پژوهشنامه ادیان
سال:1387 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:9

«خطبه البیان» نام یکی از خطبه های منسوب به مولا علی (ع) است که درباره صحت انتساب آن به امام در طول تاریخ دیدگاه های مختلفی وجود داشته است. در این خطبه کلمات مسجعی بر زبان حضرت جاری شده که با ضمیر «انا» آغاز می شود و به شرح حال ایشان به عنوان ولی و انسان کامل در حالت فنای فی الله اشاره دارد. از این رو، این خطبه به شطحیات اهل تصوف شباهت دارد و همواره از یک سو مورد توجه صوفیان و فرقه های شیعه و باطنیه، و از سوی دیگر، مورد مخالفت مخالفان تصوف بوده است، که صحت انتساب آن را رد کرده اند. در این مقاله ابتدا کتاب شناسی خطبه با تقسیم بندی نوع شناسانه آن معرفی می شود و سپس نسخه شناسی شروح آن از نظر می گذرد. پس از آن، تحلیل تاریخی و نسبت آن با شطحیان اهل تصوف مورد کنکاش قرار می گیرد. برای تحقق این امر، معانی مختلف شطح از منظر تصوف، و پیشینه شطح گویی در اسلام بررسی شده و دیدگاه روزبهان بقلی و برخی از شارحان این خطبه، نظیر میرشریف نقطوی، دهدارشیرازی، عبدالصمد همدانی، راز ذهبی، میرزای قمی و ... نیز آمده است. در پایان با استناد به نظرات افراد یاد شده خبطه البیان به مثابه شطح شمرده می شود.

در اواخر قرن هیجده میلادی، چند دهه پس از نهضت روشنگری در مغرب زمین، در میان یهودیان اروپا نیز جنبشی شکل گرفت که محتوای آن همان روشنگری با درونمایه و صبغه یهودی بود. این نهضت توسط موسی مندلسون، متفکر برجسته یهودی عصر روشنگری از آلمان، و به ویژه از برلین آغاز شد و به تدریج در دیگر شهرها و کشورهای اروپای مرکزی و شرقی، از جمله در فرانسه، انگلیس، اتریش، لهستان، ایتالیا و سرانجام روسیه نیز رونق گرفت و حدود یک قرن از حیات یهودیت را پوشش داد. طرفداران این نهضت مسکیل (مسکیلیم) خوانده می شدند، که به معنای روشنگر و روشنفکر است. محور اندیشه این جنبش عقلانیت، و نقد اندیشه و حیات سنتی یهود بود و در عرصه عمل به انزوازدایی از یهودیت و همگون شدن آنان با جوامع غیر یهودی گرایش داشت. از این رو، با آن دسته از مظاهر حیات یهودی که باعث انزوای یهودیان می شد، در تقابل بود. عقلانیت، انتقاد و فلسفه محوری، ترویج آموزش علوم غیردینی و سکولار، کوشش برای ترویج زبان های محلی و زبان عبری و مبارزه با زبان ییدش در میان یهودیان، ترویج مشاغل مولد و تلاش برای همگون سازی یهودیان با غیر یهودیان از مشخصه های هسکله به شمار می رود.

اصطلاح «انسان کامل» یکی از اصطلاحات بسیار مهم و کلیدی عرفان اسلامی است که نخستین بار محی الدین ابن عربی، از عارفان برجسته مسلمان قرن هفتم هجری آن را به کار برده است. پس از ابن عربی، شاگردان و پیروان مکتب عرفانی او، و نیز شخصیت های دیگری همچون عبدالکریم گیلانی و عزیز بن محمد نسفی، به این مفهوم پرداختند و آن را به کمال خود پروردند. نسفی در آثار خود به طور مبسوط به آن پرداخته و انسان کامل را بر دو قسم دانسته است: انسان کامل و انسان کامل آزاد. از دیدگاه نسفی، انسان کامل آن است که او را چهار صفت اقوال نیک، افعال نیک، اخلاق نیک و معارف به کمال باشد. به تعبیری دیگر، انسان کامل فردی است که در شریعت، طریقت و حقیقت کامل باشد. انسان کامل آزاد که مرتبه ای بالاتر از انسان کامل دارد، آن است که به هشت صفت اقوال نیک، افعال نیک، اخلاق نیک، معارف، ترک، عزلت، قناعت و خمول آراسته باشد. این مقاله بر آن است که این مفهوم کلیدی عرفان اسلامی را از دیدگاه عزیز نسفی مورد بحث و بررسی قرار دهد، شخصیتی که تاکنون توجهی در خور به آثار و آرا او نشده است.

