محیط زیست طبیعی
سال:1392 | دوره:66 | شماره:2 |تعداد مقالات:13

در سال های اخیر نقش های متعدد بوم سازگان های تالابی و ارزشمندی آنها برای انسان ها به طور فزاینده ای شناخته شده است، اما اهمیت آنها در محیط زیست و حیات بشر معمولا کمتر از ارزش واقعی آنها در نظر گرفته می شود. تالاب ها از مهم ترین عرصه های حیاتی در جهان اند که به دلیل تنوع زیستی منحصر به فرد، حجم زیست توده تولیدی بالا، نقش کنترلی در سیستم های هیدرولیک و اهمیت های چندجانبه جهانگردی، تفرجی، علمی، پژوهشی و اندوختگاه زیست سپهری از جایگاه ویژه ای برخوردارند. از جمله می توان به تالاب بین المللی شادگان اشاره کرد که یکی از بوم سازگان های جالب توجه و ارزشمند طبیعت ایران و دارای ارزش محلی، ملی و جهانی است. در این پژوهش با استفاده از داده ها و اطلاعات کسب شده از ایستگاه های سینوپتیک و کلیماتولوژی استان خوزستان و نزدیک ترین محدوده ممکن به تالاب طی بازه زمانی 55 ساله (1957-2011) با شاخص اقلیم آسایش گردشگری و ویرایش 9.3 نرم افزار GIS جهت میان یابی، تعمیم داده های نقطه ای به پهنه ای و ترکیب نقشه ها، ایام مناسب جهت حضور گردشگران در تالاب بین المللی شادگان مشخص شد. سپس اطلاعات با استفاده از ویرایش 2010 نرم افزار Excel طبقه بندی و پردازش شد. نتایج بیانگر آن بود که شاخص اقلیم آسایش گردشگری تالاب طی فروردین ماه در قسمت شمالی دارای شرایط بسیار خوب و در قسمت های مرکزی و جنوبی دارای رتبه عالی است. همچنین کل محدوده تالاب در اسفند ماه در مقایسه با سایر ماه های سال از وضعیت مطلوب تری برخوردار بوده است؛ به گونه ای که شرایط برای ورود گردشگران به منطقه در طبقه عالی قرار می گیرد.

آلودگی محیط زیست با آلاینده های گوناگون یکی از مهم ترین مشکلات قرن حاضر است. حداقل 20 عنصر فلزی از جمله کروم در گروه فلزهای سمی طبقه بندی شده اند که نیمی از آن ها در مقادیر بیش از حد استاندارد در محیط زیست منتشر می شوند. کروم یکی از آلاینده های سمی است که به طور گسترده در محیط زیست انتشار می یابد و در سیمان و بتن وجود دارد. هدف از این پژوهش اندازه گیری غلظت کروم در نمونه های خاک سطحی محیط اطراف و محوطه داخلی کارخانه سیمان بهبهان بوده است. 26 نمونه از بخش های گوناگون محوطه داخلی کارخانه سیمان و 29 نمونه به صورت تصادفی از جهت ها و شعاع های متفاوت در دامنه فاصله ای 520-3150 متری اطراف کارخانه، با توجه به عوارض پستی و بلندی با رعایت اصول کنترل کیفی و تضمین کیفیت در نمونه برداری، جمع آوری و به آزمایشگاه منتقل شد. هضم شیمیایی نمونه ها طبق روش استاندارد بین المللی (11466ISO ) صورت گرفت و مقدار عناصر فوق با دستگاه جذب اتمی شعله ای اندازه گیری شد. میانگین غلظت کروم در نمونه های خاک اطراف کارخانه 29.06±3.53 mg/kg و نمونه های درون کارخانه 42.11±11.08 mg/kg است که این مقادیر از حد استاندارد تعیین شده برای کروم کمتر است. سطح آلودگی بر اساس شاخص تجمع زمینی Igeo برآورد شد. این شاخص برای فلز کروم نشان دهنده سطح آلودگی از غیرآلوده تا آلودگی متوسط است. نتایج آزمون تجزیه واریانس نشان داد بین غلظت کروم داخل و خارج کارخانه اختلاف معنی داری وجود دارد (p value= 0.05). کارخانه از لحاظ عنصر سمی کروم آلوده کننده نیست.

