصه گویی با زاویه دید اول شخص و سوم شخص و تک گویی متناسب با گروه های سنی «الف» و «ب» و مهارت در سرودن شعر آیینی، به ویژه شعر عاشورایی.

داستان های کودکان می توانند موضوع هایی متفاوت یا مشابه داشته باشند؛ اما آنچه سبب تنوع این داستان ها می شود، درون مایه آن هاست. درون مایه، تفسیر و دوباره سازی موضوع به وسیله نویسنده است. هدف پژوهش حاضر استخراج موضوع های موجود، مورد انتظار و تهی داستان های کودک، برمبنای الگوی پیشنهادی خسرونژاد بوده است؛ ازاین رو، پنجاه داستان کودک (گروه های سنی «الف» و «ب» و «ج») که در سال های 1380 تا 1385 برگزیده شورای کتاب کودک شده بودند، به صورت تصادفی انتخاب و با رویکرد توصیفی تفسیری بررسی شدند. روش داده یابی پژوهش نیز، اسنادی و روش داده کاوی، تحلیل محتوای قیاسی و استقرایی بوده است. نتایج پژوهش نشان داد موضوع هایی مانند ترس، خشم، خانواده های تک والدی، جنگ، فرهنگ و موضوع های اجتماعی جزء موضوع های تهی ادبیات کودک اند. از میان موضوع های موجود نیز، به موضوع های عشق و تلاش و هویت یابی (خودیابی و خودشناسی) بیش از مفهوم های دیگر پرداخته شده است. استقلال، خلاقیت، مسوولیت پذیری و تفاوت های فردی هم ازجمله موضوع های موجودند که به آن ها کمتر توجه شده است.

در این مقاله، فیلم کلاه قرمزی و پسرخاله (پرفروش ترین فیلم فارسی در اکران اول)، بر اساس چارچوب پژوهش های زبان شناسی در حوزه «ادب مندی» بررسی شده و به شیوه گفتار کلاه قرمزی، یکی از محبوب ترین شخصیت های مجموعه های تلویزیونی کودکان و آقای مجری، شخصیت دوم فیلم، به عنوان بزرگ سال در برابر کودک، از همین زاویه توجه شده است. بررسی ها نشان می دهد شخصیت کلاه قرمزی به جز یک مورد (کنش گفتار) که در خدمت آفرینش فضای خنده است، در حد مطلوب از ادب مندی قرار دارد. برخلاف آن، شیوه گفتار آقای مجری، به عنوان شخصیت بزرگ سال و در نقش تربیت کننده کودک، از منظر ادب مندی پذیرفته نیست و از حد مطلوب فروتر است.

نسیم شمال و علی اکبر صابر از نخستین کسانی هستند که برای کودکان، به زبان کودکانه، شعر سروده اند. در کلیات نسیم شمال، 33 شعر و در هوپ هوپ نامه، 23 شعر کودک یافت می شود. زبان شعر هر دو شاعر، ساده، خالی از آرایه ها و متناسب با فهم کودکان است؛ همچنین، هر دو شاعر برای سرودن اشعارشان از قالب مثنوی استفاده کرده اند. شعر هر دوی آن ها حالت روایی دارد و بیشتر، حیوانات، قهرمان و ضد قهرمان قصه ها هستند؛ این موضوع سبب عینی سازی مباحث ذهنی شده است. بسامد تشخیص و فابل در شعر نسیم شمال بیشتر از شعر صابر است؛ اما تعداد نمادهای شعر آنان برابر است و گاهی از نمادهای مشترک نیز بهره برده اند. نسیم شمال اغلب، به طور مستقیم، به ارائه پیام و پند پرداخته است؛ اما صابر، بیشتر، به طور غیرمستقیم، پیام قصه را ارائه کرده است.