پژوهشنامه ادیان
سال:1391 | دوره:6 | شماره:12 |تعداد مقالات:10

اکبرشاه از مهم ترین پادشاهان گورکانی، در شرایطی در کشور وسیع هند به حکومت رسید که زندگی افراد مختلف در کنار هم با اعتقادات گوناگون، در بسیاری از مواقع موجب درگیرهای خونین و کشتارهای گسترده می شد. از این رو، او با تکیه بر آموزه های عرفان و فلسفه اسلامی، و با یاری مباشرانش که در راس آن ها وزیرش ابوالفضل علامی قرار داشت، در سلوک سیاسی مدارا پیشه کرد و آن را «صلح کل» نامید. وی در راستای شکل گیری صلح کل کوشید تا با ایجاد فرصتی بی بدیل برای عالمان زمان خود، نظریه های فلسفی در زمینه مدینه فاضله را از رهگذر تطبیق آنها با یکدیگر کاربردی کند و با این رویکرد در صدد رسیدن به هندی یکپارچه بود که در آن تشتت آرا موجب نا آرامی و هرج و مرج نباشد. در این میان، گرایشات اشراقی و وحدت وجودی مباشرانش نیز نقش به سزائی داشت. این رویکرد مخالفان سرسختی هم در میان پیروان راست کیش اسلام داشت و به همین سبب، پس از اکبرشاه به سرعت از میان رفت. اما آرا او در زمینه «صلح کل» و «مدارای دینی» بر مبنای احترام متقابل و به نیت رسیدن به صلح، در دنیای جدید مبنای نظریه های مهم مدارا، کثرت گرایی و شمول گرایی دینی گردید.

برخلاف نظریاتی که در آنها تغییر دین آگوستین به مسیحیت دفعی و اتفاقی تلقی شده است، این تغییر، چهارچوب یک فرایند را دارد. عوامل زمینه ای، مانند سیاست دینی وقت، خانواده، اقتصاد و نیز تجربیات شخصی خود آگوستین باعث می شد که قوی ترین مقصد برای تغییر دین او مسیحیت باشد؛ زیرا در اکثر آنها مسیحیت کانون توجه و عنایت بود. عواملی هم چون بحران، جستجو و فعالیت، برخورد با مبلغ، و تعامل با کسانی که یا تجربه مسیحی شدن داشتند و یا سرنوشت کسانی را با چنین تجربه ای برای او بازگو می کردند، گرایش وی را به مسیحیت بیشتر کرد و از نظر عقلانی او را در این باره مجاب ساخت. در نهایت، تجربه شنیدن صدای کودک منجر به تصمیم او به پذیرش نهایی مسیحیت شد. ادامه روند تغییر دین وی را می توان در آثار آن، یعنی آرامش باطنی پیدا شده برای آگوستین، و تاثیر خود او بر مسیحیت دنبال کرد.

دین همواره به مثابه یکی از ارکان زندگی انسان، از چشم اندازهای گوناگون مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. مطالعه دین از منظر جامعه شناختی و انسان شناختی از جمله چشم اندازهایی به شمار می آید که در عصر حاضر با اقبال فراوانی رو به رو شده است. در این میان، از یک سو آرا و اندیشه های بزرگان جامعه شناسی کلاسیک مانند آگوست کنت، کارل مارکس، امیل دورکیم و اسپنسر، و از دیگر سو افکار کسانی مانند کلیفورد گیرتز (از انسان شناسان بزرگ روزگار ما) در شکل گیری و بسط جامعه شناسی و انسان شناسی دینی نقش آفرین بوده اند. مقاله حاضر با توجه به اهمیت جایگاه امیل دورکیم و کلیفورد گیرتز بر آن است تا اندیشه های دین شناسانه آنها را با محوریت قرار دادن رویکردشان نسبت به دین مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بدین منظور پیش از پرداختن به نکته فوق، به مسائلی نظیر تعریف دین، خاستگاه دین، نقش یا کارکرد دین از منظر آنها اشاره می گردد.

مفهوم خدا جوهره اصلی و بنیادی ترین مفهوم در بسیاری از متون مقدس از جمله اوستا است. در این گونه متون، صفات و ویژگی های خداوند از طریق اسما و نام هایی بیان شده است که هر یک معرف جنبه ای از وجود خداونداند. در اوستا نیز خداوند با نام های متعددی چون اهورامزدا که معرف بالاترین خرد و یکتایی کامل اوست، و نیز صد و یک نام دیگر خوانده شده است. اهورامزدا در گاهان خداوند خرد است که گیتی و مینو را به وسیله آن می آفریند. بدین سبب جهان هستی که سراسر نیکویی است، فعل او به شمار می آید، اما او بیکرانه و نامحدود، و گیتی کرانه مند و محدود است. اهورامزدا قائم به ذات است و امشاسپندان که جلوه های او هستند، قائم به او می باشند. به این ترتیب، آفرینندگی و فزونی بخشی، اقتضای ذات اهورامزدا به شمار می آید که از طریق سپنته مینیو که خرد مقدس و هستی بخش اوست، به ظهور می رسد. در این پژوهش کوشش بر آن است که با بررسی نام های خداوند در اوستا و تفاسیر آن، صفات و ویژگی های اهورامزدا از دیدگاه دین مزدایی تبیین شود.

