ادبیات فارسی
سال:1389 | دوره:6 | شماره:26 |تعداد مقالات:24

موسیقی یکی از زیباترین و لطیف ترین هنرها و وسیله ای برای نشان دادن احوال درونی و احساسات آدمی است و با توجه به این که شنیدن الحان خوش، لازمه کمال روح بشری است، بسیاری از بزرگان جهان در آثار خود از این موهبت الهی بهره فراوانی برده اند. سعدی (606- 692 یا 694؟ هـ . ق) یکی از این سخنوران است که با پرداختن به موضوع آهنگ و موسیقی و نام بردن از ابزار آن، نشاط، شور و شعف را لازمه پویایی جامعه می داند، اما از آن جا که تاریخ حیات وی مقارن با یکی از اسفناک ترین ادوار تاریخ ایران، یعنی حمله خونبار مغول است، این امر بازتاب های خود را در کلام نویسندگان آن دوره از جمله شیخ اجل می گذارد. در مقاله حاضر نشانه های این فتنه بزرگ را در موسیقی و به کارگیری سازها توسط سعدی مورد بررسی قرار می دهیم.

اسطوره ها، نماد یا سمبل تجربیات بشری هستند و ارزش های روحانی یک فرهنگ را مجسم می کنند، و یا به عبارت دیگر طبیعت آدمی هستند با تمامی نیازها، خواسته ها، آرزوها، امیدها و بیم و هراس ها.اگر چه اسطوره ها از آغاز به صورت داستان هایی سرگرم کننده لیکن با اهداف جدی خلق می شوند اما به سبب کششی که دارند، تا صدها و گاه هزاران سال باقی می مانند.هدف جدی اسطوره این است که می خواهد ماهیت و طبیعت جهان هستی را توضیح بدهد (نظیر اسطوره های آفرینش و باروری) و یا به اعضای جامعه بیاموزد که برای بهتر کار کردن و توفیق یافتن چه رفتاری در پیش گیرند. اسطوره های قهرمانی یا حماسی، الگوهایی برای نحوه رفتار و طرز سلوک آدمیان می آفرینند، زیرا پهلوانان و قهرمانان الگوهای رفتاری جامعه هستند و اسطوره های آفرینش نیز، نیاز ریشه یابی انسان را اقناع می کند.در واقع، اسطوره ها پاسخ هایی فرهنگی برای این پرسش های اساسی هستند که: من چه کسی هستم و زندگی را چگونه باید بگذرانم؟ لذا این مقاله بر آن است تا به چرایی و چگونگی خلق اسطوره آدم و راه یافتنِ آن به اذهان جامعه و به تبع آن ذهن و زبان شاعران بپردازد.

یکی از آداب عملی برخی از فرق صوفیه سماع و وجد و حال است. این گرایش موجب نکوهش ها و طعن و لعن های فراوانی علیه صوفیان شده است. در این پژوهش ابتدا به علل پیدایش این رفتار صوفیانه در برخی از فرق پرداخته شده، سپس فرقه های صوفیانه موافق و مخالف سماع را نام برده و در فرقه های موافق سماع نیز شرایط جواز و حرمت سماع را یادآور می شویم.

فرخی سیستانی شاعر بزرگ قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است که به خاطر ممارست و مطالعه آثار پیشینیان و مهارت در فن موسیقی و دارا بودن ویژگی برجسته سهل و ممتنع، اشعارش از مقامی والا در شعر و شاعری برخوردار می باشد، به گونه ای که بسیاری از شاعران در سروده های خود ابیاتی از فرخی را تضمین کرده و یا قصایدی بر وزن و قافیه و مضمون قصاید او سروده اند.هدف مقاله حاضر، این است که استقبال شاعران را در ادب فارسی از قصیده معروف فرخی سیستانی با مطلع:برآمد پیلگون ابری ز روی نیلگون دریاچو رای عاشقان گردان، چو طبع بیدلان شیدابیان کند و تاثیرپذیری شاعران را از قصیده فرخی و مضامین و مفاهیم شعری او از قرن ششم تا پایان روزگار بازگشت نشان دهد.

