تاریخ اسلام و ایران
سال:1389 | دوره:20 | شماره:5 (پیاپی 83) |تعداد مقالات:7

با وجود اینکه تیمور بنیانگذار حکومت تیموریان پیروزی های درخشانی در جبهه های نظامی کسب کرد، ولی هرگز درصدد ایجاد مبانی مشروعیت مستقل از مغولان برنیامد. این راهبرد که در عهد جانشینان او نیز ادامه پیدا کرد، سیاست خارجی تیموریان را در روابط با مغولان منفعل نمود. بدین ترتیب آنان در برخورد با شاخه های مختلف مغول که در مرزهای شرقی و شمالی آن می زیستند، راه مصالحه و کم تنشی را پیمودند و هرگز درصدد برانداختن کامل آنان برنیامدند. پیامد آنی برخورد فوق این بود که مغولان علیرغم ضعفی که در این مقطع زمانی داشتند، توانستند تشکیلات سیاسی خویش را حفظ نمایند و در دراز مدت به دنبال بروز ضعف در حکومت تیموریان به ضرر متصرفات حکومت تیموری وارد عمل شوند. این مقاله درصدد بیان چگونگی روابط تیموریان با یک شاخه از اقوام مغول همسایه یعنی مغولان حاکم بر دشت قبچاق شرقی است.

سرزمین سغد، از پیشگامان ساخت و رشد و بالندگی شهر در پهنه تمدن ایرانی است. نام سغد ریشه در معنای سکونت گاه و شهر دارد. ساکنان سغد جزو نخستین شهرنشینان و کناره های رود سغد (زرافشان) بهترین جایگاه از نظر طبیعت و اقلیم برای بالندگی شهر به شمار می رود. قرار گرفتن شهرها در محدوده ای پرآب و بهره مند از دشت ها و ریگستان های وسیع و گذر مهم ترین راه های تجاری بخش های شرقی ایران از سغد و کشاورزی و نظام دهقانی، باعث شکوفایی آن شد؛ در حالی که این منطقه همواره در معرض یورش مهاجمان صحرانورد شرقی بود. در این مقاله تلاش بر آن است تا ضمن پرداختن به عوامل موثر در پیدایش و بالندگی شهرهای این دیار، پیشینه نام و نشان، زمینه های تاریخی در شکل شناسی و شکوفایی شهرهای سغد مورد تامل قرار گیرد.

حکومت زندیه (1209-1163 ق.) به ویژه در دوره کریم خان زند (1193-1163 ق.)، آرامش و استقرار کوتاهی در ایام فترت پس از صفویه محسوب می شود که توانست شیوه ای از کشورداری را به اقتضای شرایط موجود به اجرا بگذارد. مهمترین ویژگی این شیوه، تمایز در چگونگی رابطه دو نهاد سیاسی و مذهبی نسبت به دوران صفویه و افشار بود که موضوع این بررسی است. در علل شکل گیری رابطه و تعامل محدود دو نهاد در این دوره، به نظر می رسد ضعف ساختاری آن دو نهاد موثر باشد؛ موردی که موجب شد شیوه سنتی فرمانروایی ایرانی با نظریه حق الهی حکومت بر خلاف روال معمول امکان اجرای کامل نداشته باشد، بنابراین هر چند مبانی نظری حکومت تغییر نمی یابد، اما زمینه تعامل حداکثری دو نهاد نیز فراهم نمی شود.با این فرض، در پرتو بررسی مبانی نظری حکومت زندیه، نهاد سیاسی و نهاد مذهبی، رابطه محدود این دو نهاد در دوره زندیه، به ویژه ایام کریم خان زند، تبیین شده است.

حکومت آلتین اردو از مهمترین هم پیمانان دولت ممالیک بود؛ هر دو با مغولان در ایران خصومت بسیار داشتند و این وجه مشترک در تحکیم روابط سیاسی و تجاری آنان تاثیر قابل ملاحظه ای داشت. پس از مرگ منگوقاآن، به دلیل اختلافات خان های مغول بر سر جانشینی جنگ داخلی ایجاد و سلسله نزاع هایی میان آنان و به گونه ای ویژه میان دو حکومت رقیب و هم مرز آلتین اردو به فرماندهی برکه خان و مغولان به رهبری هلاکو آغازگردید. درگیری هلاکو با برکه بر سر قدرت و اقدام او به قتل و غارت شهرهای اسلامی خاصه بغداد و نابودی خلافت عباسی و نیز جانبداری از مسیحیان و بوداییان در تقابل با مسلمانان، خشم خان مسلمان آلتین اردو را به دنبال داشت و وجود دشمن مشترک هلاکو به نزدیکی و هم پیمانی دو حکومت اسلامی ممالیک و آلتین اردو انجامید. این مناسبات حسنه سیاسی روابط تجاری گسترده ای را نیز به دنبال داشت؛ حکومت ممالیک به دلیل درگیری در دو جبهه مغولان و فرنگان ناگزیر بود به تقویت نیروی نظامی خود بپردازد. از این رو بیبرس به تجارت برده از دشت قبچاق و بازارهای وابسته به آن در آسیای صغیر و سواحل دریای سیاه روی آورد. در مقابل، برکه نیز با هم پیمانی با بیبرس از مزایای ایجاد رابطه با حکومتهای هم پیمان ممالیک نظیر بیزانس، سیسیل، آراگون و قشتاله بهره مند گردید .

