پژوهشنامه ادیان
سال:1390 | دوره:5 | شماره:9 |تعداد مقالات:7

مدارا و همزیستی دوستانه با پیروان ادیان و مکاتب دیگر از ویژگی های بارز فرهنگ هندی به شمار می رود. عنصر مدارا حاصل ژرف اندیشی در باطن هستی و درک حقیقت ادیان است و از این روست که عارفان و حکیمان هندو، و صوفیان مسلمان این سرزمین پیشتاز این منش متعالی بوده اند. علاوه بر این، پادشاهان مغولی هند به جز چند استثنا، بر این راه و روش سلوک می کردند و اکبرشاه امپراطور خردمند، بهترین نمونه مدارا و تساهل با پیروان ادیان مختلف است. در دوران جدید نهضت برهمو سماج و بنیانگذار آن، یعنی رام موهن روی، بر اصل مدارا و اهمیت آن انگشت تاکید نهادند. مدارا در اندیشه مولانا ابوالکلام آزاد را نیز باید ادامه همین سنت دانست و اهمیت این مفهوم را در منظومه فکری او به عنوان یک عالم برجسته مسلمان مورد توجه قرار داد.

نظر به تاثیر تاریخ باستان در ادبیات فارسی نگارنده در نظر دارد سیمای ادبی سه شخصیت برجسته ایرانی یعنی زردشت، مانی و مزدک را در آثار منظوم فارسی مقایسه نماید. ناگزیر، پس از بررسی ردپای آنها در متون نظم و شناخت دیدگاه شعرا نسبت به این سه نام آور در می یاابیم که زردشت بیش از دو دیگر کانون توجه ادبا، البته در جهت ذم و نکوهش وی بوده است. همچنین شعرا به جنبه هنری و مضامین زیباسازی مانی بدون در نظر گرفتن پیامش توجه داشته اند، حال آنکه مزدک همواره مورد بی اعتنایی و مذمت شدید شعرا قرار گرفته است. از دلایل کم توجهی برخی شعرا به این بزرگان می توان به غرض ورزی های سیاسی- مذهبی معاندان، بی اطلاعی شعرا از احوال پیشینیان و نیز نفوذ اسلام در ایران و رد این سه آیین توسط مسلمانان اشاره کرد. به نظر می رسد که توجه بیش از حد به جنبه هنری مانی نیز به دلیل پنهان کردن و مرموز بودن عقاید او می باشد.

مزدک در دوره قباد ظهور کرد، و در همین دوره به تبلیغ آیین خود پرداخت. قباد به دلیل مصالحی نخست به آیین او گروید، اما پس از آنکه خلع شد و دوباره به حکومت رسید، توجه چندانی به این آیین نکرد و ظاهرا به دستور او در سال 529 یا 528 میلادی خسرو انوشیروان بسیاری از مزدکیان را به قتل رساند. پس از مزدک، پیروان وی که با عنوان مزدکیه شهرت یافتند، به اعتقادات و تعالیم او پای بند ماندند و تا سال ها پنهانی به نشر آموزه های وی پرداختند. تعالیم مزدک به دلیل مشابهت با برخی آموزه های مانوی و زرتشتی و حتی زروانی همواره در متون موجود به یکی از این سه کیش نسبت یافته است. آیین مزدک از یک سو مانند کیش مانی آیینی ثنوی بود که به وجود دو اصل قدیم که ازلا با هم مختلف و مستقل از یکدیگرند اعتقاد داشت؛ و از سوی دیگر در این آیین از معبود و خدای متعال، با نام مدبر خیر سخن به میان می آمد.

محبت مقامی الهی است. حق تعالی خود را به محبت وصف نموده و به صفت «ودود» خوانده است. این از آن روست که او ابتدا به خود محبت ورزید، آنگاه دوست داشت که خود را در غیر مشاهده کند، پس عالم را به صورت جمال خویش آفرید. به عالم نظر کرد و به آن محبت ورزید. پس خدای تعالی عالم را تنها به صورت خود آفریده است و عالم تماما زیباست و خدای سبحان هم، به زیبایی و جمال محبت می ورزد. اگر عشق و محبت وجود نداشت، پروردگار ودود و مهربان هم شناخته نمی شد. «محبت» به اطلاق ذاتی خود در همه موجودات، چه علمی-غیبی و چه وجودی-شهادی، ساری است، زیرا که خداوند نخست به شئون ذاتی خود بر خود تجلی کرد و اعیان ثابته که ماهیات اشیااند، در مرتبه علم متعین شدند و دوم اینکه منصبغ به احکام و آثار اعیان ثابته، در عین ظاهر گشت و موجودات خارجی ظاهر شدند. یعنی هر چه ظاهر شده به محبت و عشق ظاهر شده است. با توجه به اینکه نفس رحمانی حق عالم را پدیدار ساخت، اصل و اساس این نفس از محبت است. خداوند از طریق نفس خود، عالم را پدید آورد تا شناخته شود، زیرا اگر شناخته نمی شد، اسما و صفات الاهی متجلی نمی شدند و عالم و هستی در کتم عدم باقی می ماند. بنابراین، همین حب به شناخته شدن اسما و صفات حق، که از طریق نفس الاهی تحقق علمی و عینی یافت، دلیل خلقت و آفرینش عالم است.

