عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)
سال:1389 | دوره:7 | شماره:26 |تعداد مقالات:11

عرفان و اسطوره در مواردی با هم اشتراک دارند، یکی از آنها مرگ اندیشی است. آن دو مرگ را مهم ترین دغدغه انسان و جاودانگی را شورانگیزترین آرزوی او معرفی می کنند. با استفاده از مکاشفه و شهود به تاویل و رمزپردازی پرداخته و مرگ را چون خواب و خلسه دانسته اند که با روش هایی می توان بر آن غلبه نمود. در اسطوره و عرفان؛ مرگ آغازی برای زندگی دوباره است وبا فنای در حقیقت، راه به بقا می برد. مرگ اندیشی در اندیشه های مشترک آنها چون فنا و بقا، پرواز روح، آتش، هوم و آب حیات قابل مطالعه است.

در این مقاله به بررسی مکاشفه و مشاهده عرفانی و اعتبار آن درکلام خدا و معصومین پرداخته می شود. چرا که بحث کشف و شهود پیوسته در عرفان اسلامی مطرح بوده است و اصلا پایه عرفان اسلامی بر اساس مکاشفه و مشاهده عالم غیب است. سوالی که مطرح است این است که آیا این قضیه در شریعت مقدسه نیز مطرح شده است و اگر مطرح شده است، چه بهایی به آن داده شده است؟ به همین منظور به دو منبع اصیل یعنی قرآن و روایات معصومین (ع) استناد می شود تا مشخص گردد که دیدگاه پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) و جانشینان بر حقش چگونه بوده است و آیا آن بزرگواران نیز دارای مکاشفه بوده اند و اگر چنین بوده، تفاوت مکاشفات آنان (معصومین) با دیگران (غیر معصومین) چه بوده است؟در این پژوهش پس از بررسی این نتیجه حاصل می شود که کشف به دو صورت کشف صوری که مربوط به ملکوت سفلی و کشف معنوی که مربوط به ملکوت علیا است می باشد. اولیای الهی و عرفا از مراتب کشف صوری تا کشف ذوقی و از مراتب کشف معنوی تا پایان مکاشفات سری می توانند راه پیدا کنند ولی مرتبه خفی و اخفی که استغراق در مقام احدیت است مخصوص رسول گرامی اسلام و (ص) و ائمه معصومین (ع) است؛ همچنین مکاشفات صحیح مربوط به معصومین (ع) است که در راستای شریعت الهی می باشد. بنابراین مکاشفه تامه محمدیه کامل ترین مکاشفه ای است که در امکان یک انسان است.

هر چند ابن عربی بیشتر به عنوان یک عارف اهل سنت مطرح است. اما دیدگاه های این مرد بزرگ در زمینه ولایت، ائمه (ع) و اهل بیت (ع) به قدری به اعتقادات شیعه نزدیک است که بسیاری او را شیعه می دانند. در این مقاله کوشش شده است تا دیدگاه او نسبت به اهل بیت (ع) تبیین گردد.شیخ اکبر ولایت را باطن نبوت و رسالت معرفی نموده و معتقد است، ولایت یعنی قرب به حق، زمینه دریافت نورانیت، فیض و وساطت بین حق و خلق را فراهم می سازد؛ و هر رسول و نبیی ابتدا ولی است. این ولایت با رسالت و نبوت حضرت ختمی مرتبت پایان نمی یابد؛ بلکه با استمرار آن در اهل بیت و ائمه (ع) به حضرت حجت (عج) ختم می گردد. مصادیق اهل بیت جایگاه، منزلت و عصمت آنان از منظر ابن عربی در این مقاله به روش اسنادی مورد بحث قرار گرفته است.

تمثیل یکی از شیوه های بسیار موثر در القای مفاهیم ذهنی به مخاطب است که بیشتر در میان عرفا رایج بوده و آنان بدین وسیله مفاهیم عالی و انتزاعی را به شکل ملموس و محسوس در آورده و درخواننده، هم حسی به وجود می آورده اند به طوری که خواننده بدون نیاز به استدلالات منطقی، آنها را می پذیرفته است. مولانا نیز در تعلیم آموزه های خود، در مثنوی، از همین شیوه ـ که یک شیوه قرآنی است ـ استفاده کرده است.

در این مقاله سعی شده است، آغاز شعر عرفانی، و این که معشوق در سبک خراسانی زمینی بوده و حکیم سنایی از شاعرانی بود که در اواخر سبک خراسانی قرار داشت که در دوره جوانی به معشوق زمینی پرداخته است، و در اواخر زندگانی به عنوان اولین فاتح قله های معشوق عرفانی به معشوق آسمانی روی آورده است و این که گشاینده راه شعر عرفانی است و راهنمای شاعران عرفانی دوره های بعد از خود یعنی سبک عراقی شده است، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، همچنین بحث مختصری در مورد نحوه تحول فکری و علت این که معشوق زمینی را رها کرده و به معشوق آسمانی روی آورده، بحث شده است. در نهایت شخصیت دو بعدی سنایی در این مقاله هنگام مطالعه گویا و روشن شده است.