دین مزدایی همانند دیگر ادیان بر تداوم نسل از طریق ازدواج تاکید فراوان دارد. این دین در مقوله ازدواج، ارزش و حقوق نسبتا برابری برای مرد و زن قایل است و در پاره ای از احکام حقوقی دینی، زن را همسنگ مرد دانسته است. شروط ضمن عقد در این دین از این قراراند: مزدایی بودن، بلوغ سنی، خالی بودن طرفین از موانع ازدواج، سلامت، رضایت طرفین و حضور یک موبد و هفت یا در صورت عدم امکان، دو شاهد. این دین پیوند ازدواج را صرفا به رضایت والدین منوط نمی داند و از نظر آن، زنا باعث انحراف فرد، سستی خانواده و بی ثباتی جامعه می گردد. از این رو، این عمل به شدت منع شده و برای آن مجازاتهای سختی در نظر گرفته اند. طلاق نیز از دیدگاه این دین عملی ناشایست تلقی می شود و تنها به دلایلی چون زنا، نازا بودن و درست انجام ندادن وظایف زناشویی، ممکن است با مراجعه به دادگاه انجام شود. در دین مزدایی ازدواج یک فریضه است و در حقیقت نخستین تکلیف اجتماعی فرد پس از بلوغ به شمار می آید، زیرا از رهگذر تداوم و فزونی اشونان، نیکی در برابر بدی تقویت می شود.

شیواپرستی از گرایش های مهم دین هندویی است که پیروان بسیاری را به خود اختصاص می دهد. این گرایش بر پرستش شیوا، خدای کهن که مفاهیم متباینی را در خود دارد، متمرکز است. شیوا خدایی پیش از آریایی است که در طی گذاری نسبتا طولانی، از تمدن پیش آرایی تا دین هندویی متاخر، جایگاه ویژه ای در دین هندویی به دست آورد. این سیر تحول با توجه به متون مقدس اصلی هندو قابل درک است. افزون بر این، می توان مشاهده کرد که بقایای فرهنگ تمدن باشکوه پیش از آریایی، به ویژه تمدن شهرهای موهنجودارو و هاراپا، که پس از استیلای اقوام هندواروپایی و انقراض تمدن های شهرنشین آن دیار به کلی محو نشده بود و در قشرهای پایین و پست جامعه دینی هند و در میان اقوام بومی دراویدی نژاد آثاری از آن باقی مانـده بود، رفته رفته سر برآورد و بسان مکتب یوگا و شیواپرستی، ارکان مهم دیـن هندویی امروز را تشکیل داد. شیواپرستی اشکال نظام مند بیشتری در فرقه های شیوایی به خود می گیرد که هر یک با وجود برداشت متفاوت خود، اصول اعتقادی ویژه ای دارند.

حسیدیسم، آخرین جنبش عرفانی در تاریخ یهودیت است که در نیمه دوم قرن هیجدهم میلادی ظهور و گسترش یافت. صدیق، محور و کانون جماعت حسیدی، و بارزترین وجه تمایز عرفان حسیدی از دیگر گرایش های عرفانی در فرهنگ یهود است. در عرفان حسیدی صدیق انسان کامل و واسطه بین خداوند و حسید یا مرید می باشد، به این معنا که برای گناهان مریدان خود شفاعت می کند، دعاها و عبادات آنها را به بارگاه خداوند انتقال می دهد و از سوی دیگر فیض و رحمت الهی نیز از طریق او به مریدان می رسد. پس صدیق پیر و رهبر است. البته رفتار و کردار او بیشتر از تعالیم و موعظه های او مورد توجه حسیدان است. صدیق از قداست فراوان و شخصیتی فره مند برخوردار است که نتیجه مقام معنوی و قرب او به بارگاه الوهی است، نه دانش او درباره تورات و شریعت.

شکتی در زبان سنسکریت به معنای نیرو و توان، و در متون مقدس هندو، به ویژه تنترهای، عنوانی است برای نیروی خلاق مونث که منشا واحد تمام اشکال نیرو در عالم است. در مکاتب دینی تنتره یی، شکتی تنها وجود حقیقی، معرفت محض و سعادت مطلق است که سراسر هستی با تحدید نیروی او شکل گرفته است.از این رو، مانند برهمن در مکتب ادویته ودانته، سچیداننده خوانده می شود و همانند برهمن با تنزل از مرتبه اطلاق و تجلی در اشکال و صور مختلف، عالم هستی را می آفریند و به کمک «وهم» و «مایا» در حجاب کثرات، پنهان می شود و به سیطره درک هیچ دانشی در نمی آید.شکتی حرکت و نیروی عالم هستی را اداره می کند و در پایان زمان، همه یروهای عالم را به سوی خود می کشد و بدین ترتیب، عالم هستی را محو و نابود می سازد. از این رو، شکتی نیروی آفرینش، و در عالی ترین مفهوم علی خود، خدا مادری است که همه عالم از زهدان پاک او جاری می گردد و در تکمیل سیر وجودی خود میل بازگشت به سوی او دارد.