هدف این پژوهش بررسی رابطه بین آلودگی های هوا، صوت، منظر و نور بر استرس شغلی کارکنان دبیرستان های متوسطه مناطق 1، 2، 10 و 11 بود. حجم نمونه 250 نفر بود که به صورت تصادفی ساده از دبیرستان های مذکور، انتخاب شدند. ابزار اندازه گیری عبارت بود از: پرسش نامه استرس شغلی اسیپو و پرسش نامه طرح شده در زمینه نظرهای افراد در مورد آلودگی های هوا، صوت، نور و منظر (پرسش نامه توصیف آلودگی). آزمون های زیر برای تجزیه و تحلیل داده ها و تعیین نوع رابطه بین متغیر های مورد پژوهش به کار برده شدند: ضریب همبستگی کای اسکور برای تعیین رابطه بین متغیر های آلودگی های هوا، صوت، منظر و نور و استرس شغلی کارکنان و آزمون t برای مقایسه میانگین های دو گروه مستقل (کارکنان مدارس 1 و 2 و کارکنان مدارس  10و 11). نتایج نشان داد که استرس شغلی کارکنان با محیط فیزیکی محل کار، منطقه محل سکونت، نظر افراد درباره خطرناک شدن آلودگی هوا در محل سکونتشان، تنش روانی ناشی از آلودگی صوتی، احساس سردرد ناشی از آلودگی هوا و صدا، مصرف داروهای آرامش بخش و مصرف دخانیات رابطه معناداری دارد؛ همچنین بین منطقه سکونت افراد با توجه آن ها به محیط زیست و مصرف دخانیات از سوی آن ها رابطه معناداری مشاهده شد؛ بین مصرف دخانیات افراد و میزان توجه شان به محیط زیست نیز رابطه وجود داشت؛ این تحقیق بین استرس افراد و نظرهای آن ها درباره آلودگی های منظر و نور رابطه معناداری نشان نداد.

در این تحقیق تاثیر فلز مس در پوشش گیاهی بخشی از رودخانه ارس با توجه به فعالیت معادن مس در شهر آگاراک ارمنستان بررسی شده است. با توجه به اهمیت فلز مس، غلظت آن در گیاه شاخص تعیین و نتایج با نرم افزار SPSS 16 تحلیل شده است. جهت تعیین گونه گیاهی شاخص جاذب فلزهای سنگین، جوامع گیاهی حاشیه رودخانه ارس شناسایی و دو ایستگاه جهت نمونه برداری از گیاه شاخص تعیین شده است. گونه های تیره جگن (Cyperaceae) حاشیه ارس را در بخش های دارای شرایط مطلوب کیفی می پوشانند و هر چه از سد ارس فاصله می گیریم، به تراکم نی زارها (Phragmites australis) افزوده می شود. با توجه به تغییرات پوشش گیاهی حاشیه رودخانه ارس، گیاه نی به مثابه گونه گیاهی شاخص تعیین شد و غلظت فلز مس در ریشه گیاه نی با دستگاه جذب اتمی و با استفاده از روش استاندارد بین المللی (APHA) اندازه گیری شده است. نتایج حاصل از آنالیز نمونه های گیاه نی محدوده رودخانه ارس بیانگر آن است که میزان مس موجود در نمونه های گیاه ایستگاه  (30.6 ppm) 2به طور چشمگیری بالاتر از میزان آن در ایستگاه شماره  (5.9 ppm) 1است که دلیل آن ممکن است فعالیت معادن در منطقه تحقیقاتی باشد.

تغییرات آب و هوایی و تاثیرات آن بر گونه های حیات وحش یکی از مهم ترین چالش هایی است که متخصصان حفاظت حیات وحش در قرن حاضر با آن روبه رو هستند. در این بین، به منظور تعیین شرایط آب و هوا شاخص هایی لازم است. پایکاها، به دلیل جابه جایی اندک و شرایط زیستگاهی خاصشان، شاخصی برای تغییرات آب و هوایی به شمار می روند. در پژوهش حاضر پارامترهای اقلیمی موثر بر پراکندگی پایکای افغانی در ایران بررسی شد تا مدل اقلیم مطلوب این گونه به مثابه پایه ای برای بررسی تغییرات اقلیمی در آینده و پیش بینی جابه جایی های حیات وحش تهیه شود. بدین منظور، ابتدا پراکندگی پایکای افغانی با توجه به رکوردهای موجود در ایران تعیین شد و سپس پارامترهای اقلیمی و ارتفاع از سطح دریا در 120 نقطه حضور و عدم حضور گونه ثبت شد. تجزیه و تحلیل داده ها بر مبنای رگرسیون منطقی دوتایی انجام شد. نتایج حاکی از آن بود که پارامترهای میانگین ماهیانه متوسط دمای روزانه، میانگین رطوبت نسبی، روزهای با دمای حداکثر صفر درجه سانتی گراد و روزهای با دمای حداقل 4- درجه سانتی گراد و ارتفاع از سطح دریا مهم ترین پارامترهایی هستند که اقلیم مناسب پایکای افغانی در ایران را مشخص می کنند. همچنین مدل به دست آمده تا حدود زیادی پراکندگی پایکای افغانی در ایران را توجیه می کند.