دین زرتشتی، آیین زروانی و آیین مهر چنان با باورهای نجومی عجین شده اند که بدون درک صحیح این باورها، شناخت درست این ادیان و مکاتب تقریبا امکان پذیر نخواهد بود. از جمله باورهای دینی-نجومی که در این ادیان اهمیت بسیار دارد، بحث هزاره اندیشی و دوره های کیهانی است. اخوان الصفا نیز که انجمنی سری و عرفانی در قرن سوم و چهارم ﻫ.ق. در بصره و بغداد بودند، رسائلی را تدوین نمودند که آکنده از باورها و آرای دینی-نجومی است. نظریه ادوار نبوت از جمله مباحثی است که اخوان بر حسب آن به تبیین دوره های کیهانی و البته تاریخ قدسی پرداخته اند. مشاهده برخی قرابت ها در آرای این دو، ما را بر آن داشت تا پس از بررسی رویکردهای دینی و نجومی در هزاره اندیشی ایرانی (به صورت خاص در دین زردشتی و آیین زروانی) و نظریه ادوار نبوت، به مقایسه و بررسی خط و ربط های آن ها بپردازیم. در این پژوهش با تکیه بر منابع معتبر علمی و تاریخی کوشش بر آن است که ریشه های مشترک این باورها شناسایی و تحلیل شود. از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش، می توان به ارائه طرح جدیدی از تطبیق مراتب وجودی ادیان ایران باستان و نفوس فلکی اشاره نمود. در این تحقیق با بررسی کهن الگوهای زمان بی کران و مکان ازلی در ساحت عدم تعین مادی و مینوی، و ساحت مینوی، میان ایزدان و امشاسپندان در ادیان ایران باستان، و عقل کل و نفس کل و نفوس فلکی در قاموس اخوان الصفا تطبیق برقرار شد.

یکی از اتهامات قاضی همدانی، ترویج تعالیم باطنیه، به ویژه باور آنان درباره امام است و مغرضان، ضرورت دستگیری پیر از مریدان را که در آثار قاضی فراوان مورد تاکید قرار گرفته، دستاویز این اتهام نمودند. حقیقت آن است که این دو مفهوم، به لحاظ وجودی مشابهت های فراوانی با یکدیگر دارند، زیرا تصوف و تشیع، هر دو به ساحتی باطنی معتقداند که فراتر از فهم و ادراک ظاهری انسان است و راه یافتن و بهره مندی از آن کار هر کسی نیست. این باور، مستلزم معرفی امام/پیر به عنوان انسان کامل و جانشین پیامبر در هر عصر، و تعلیم حقایق باطنی و تاویل متون مقدس به عنوان مهم ترین منصب امام/پیر ملهم از جانب خداوند، و ضرورت تبعیت کامل از وی از سوی شیعه/مرید می باشد که همگی آنها از سوی اکثریت اهل سنت مردود و غیر قابل پذیرش است.

برخی از آداب و رسوم مردم کنونی ایران، مانند جشن نوروز و چیدن سفره هفت سین، چهارشنبه سوری و آیین های شب عرفه/ علفه در آخر سال، شب یلدا و برخی آیین های دیگر، بازمانده آداب و رسوم ایرانیان پیش از اسلام است. بخش مهمی از آیین های ایران باستان را جامعه زرتشتیان ایران حفظ کرده اند. بنابراین، بررسی آیین های ایشان به درک و تحلیل آیین های کهن بازمانده از ایران باستان بسیار کمک خواهد کرد. آداب و رسومی که زرتشتیان کنونی به جای می آورند، با آنچه که در نوشته های فارسی میانه و فارسی زرتشتی آمده است، تفاوت هایی را نشان می دهد. آدابی که در کرمان و روستاهای مختلف زرتشتی نشین یزد رایج است نیز با یکدیگر متفاوت اند. در این مقاله مهم ترین ارکان مشترک در آیین های زرتشتیان کنونی، معرفی و بررسی می شود. این ارکان و خرده رسم ها در بیشتر آیین ها ثابت است و به کمک آنها مقایسه آیین ها و بررسی دگرگونی و تفاوت آنها امکان پذیر می گردد.