هر چند نام پارس از دوره هخامنشی به سرزمینی در جنوب ایران گفته می شود، ولی بر پایه پژوهش های زبانی در مدارک آشوری، پیش از آن چندین ناحیه در ایران به این نام یا صورت های دیگر آن (پارسوا، پارسواش، پارسوماش) خوانده می شدند. از این نواحی احتمالا باید از پیرامون دریاچه ارومیه، پیرامون کرمانشاه، و پیرامون ایلام یاد کرد. حتی پژوهش های نو، نشان داده اند که واژه پارت، نام کهن خراسان، گونه دیگری از همین نام و هم ریشه آن، و همه آن ها به یک معنی و آن «مرز» یا «پهلو» است. نخستین بار که این نام در تاریخ می آید، به گونه پارسوا در گزارش های آشوری سده 9 پ. م. است و از آن پس پیوسته در نوشته های دیگر آشوری از آن هم چون سرزمینی فرمان بردار یاد می شود. از آن جا که نام نخستین پارسوای تاریخ در گزارش های مربوط به لشکرکشی های آشوریان به زاگرس شمالی و مرکزی می آید و در کنار آن نام جاهایی در شمال غربی ایران نیز ذکر می شود، از این رو پژوهندگان از دیرباز جایگاه این پارسوا را جایی در پیرامون دریاچه ارومیه شناسایی کرده بودند. هرچند پژوهندگان بعدی پارسوا را در زاگرس مرکزی شناسایی کرده اند، ولی پذیرش این فرضیه نمی تواند به معنی مستثنی دانستن دامنه پارسوا تا دریاچه ارومیه باشد و از این رو، شماری از پژوهندگان امروزی، پارسوا را سرزمینی گسترده می دانند نه یک واحد جغرافیایی خاص. در کنار این دیدگاه، هنوز هم شماری از تاریخ دانان هم چنان سرزمین کنونی جنوب آذربایجان یا شمال کردستان را یکی از نخستین زیست گاه های پارسیان در ایران می دانند.

تاسیس امپراتوری هخامنشیان به رهبری کوروش و استقرار و تداوم آن، در واقع، انتقال امپراتوری از بین النهرین به ایران و تحلیل امپراتوری های آشور، بابل و مصر در یک امپراتوری گسترده به رهبری پارسیان بود؛ این امپراتوری در ماهیت خود، از چارچوبی با ویژگی ها و مختصات زیر برخوردار بود: داشتن قلمرویی پهناور با جمعیت بسیار و متشکل از اقوام و ملل گوناگون، تسلط و چیرگی قوم / تیره فرمانروای پارسی بر مردم زیردست از طریق قدرت نظامی، ایجاد سازمان مالیاتی منسجم و یکپارچه، داشتن سپاهی متشکل از نیروهای مرکزی (پارسی، مادی، ایلامی و سکایی) و پیرامونی (نیروهایی از سایر اقوام) ساکن در امپراتوری، واگذاری قدرت به شخص شاه، در حالی که قدرت های محلی تابع او هستند، برخورداری از مرزهای نسبتا دگرگون و متغیر، و مدیریت نیروهای داخلی و خارجی، و سرانجام صرف هزینه ها و فراهم نمودن زمینه های لازم برای رشد و بالندگی همه فرهنگ ها و سنن اقوام و ملل زیردست. مقایسه واقعیات امپراتوری هخامنشیان با ویژگی ها و مختصات یک امپراتوری نشان می دهد که پارسیان در نخستین تجربه شان توانستند امپراتوری را به وجود بیاورند که در آن، نه تنها میراث امپراتوری های پیشین را حفظ نمودند بلکه با دمیدن روح ایرانی در آن، اندیشمندان یونانی را درباره ماهیت خود به شگفتی واداشتند و از طرف دیگر زمینه های شکل گیری امپراتوری های بعدی ایرانی را فراهم نمودند.

مطالعه روابط ایران با کشورهای همسایه همیشه در مدار دیپلماسی قابل تحقیق نیست. به ویژه در رفتار متقابل ایرانیان با عثمانی ها در خاک یکدیگر مسایل دیگری اهمیت می یافت که در پاره ای موارد سکان دیپلماسی دو کشور را به سمت و سوی دیگری هدایت می کرد. حجم آمد و شد اتباع دو کشور به خاک یکدیگر و علایق ایرانیان به زیارت و کار در آن سامان نمایشی از عمق روابط دو کشور در سطوح مردم معمولی دارد. مطالعه چگونگی رفتار این مردم در خاک دو کشور در اسناد موجود نشان از داد و ستد عمیق در همه جوانب زندگی روزمره است. آنجا که این داد و ستدها منجر به کشمکش های حقوقی می شد، جهت حل و فصل امور خود، ناگزیر از مراجعه به مقامات رسمی بودند. در این میان مساله استملاک که جزو مبانی پایه ای حقوق شهروندی بود، پیوسته دارای کش و قوس های زیادی می شد. این مقاله بر اساس منابع آرشیوی حول محور ذیل، سعی در ابهام زدای در این زمینه را دارد:- جغرافیای تملک اتباع بیگانه؛- چگونگی تملک و ثبت؛- انواع و تعدد مالکیت؛- مشکلات استملاک.