سمی بودن بالای فلزات سنگین و افزایش غلظت آ ن ها در محیط زیست لزوم پایش مکانی و زمانی آن ها را ایجاب می کند. به دلیل خاصیت انباشتگی فلزات سنگین در بدن آب زیان، همواره نگرانی هایی در خصوص امکان ورود آن ها به بدن انسان از طریق مصرف ماهی های آلوده وجود دارد. زیست بوم و نوع تغذیه ماهی شوریده به صورتی است که عناصر سنگین در بافت های آن ها تجمع می یابد، از این رو منطقه مورد مطالعه به منظور بررسی وضعیت آلودگی، انتخاب شد. در این تحقیق میزان غلظت عناصر مهمی چون کادمیوم Cd، کروم Cr، مس Cu، سرب Pb، منگنز Mn، روی Zn، نیکل Ni و آهن Fe در بافت خوراکی (عضله) ماهی شوریده صید شده از بندر ماهشهر آنالیز شد. نتایج به دست آمده نشان داد که میانگین غلظت عمده فلزات مورد بررسی (به جز کادمیوم و نیکل) در بافت عضله ماهی شوریده از حد استاندارد اعلام شده از سوی WHO کمتر است، اما برای ارزیابی دقیق تر خطر سایر منابع دریافت نیز باید بررسی شوند.

آتش سوزی هر ساله سبب از بین رفتن بخش وسیعی از پوشش های جنگلی و مرتعی در سطح جهان می شود. شهرستان ایذه واقع در شمال شرق استان خوزستان در حوزه رویشی جنگل های زاگرسی ایران از این قاعده مستثنا نیست و تاکنون آتش سوزی های متعددی در این شهرستان روی داده است. هدف از این تحقیق تعیین مهم ترین عناصر اقلیمی موثر در وقوع آتش سوزی و گسترش اراضی جنگلی آسیب دیده از این رخداد، در شهرستان ایذه، با استفاده از مدل های رگرسیون است. به این منظور، از داده های مرتبط شامل تعداد آتش سوزی، سطح آتش سوزی و همچنین داده های هواشناسی در یک دوره سه ساله (1387-1389) استفاده شد. نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن نشان داد که فاکتورهای دمای متوسط (r=0.417, P=0.020) و حداکثر دما (r=0.417, P=0.037) با مساحت سطوح سوخته شده همبستگی مثبت دارند. همچنین فاکتورهای حداقل رطوبت نسبی (r=-0.207, P=0.028) و متوسط رطوبت نسبی (r=-0.395, P=0.000) همبستگی منفی و حداکثر دما (r=0.607, P=0.000)، دمای متوسط (r=0.595, P=0.000) و تعداد ساعات آفتابی (r=0.224, P=0.049) با تعداد وقوع آتش سوزی همبستگی مثبت دارند. نتایج رگرسیون خطی بین سطح سوخته شده و فاکتورهای اقلیمی مورد بررسی ضریب تعیین مدل را برابر با 0.68 نشان داد. همچنین نتایج رگرسیون لجستیک در رابطه با تعداد وقوع آتش سوزی در منطقه مورد مطالعه نشان داد که از بین متغیرهای مورد بررسی، فقط حداکثر رطوبت نسبی، به دلیل همبستگی بالایی که با تعداد وقوع آتش سوزی نشان داد، وارد مدل شد.

پایش زیستی از عمده ترین راه های بررسی وضعیت آلودگی در اکوسیستم های آبی است که در آن به منظور ردیابی آثار آلاینده ها بر آبزیان از بایومارکرها در سطوح گوناگون استفاده می شود. از آنجا که امروزه بسیاری از آلاینده های زیست محیطی جهش زا شناخته می شوند،پژوهش پیرامون تاثیر حضور این گونه مواد در اکوسیستم های آبی به کمک بایومارکرهای ژنوتوکسیک توجه زیادی را به خود معطوف کرده است. اما یکی از مشکلات اساسی در این زمینه نگهداری مناسب نمونه های بیولوژیک و انتقال بدون آسیب آن ها به آزمایشگاه است. برای این منظور نیاز است برای اجتناب از بروز خطای آزمایش جهت بررسی آسیبDNA با هدف تحلیل وضعیت زیستگاه تا شرایط مناسب بررسی و استانداردسازی شود. بنابراین، در این تحقیق از سنجش کامت به منزله روشی نوین در زمینه مطالعات بایومارکر مولکولی- که بر مبنای اندازه گیری آسیب های منعکس شده بصورت شکست رشته ای در سلول هاست- برای بررسی اثر مقایسه ای سه محلول نگهداری (FBS، L-15 وPBS ) بر یکپارچگی DNA نمونه سلول های خون ماهی قزل آلای رنگین کمان (Oncorhynchus mykiss) در زمان های گوناگون پس از خون گیری (6، 12، 24 و 48 ساعت) استفاده شد. درصد بقای سلول ها نیز در فواصل زمانی مورد نظر با روش رنگ آمیزی تریپان بلو محاسبه شد. نتایج سنجش کامت بر روی نمونه های خون نگهداری شده در محلول هایL-15  و FBS تفاوت معنی داری را در میزان آسیب DNA بین زمان های مورد نظر نشان نداد، در حالی که نمونه های نگهداری شده در PBS از 24 ساعت پس از شروع نگهداری افزایش معنی دار سطح آسیبDNA  را نسبت به زمان صفر (به منزله شاهد) نشان دادند (P<0.05). طبق این نتایج به نظر می رسد مهم ترین عامل در حفظ بقای گلبول های قرمز طی نگهداری در محلول های گوناگون اسمولاریتی محیط نگهداری باشد. در مجموع، نتایج این تحقیق نشان می دهد که نمونه های خون ماهی آب شیرین را می توان تا 48 ساعت بدون آسیب معنی دار DNA در محلول های L-15 و یا FBS تحت شرایط دمایی 4 درجه سانتی گراد تاریکی نگهداری کرد.