رهبانیت بودایی (سنگهه) مانند هر طریقه رهبانی دیگری آئین های جمعی خاص خود را دارد. البته واژه آئین ممکن است موجب سوء تعبیر شود زیرا بودا از منتقدان سرسخت آئین گرایی بود. اما باید گفت که اگرچه آئین های سنگهه آئین هایی رسمی هستند اما همگی ماهیتی کاربردی دارند. در واقع این آئین ها مرور «قوانین سنگهه» هستند که تا به امروز بدون هیچگونه تشریفات اضافی در صومعه ها برگزار می شود. در این میان دو آئین اهمیت فراوانی دارد: آئین تشرف کامل و آئین اعتراف (پاتیمکهه). در آئین اعتراف که هر دو هفته یکبار در هر ماه، در ایام ماه نو و ماه تمام، برگزار می شده است بخشی از کتاب وینیه قرائت می شود و راهبان بر وفاداری خود به سنگهه و قوانین آن تاکید می کنند.

نماد یکی از ابزارهای شناخت و بنیادی ترین روش بیان است که موجب آشکار شدن مفاهیمی می گردد که به شکل دیگری قابل بیان نیستند و به همین سبب درحوزه مفاهیم دینی کاربرد بسیار دارند. سنت های دینی بشر سرشار از اسطوره هاست و در این قلمرو تنها با زبان نمادین می توان سخن گفت و به عبارت دیگر نماد زبان اسطوره است. در حوزه نمادهای دینی، «بلندی» نمادی است که از دوران بشر ابتدایی تاکنون همواره با نوعی «ارزش» یکسان دانسته شده و ذهن انسان را به مفاهیمی چون برتری، تعالی و الوهیت پیوند داده است. این مقاله در پی آن است که ضمن بررسی مفهوم نماد و نمادپردازی، کاربرد آن در حوزه دین و پیوند آن با اسطوره، به مفهوم نماد «بلندی» و مظاهر عمده آن یعنی، «آسمان» و «کوه»، و نیز به مفهوم تعالی بپردازد.

تانترا از دسته آیین های باستانی است که در بیشتر ادیان اصلی هند مانند هندویی، بودایی و جینی تاثیر گذارده است. از جمله مهمترین ویژگی های آیین تانترا در تمام اشکال آن، نقش برجسته مولفه های زنانه با حضور برجسته شاکتی (دویی) و تجلیات او همچون کالیی، در همه ابعاد نظری و عملی است؛ در این راستا می توان به تاکید بر مولفه زنانه در الوهیت و نقش این عنصر در جهان شناسی، خداشناسی و انسان شناسی اشاره کرد و پیرو آن، آموزه های عملی که چگونگی اجرای آن ها در مراسم و مناسک این آیین – همچون آمیزش آئینی (مایتهونا) و قربانی - در متون مقدسی چون تانتراها و کاماسوترا بیان شده است. از آنجا که در سطح کشور، با فقدان اثری علمی و تخصصی در مورد آموزه های تانتریکا، به ویژه نقش عنصر زنانه در این آیین مواجه هستیم و از سوی دیگر، تمایل و اشتیاق فراگیر نسبت به آموزه های عرفانی و رازورانه این آیین که در بیشتر موارد منجر به کج فهمی و کج روی هایی در این زمینه با عنوان تانترا و دور از ارکان این آیین می شود، می توان اهمیت و ضرورت پژوهش در این زمینه را دریافت. هدف این نوشتار، بررسی و تبیین آموزه های آیین تانترا و پیوند آن ها با جنبه زنانه در اندیشه ها و روش های عملی این آیین است.