تاریخ نگری و تاریخ نگاری
سال:1397 | دوره:28 | شماره:21 (پیاپی 106) |تعداد مقالات:8

تقسیم بندی تاریخ ایران باستان تا پیش از نیمة نخست عصر قاجار اغلب در چارچوب شاهنامه یا روایات دساتیری قرار می گرفت. ترجمة متون تاریخی در کنار ظهور نگاه انتقادی، به علاوة کشفیات باستان شناسی و رمزگشایی خطوط باستانی در عصر قاجار پیش فرض های پیشین دربارة تاریخ باستانی ایران را دگرگون کرد. آن فعالیت ها و پژوهش های علمی در زمینة تاریخ همراه با نگاه ملی ای که در انقلاب مشروطه برجسته شد، لزوم نگارش تاریخ نگاری ملی و منسجم را به وجود آورد. تمام این عوامل باعث شدند تا الگوی دوره بندیِ تاریخ باستانی ایران دگرگون شود. مقالة حاضر به دنبال تبیین این پرسش است که فرایند تحول تقسیم بندی تاریخ ایران باستان از الگوی سنتی به الگوی علمی و نوین در عصر قاجار چگونه بوده است؟ در پاسخ به این پرسش چنین نتیجه گرفته شده است: تاریخ نگاران پیرو الگوهای غالب تاریخ نگاری سنتی، الگویی جهان نگر و درباری ارائه می دادند که مبدأ خود را آفرینش انسان قرار می داد و فارغ از تطبیق داده ها با شواهد عینی سعی می کرد روایتی افسانه گون و مشروعیت بخش برای دربار عصر خود ارائه دهند. با گسترده شدن تحقیقات تاریخی و بروز نوعی نگاه ملی، تلاش برای ارائة تاریخی منسجم از گذشتة باستانی ایران تا عصر معاصر افزایش یافت. تاریخ علمی ایران باستان به مرور به عنوان روایتی معتبر در کنار روایت سنتی به رسمیت شناخته شد و تاریخ نگاران برای رفع شبهات میان آن دو روایت قلم می زدند. سرانجام در اواخر دوره ی قاجار، روایت سنتیْ روایتی افسانه ای برشمرده شده و تاریخی که مبتنی بر کشفیات باستان شناسی و متون باستانی است معتبر گردید.

تحقیق دربارة تاریخ نگاری اسماعیلیان به دلیل ازمیان رفتن حجم قابل توجهی از آثار آنان، در میان پژوهشگران این حوزه از اقبال کمتری برخوردار بوده است. با بررسی معدود آثارِ باقی مانده از مورخان اسماعیلی مذهب و بازسازی تصویری کلی از آثار مفقودشدة آنان براساس منابع دیگر، پژوهش در تاریخ نگاری این فرقه تا حدودی امکان پذیر می گردد. اهمیّت این پژوهش به این علت است که تاریخ نگاری اسماعیلیان از منظر فاعلیّتِ پیروان این فرقه در ثبت گزارش های تاریخی، که تا حدود زیادی از دید محققان این حوزه مغفول مانده، مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد. در این پژوهش نشان داده خواهد شد که تاریخ-نگاری فاطمیان در گفتمان مسلط تاریخ نگاری اسلامی از چه شاخصه هایی برخوردار است. به نظرمی رسد که تاریخ نگاری فاطمیان علی رغم ظهور در گفتمان مسلط تاریخ نگاری اسلامی و اثرپذیری از آن، با ویژگی هایی چون تلاقی آشکار کلام با تاریخ و قرار گرفتن امام-خلیفة اسماعیلی در محور رویدادها، که حاکی از تلاش در جهت نوعی تاریخ نگاری مقدس است، تا حدودی از سنت تاریخ نگاری اسلامی متمایز شده و از آن فاصله می گیرد. این پژوهش به روش تحلیل محتوایِ کیفی و براساس منابع کتابخانه ای و دیجیتالی به انجام رسیده است.