با توجه به توان مناسب ذخیره کربن در بافت های گیاهی، به دلیل افزایش غلظت گاز دی اکسید کربن در جو در دهه های اخیر به این راهکار توجه جدی شده است. بدین منظور، قابلیت ذخیره کربن دو گونه Astragalus gossypinus و Astragalus parrowianus در بخشی از مراتع کوهستانی استان کرمانشاه بررسی شد. محدوده مورد مطالعه بر اساس نقشه توپوگرافی و پیمایش صحرایی مشخص شد و واحدهای همگن بر اساس چهار جهت اصلی و پنج طبقه ارتفاعی تعیین و مناطق معرف انتخاب شدند. سپس در هر منطقه معرف، سه ترانسکت خطی موازی یکدیگر از بالای دامنه به سمت پایین قرار گرفتند (در مجموع 60 ترانسکت) و به فاصله هر 10 متر در طول ترانسکت، پلات ها انداخته شدند (در مجموع 300 پلات) و مقادیر کربن زیست توده هوایی و زیرزمینی دو گونه اندازه گیری شد. نتایج مقایسه میانگین ها بر اساس آزمون SNK هم بیانگر این مطلب بود که کمترین مقدار ذخیره کربن در طبقه ارتفاعی (1900-2100) در جهت جغرافیایی شمالی مشاهده شده است. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده می توان بیان کرد که قابلیت ذخیره کربن گونه Astragalus parrowianus بیشتر از گونه Astragalus gossypinus است. این توانایی به این علت است که گون زرد میزان پوشش، زیست توده هوایی و زیست توده ریشه ای بیشتری از گون سفید دارد که به تله انداختن و ذخیره بیشتر کربن آلی را سبب شده است.

مطالعه چرخه حیات محصول روشی مناسب برای ارزیابی اثرات زیست محیطی تولید آن محصول است. در این تحقیق، اثرات زیست محیطی (شامل گرمایش جهانی، اسیدیته، هوپرورش خشکی و تخلیه منابع فسیلی) محصول گندم در شهرستان مرودشت استان فارس با روش ارزیابی چرخه حیات محاسبه شد و سپس سهم این اثرات زیست محیطی در سرانه اثرات زیست محیطی کشور تعیین شد. اطلاعات لازم به روش مصاحبه، پرسش نامه و حضور در سازمان جهاد کشاورزی شهرستان مرودشت، مراکز خدمات کشاورزی و منطقه به دست آمد. در این تحقیق کود شیمیایی نیتروژنه اوره و گازوئیل دو نهاده اصلی ورودی به سامانه تولید گندم شناخته شدند که موجب اثرات سوء زیست محیطی می شوند. میزان مصرف سوخت فسیلی گازوئیل و نیتروژن در قالب کود اوره برای تولید یک تن گندم در شهرستان مرودشت به ترتیب برابر 21 لیتر و 21.3 کیلوگرم محاسبه شد. با روش چرخه حیات میزان اثرات زیست محیطی گرمایش جهانی، اسیدیته، هوپرورش خشکی و تخلیه منابع فسیلی تولید یک تن گندم در شهرستان مرودشت به ترتیب برابر262.09 kg CO2 eq ،7.35 kg SO2 eq ،19.42 kg NOX eq  و 723.04 MJ به دست آمد. شاخص نرمال سازی یا سهم اثرات گرمایش جهانی، اسیدیته، هوپرورش خشکی و تخلیه منابع فسیلی تولید یک تن گندم در شهرستان مرودشت در شرایط ایران به ترتیب برابر 0.032، 0.141، 0.308 و 0.018 تعیین شد. به طور کلی ترکیبات نیتروژنه ناشی از مصرف اوره، مهم ترین عامل در ایجاد اثرات زیست محیطی برای تولید گندم در منطقه مورد مطالعه شناخته شد.