ناصر خسرو قبادیانی ازجمله سخن سرایان خطه خراسان است که البته در شمار مدیحه گویان حرفه ای جایی ندارد، بلکه شعر و سخنش نشانه پای بندی و تعهد وی به ایدئولوژی و ایمان و ابزاری در مسیر تبلیغ و گسترش آن است. از این رو این مسلمان آگاه، به جای ذکر فضایل و عناوین دروغین برخی شاهان، ضمن اعلام تابعیت و پیروی از بزرگان دین مبین اسلام، جای جای دفتر و دیوانش را با ذکر مناقب و فضایل این خاندان مبارک مزین نموده است. رسول اکرم (ص) و خاندان گرامی اش از معدود کسانی هستند که ناصر خسرو با صفا و خلوص نیت آنها را ستایش کرده است. دین محمد (ص) و معصومیت و پاکی عترتش او را مجذوب و علاقه مند ساخته و این حکیم توانا را برآن داشته است تا صفات عالیه پیامبر و خاندانش را در شعر خویش متجلی سازد.این مقاله حاصل نگرشی در ابعاد و زوایای گوناگون این مساله است. شماره ذیل هر یک از شواهد شعری، مربوط به شماره صفحات بر اساس دیوان ناصر خسرو به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران است.

در بیت دوم غزل درخشان و ریاستیزانه حافظ با مطلع:واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنندچون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنندحافظ مشکل خویش را از «دانشمند مجلس» باز می پرسد.این اصطلاح- بنابه پیشینه اجتماعی و تاریخی آن- می تواند نشانه ای قابل تامل از تلقی و باور پیشینیان نسبت به «دانش» و وجه اجتماعی اصطلاحات عامی همچون «دانشمند» و «صاحب دانش» به شمار آید.با توجه به شواهد و نشانه های گوناگون «دانشمند» و «دانشمندی» از دیرباز به عنوان یکی از «طبقات» و «درجات» نام آشنای اجتماعی در تاریخ و فرهنگ ایران مطرح بوده است.در این نوشته به جایگاه و نیز منزلت و ویژگی های «دانشمندان» به عنوان یک طبقه مطرح اجتماعی پرداخته شده است.

در قرون نخستین اسلامی مسلمانان از طریق علم و فلسفه و کلام درصدد کشف حقیقت و کسب رستگاری برآمدند، علم با مشاهده و تجربه و فلسفه به روش استدلال و تعقل، و کلام با بحث در خصوص اعتقادات و استدلال و دفاع از آنها در جستجوی واقعیت و حقیقت بودند و هستند. بدین ترتیب در هر مرحله و در هر زمان، پاسخهای موقتی در تفسیر واقعیت ها و تبیین حقایق ابراز می داشتند، که هرگز سخن نهایی و قطعی نبوده است. در صورتی که یکی از آرزوهای اساسی انسان، رسیدن به یقین و پیدا کردن جوابهای قطعی است. عرفان در مقام پیدا کردن راهی دیگر به سوی حقیقت، دارای خصیصه یقینی و قطعی است. اما این راه بر خلاف طریق علم و فلسفه و کلام کلی نیست، بلکه کاملا شخصی است. عرفا، عرفان را به علت نقص علوم بشری و نارسایی تلاشهای عقل انسان، به عنوان تنها طریق رهایی انسان از ظلمات جهل و نادانی و حیرت و احساس پوچی، دانسته اند. از این رو عارفان معرفت عرفانی را افضل تر از معرفت عالمانه دانسته و معتقدند که هیچ عارفی نیست که عالم نباشد، در حالی که عالمان بسیاری هستند که عارف نیستند.در این نوشتار سعی شده است، عقل و معرفت، و انواع معرفت، عناصر ادراک و معرفت (علم الیقین، عین الیقین، حق الیقین) و علم معرفی شده ضمن نقد علم در برابر معرفت، به فضیلت کسب دانش و معرفت، از دیدگاه عارفان پرداخته شود.

«گلستان» سعدی، بهشت سرمدیِ سخنوری پارسی است که به طرزی بی مانند، مورد اقبال سخن شناسان واقع شده و بسیاری از آوازه داران شعر و ادب به تاسی از آن مباهات نموده اند.«مجد خوافی» شاعر و عارف توانای قرن هشتم، یکی از این بسیاران است که با پدید آوردن دستاورد ارزنده ای چون «روضه خلد»، نامش را در شمار پیروان پرتوفیق سعدی و آفریدگاران سخن پارسی به ثبت رسانیده است.از آن جا که مقابله و مقایسه کامل «گلستان» و «روضه خلد» بیش از حوصله یک مقاله است، و نیز با توجه به این که باب های نخستین دو کتاب به عنوان مدخل و ورودگاه آنها، از اهمیت خاصی برخوردار است، نگارنده، با روی کرد به این دو باب– که از حسن اتفاق عنوان و موضوع مشابهی دارند– و توجه به همانندی ها و ناهمانندی هایشان، دو اثر را مورد سنجش و بررسی قرار داده است.