رسول خدا (ص) پس از هجرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، با چالش ها متعددی در این شهر مواجه شدند. از جمله چالش های حکومت نوپای اسلامی در مدینه که از سال دوم آغاز گردید، تقابل قبایل یهود ساکن در مدینه با مسلمانان بود. این تقابل در حالی صورت گرفت که رسول خدا (ص) با تدوین یک پیمان نامة عمومی با همة اهالی مدینه ازجمله یهودیان امکان همزیستی مسالمت آمیزِ ساکنان مدینه را فراهم کرده بودند. قبایل یهود از سال دوم راه خصومت و دشمنی با اسلام و پیامبر (ص) را در پیش گرفته و نهایتاً پس از ناتوانی از مقابله با پیامبر (ص) و مسلمانان تسلیم شده و به حکم الهی از مدینه اخراج شدند. تقابل یهود بنی قینقاع با رسول خدا (ص) ازجمله مواردی است که هم قرآن کریم و هم منابع تاریخی به آن پرداخته اند. هدف این پژوهش بررسی کیفیت انعکاس این تقابل در قرآن کریم و منابع تاریخی منتخب است. این مقاله که با رویکرد مقایسه ای تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی و تفسیری تدوین شده است، درصدد پاسخ به این سؤال است که وجوه تشابه و تفاوت گزارش های قرآن و منابع تاریخی منتخب در رابطه با تقابل یهود بنی قینقاع با رسول خدا (ص) چیست؟ با توجه به فلسفة نزول قرآن کریم که همان هدایت بشر است. به نظر می رسد با وجود برخی اخبار مشابه، پردازش تاریخی قرآن درباره تقابل یهود بنی قینقاع با رسول خدا (ص) از نظر نگرشی و پردازشی معطوف به اهداف هدایتی قرآن است و با منابع تاریخی منتخب که گزارش های آن ها ماهیت تاریخی دارد متفاوت است.

مسئله پژوهش حاضر شناخت وضعیت مطالبات زنان تهران و دغدغه های آنان با تحلیل عرایض آنان در بازة زمانی1320 تا 1332ش است. همچنین درصدد شناخت واکنش زنان تهران نسبت به اتفاقات سیاسی و پاسخگویی به این پرسش است که آیا زنان به جز مسائل خانوادگی و اقتصادی، دغدغة مسائل سیاسی را نیز داشتند؟ این پژوهش با اتکا بر اسناد عرایض مجلس شورای ملی طی دورة سیزدهم تا هفدهم (1320-1332 ش) و شیوة تنظیم مقالة توصیفی تحلیلی است. همچنین از منابع کتابخانه ای نیز استفاده شده است. بررسی اسناد عرایض نشان می دهد که زنان تحصیل کرده و فعال جامعه در این مقطع زمانی خواستار حقوق شهروندی ازجمله حق آزادی، برابری و حق رأی بودند، اما زنان خانه دار و بی سواد در عرایض خود پیگیرِ مطالبات فردی ازجمله دفاع از حقوق فردی و خانوادگی، منازعات ملکی و مالی شدند.

اگر بپذیریم که هرگونه تفسیر از میراث اندیشگی اسلام بر یک چارچوب از انگاره ها و مفاهیم، که عنوان عقل تاریخی می-گیرد، مبتنی است؛ در آن صورت تداوم ساختار این عقل تاریخی زمینه سازِ ناکارآمدیِ روایت های تاریخی مسلمانان در پاسخ به دشواره های جامعه معاصر می شود. بر همین اساس چگونگی گسست معرفتی از انگاره های عقل تاریخی در اسلام دشواره ای تلقی شد که مقاله درصدد پاسخ بدان برآمده است. مقاله روایت شناسی و شالوده شکنی را همچون طرح واره ای نظری تلقی می کند که امکان یک چنین گسست از انگاره های عقل تاریخی در اسلام را فراهم می کند؛ طرح واره ای نظری که می توان بدان عنوان «ایده ای پارادایمی در نقد عقل تاریخی در اسلام» داد. براساس این ایدة پارادایمی، شالوده شکنی ضمن بازشناسی انگاره های متافیزیکی و دوگانه های فروکاهنده ای که عقل تاریخی مورخان مسلمان را در خود محصور کرده است، چشم اندازی بدیل را برای خوانش تراث اسلامی در اختیار مورخان قرار می دهد. روایت شناسی نیز با بازشناسی ساختارهای پیرنگ رسوب یافته در ساختارِ عقلِ تاریخی در اسلام زمینه های بازاندیشی منطق تفکر تاریخی در اسلام و طرح اندازی های روایی نوین را فراهم می کند. با تکیه بر این طرح اندازی های نوین است که مورخان مسلمان می توانند به خوانشی نوین از سنت اسلامی دست یافته و بدین ترتیب پاسخی برای دشواره های عصری بیابند.