در نگرش تنزیهی عارفان مسلمان، خدا حقیقتی برتر و والاتر از همه مخلوقات و صفات آنان و ذاتا متمایز از تمامی آفریدگان است. با وجود رابطه محبت و عشقی که نزد صوفیان میان انسان و خدا مطرح می شود، وجه غالب در خداشناسی عرفانی اساسا مبتنی بر تنزیه ذات حق تعالی است. در خداشناسی عرفانی مولانا جلال الدین بلخی، هیچ کس به کنه حقیقت خدا نمی رسد و ذات خدا به هیچ وجه بوسیله عقول و ادراکات بشری قابل شناخت نیست؛ از نظر مولانا، کنه ذات خدا در پرده «غیب مطلق» است و ادراکات بشری با توسل به قیاس و توهم و تفکر به جایی نمی رسد. با وجود این، مولانا درباره امکان یا عدم امکان شناخت خدا با آوردن تمثیل هایی پر معنا دو نگرش متفاوت «تنزیه گرا» و «تشبیه گرا» را مطرح می کند؛ او در نگرش تنزیهی، عقل آدمی را عاجز از شناخت ذات و صفات خدا می داند. در حالیکه در نگرش تشبیهی معتقد است که خداوند وجود خود را از طریق آثار و نشانه هایش برای انسان متجلی می سازد. به عقیده وی، انسان فقط از طریق ظهور آثار خداوند می تواند پرتوی از صفات حق تعالی را – در حد فهم خود- مشاهده نماید و در هر حال ماهیت حقیقی اوصاف کمال الهی بر هر کسی غیر از خداوند پوشیده است.

جمادات به امر و مشیت الهی آگاه هستند و این بصیرت تنها از جانب انسان های کامل که واقف سر هستی اند قابل درک است. مولانا در حکایت"نالیدن ستون حنانه" قطره ای از چشمه ولایت پیامبر اعظم (ص) را که بر اسرار همه کائنات وقوف دارد به کاممان می چشاند.

یکی از مبانی عرفانی، نظریه انسان کامل است که در عرفان اسلامی به کمال رسیده و انسان گرایی و اصالت انسان را برتر از دیدگاه های مادی مطرح نموده است. روان شناسی کمال نیز در دوران معاصر به اندیشه های عرفانی نزدیک شده و نظریه هایی ارایه داده اند که در بسیاری از موارد با عرفان همسو هستند. در این مقاله ابتدا انسان کامل را در روان شناسی از دیدگاه ویلیام جیمز، اریک فروم، کارل راجرز و آبراهام مازلو مطرح گردیده و سپس نظریه انسان کامل در عرفان از دیدگاه ابن عربی، عبدالکریم گیلانی، عزیز نسفی و مولوی بررسی شده و در ضمن آن مقایسه ای تطبیقی بین دریافت های روان شناسی و عرفان صورت گرفته است.

مردی ناشناخته، با تخلص «طالبی» که پارسی و تازی، نیک می دانسته و از آیات و احادیث، قصص انبیا و اصول عرفانی بهره بسیار داشته، در تاریخ 947 هـ. ق، به نظم «شوق نامه احمدی» در قالب مثنوی مبادرت ورزیده و در سال 949 هـ. ق آن را در مکه معظمه به پایان رسانده است. «طالبی» در «شوق نامه»، داستان سفر روحانی بلوقیا- پادشاه مصر- را به قصد زیارت حضرت ختمی مرتبت (ص) در 4941 بیت سروده است. از این رو بن مایه این داستان، حدیث «اشتیاق» است و «آرزومندی». «شوق نامه» ضمن تاثیر بسیار از مثنوی مولانا و گلشن توحید شاهدی، از نظر ساختار، شباهت زیادی به مصیبت نامه عطار دارد، هر چند در بیان مسایلِ دینی و اخلاقی، لحن او همانند سنایی غزنوی، لحنی آموزنده و تحکمی است.

بهترین جلوه نیایش در نماز بروز نموده که ارتباط مستقیم و بی واسطه با خداوند است. نماز پیوندی بین خاک با افلاک می باشد که سرشتی عرفانی دارد و شاعران و نویسندگان دیروز و امروز در بیان حکمت های آن نوعی از تجربه عرفانی را به نمایش نهاده اند. در این مقاله نمونه هایی از این تجربه قدسی را در گفته مختلف آورده و در ضمن آن جلوه هایی از وصال مشترک معنوی را با مایه های واحد نشان داده است. آنچه در کهن ترین متون عرفانی چون کشف المحجوب، مرصاد العباد و مصباح الهدایه آمده و در زبان ابن عربی و غزالی جاری گردیده در فحوای اشعار شاعران معاصر نیز آمده که نمونه های آن تقدیم می گردد.

ابوعبدالله محمدبن عبدالجباربن الحسن نفری یکی از عارفان و صوفیان قرن چهارم هجری قمری می باشد. نفری در جایی آرام و قرار نداشته و زندگی اش پیوسته در سفر می گذشته است. آن چه که اهمیت پرداختن به حیات و آثار نفری را دو چندان می کند پر رمز و راز بودن زندگی اوست. نفری در سال 366 هجری قمری در مصر از دنیا رفت. از وی دو اثر در زمینه عرفان، به نام های المواقف و المخاطبات باقی مانده است که ابن عربی آنها را مطالعه کرده و تاثیر پذیرفته است. یکی از عمده ترین دلایل گم نامی نفری سنگینی و صعوبت کلام اوست. او در زمینه مسایل عرفانی دارای اندیشه های نو و بدیعی است به طوری که بعضی از این اندیشه ها مانند «وقفه» و «سوی» مختص به وی است، و او برای اولین بار آنها را مطرح کرده است. از دیگر موضوعات عرفانی که نفری در آثارش به آنها توجه کرده است: حجاب، رویت، معرفت، انسان کامل است. در این مقاله ابتدا با تکیه بر منابع قدیمی و نیز رعایت ترتیب زمانی، شرح احوال نفری مورد بررسی قرار می گیرد. سپس آرای عرفانی وی از قبیل: وقفه، رویت، معرفت وانسان کامل تحلیل می شود.