مثنوی معنوی، گلستان سحرانگیزی است که گلها و ریاحین آن از زلال چشمه قرآن سیراب گشته، شمیم جان پرور و روح نواز آن افسردگان را جان است و خسته دلان را درمان. ارزش و اهمیت این اثر بی بدیل تا بدان جاست که آن را تفسیری عارفانه و عاشقانه از کلام خدا خوانده اند. از این روست که هشدارها و تحذیرهای مطرح شده در این اثر گران قدر را- از آن جهت که ریشه در کلام الهی دارد- باید با «گوشی دیگر» شنید و با «جان» پذیرا گشت.این نوشتار نگاهی است به چگونگی طرح تیرگی های روحی در مثنوی و سیری است در اشارات تامل برانگیز مولانا در خصوص ابلیس و ابلیسیان، با این باورکه در ظلمات تیرگی های عصر حاضر، پیروی از آن خضر فرخنده پی و نوشیدن جرعه ای از چشمه تعالیم سرشار از اسرار بلند مثنوی، روزنه ای به سوی نجات و رستگاری است.

در این وجیزه به علل گمنامی مکتبی پرداخته شده است. چرا زندگی نامه او در هاله ای از ابهام قرار دارد؟ آیا ابیات تحریف شده در دیباچه منظومه اش عامدانه بوده، اگر آری علت چیست؟ این تحریفات چه تاثیری در انعکاس باورهای مکتبی داشته است؟ صدر، فخر العلمای مکتبی بوده یا نه؟ و اشاره ای به برخی اشتباهات منتقدان به سبب ضبط نادرست واژگان.

زنان در طول تاریخ به عنوان نیمی از پیکره کلی جامعه، در آثار و اندیشه های متفکران، همواره مورد اغماض قرار گرفته اند و کمتر در عرصه های نوشتاری نمود داشته اند. نوشتار حاضر حکمت عملی زنانه در خمسه نظامی را تحت چهار عنوان، بایدهای اخلاقی، نبایدهای اخلاقی، تدبیر منزل و سیاست مدن مورد بررسی قرار داده است. نظامی در این منظومه گران بها گاه با روی کردی مثبت به صفات نیک زنان چون عفت و پاکدامنی، سخاوت، تواضع و فروتنی، قناعت، شرم و حیا، تقوا و پرهیزگاری، عفو و گذشت، وفاداری، مهمان نوازی، استقلال، آموزگاری و گاه با روی کرد منفی به صفات زشت و ناپسند زنانه، مثل: حسادت، نیرنگ بازی و حیله گری، میگساری، حس انتقام جویی و عدم توجه به شوونات اخلاقی اشاره می کند. در بحث تدبیر منزل نیز به نقش زنان در تربیت فرزندان، همسرداری، صداقت و راستگویی و در بحث سیاست مدن به عدالت، رعیت نوازی، پیوند شاه و ملت، هنر در خدمت سیاست، پرهیز از ستم و رای زنی و مشورت می پردازد.

این پژوهش با عنوان «گیاهان حماسی و ارزشهای نمادین آنها در شاهنامه» به انجام رسیده است. گیاهان از دیرباز در شعر و ادب فارسی، جایگاهی مهم و والا داشته و دمخوری فردوسی با نباتات زبانزد سخن شناسان است. نگارنده مقاله، پس از پرداختن به پیشینه اساطیری گیاهان، تداعی و تصویرهای توصیفی و نمادهای آنها را در اندیشه فردوسی جستجو کرده است. پیداست که بیان تصویرهای ذهنی شاعر نسبت به نباتات، با استناد به سرودهای خود او، مستدل گردیده است. گیاهان و نباتات در شاهنامه، تداعی گسترده ای را دارا هستند که گاهی حکیم بزرگ آنها را نمادی از رنگ خاص قرار می دهد. و در جایی دیگر با این نمادهای گیاهی، بین عالم ناسوت و برتر ارتباط ایجاد می کند.در این مقاله تلاش شده تا نشان داده شود که گیاهان شعر فردوسی فقط برای زیبا کردن شعر نیامده اند بلکه حاصل ادراک اصیل لحظه های هستی شاعرند و آنها از مفاهیم ضمنی و پوشیده ای برخوردارند.