اگرچه بررسی کارنامه ی تاریخ نگاری مسعودی، منحصر در کتاب التنبیه و الاشراف نمی باشد اما می توان گفت شاکلة اصلی تاریخ نگاری وی را دربر می گیرد. مسعودی مورخ برجستة سده های سوم و چهارم هجری، یکی از بنیان گذاران تاریخ نگاری تحلیلی و عقلی به شمار می رود که با تألیف آثار خود، نگرش خاصی در تاریخ نگاری تحلیلی برپایه عقل اعمال نمود. التنبیه والاشراف مسعودی از کتاب های عمومی اواسط قرن چهارم هجری است که در عین اختصار و سادگی، حجم وسیعی از اطلاعات تاریخی، جغرافیایی و فلسفی را در اختیار خواننده قرار می دهد. موضوع اصلی این نوشتار شناسایی منابع اطلاعات تاریخ نگاری مسعودی در التنبیه و الاشراف می باشد. استفاده از متونی نظیر منابع یونانی، عربی، مسیحی، یهودی و حتّی هندی که نشانگر تلاشی جهت غنی سازی هرچه بهتر مطالب بوده و همچنین استفاده از دانش جغرافیا و بهره گیری از روش مهم و کارآمد مشاهده و مناظره و ترکیب آن با ذهن عقل گرا و مستدل سازی آن، از جمله محورهای اصلی منابع و شیوه های مورد استفاده مسعودی در کسب اخبار و معرفت تاریخی جهت نوشتن تاریخ بوده که وی را به عنوان یک میراث دار سنت تاریخ نگاری تحلیلی درآورده است.

فقدان منابع در حوزة تاریخ اجتماعی ایران، آگاهی های مورخان این حوزه از تاریخ ایران را محدود نموده است. در چنین شرایطی اسناد با توجه به جایگاهی که در میان منابع مکتوب تاریخی دارند، می توانند تکیه گاه مناسبی برای پژوهش های تاریخی باشند و با کامل نمودن اطلاعات مورخان به یافته های آنان ارزش تحقیقی و استنادی بخشند. بنابراین شناسایی و معرفی این منابع همچون دفاتر «مفصل[1] و اجمال»[2] به دست آمده از آرشیو عثمانی در رابطه با تاریخ ایران، امری لازم و ضروری است. هدف اصلی این پژوهش بررسی محتوای دفاتر «مفصل و اجمال» ایالت «روان» در دو مقطع زمانی (998 و 1139ق/1590 و 1727م) و تبیین اهمیت، جایگاه و ارزشِ منحصربه فرد این آثار تاریخی برای تحقیق در مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران می باشد. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی سامان یافته است و نتایج پژوهش نشان می دهد که این دفاتر منبع مناسبی جهت شناخت انواع مالیات ها، جمعیت شناسی، تولیدات کشاورزی، ترکیب قومی نژادی و مذهبی، وضعیت اشتغال و انواع فعالیت های اقتصادی، میزان درآمدهای مالیاتی و سیر تحولات ایجادشده در هرکدام از این موارد، می باشد.