محیط زیست طبیعی
سال:1391 | دوره:65 | شماره:3 |تعداد مقالات:12

نیاز حیات وحش به زیستگاه جهت برآوردن نیازهای حیاتی (آب،‏ غذا،‏ پناه و مکان تولیدمثل) از یک سو و نیاز انسان به اراضی طبیعی بیشتر جهت توسعه فعالیت های کشاورزی،‏ صنعتی و مسکونی از سوی دیگر،‏ منجر به بروز تعارضاتی میان انسان و حیات وحش شده است. وقوع حملات متعدد گرگ به انسان و دام در استان همدان یکی از نمونه های بارز این تعارض بشمار می آید. برای رفع این تعارضات تدوین و اجرای برخی استراتژی های سازگار با شرایط اقتصادی-اجتماعی منطقه می تواند راه حل موثری برای مدیریت محیط زیستی منطقه تلقی گردد. در این پژوهش نقاط قوت و ضعف موجود در منطقه و نیز فرصت ها و تهدیداتی که گونه با آنها مواجه است و یا در آینده با آنها مواجه خواهد شد،‏ شناسایی و برای تدوین یک استراتژی مدیریتی کارآمد بکار گرفته شد. سپس از طریق دسته بندی،‏ وزن گذاری و تجزیه و تحلیل عوامل ضعف و قوت و نیز فرصت و تهدید موجود،‏ با استفاده از ماتریس SWOT،‏ استراتژی های مناسب تدوین شد. در نهایت با استفاده از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM) و با توجه به نتایج به دست آمده،‏ سه استراتژی اطلاع رسانی،‏ آگاه سازی و فرهنگ سازی جوامع بومی،‏ حمایت از محیط بانان و نیز تجهیز پاسگاه های موجود و انجام گشت زنی های مداوم و پیگیر محیط بانان در سطح منطقه و نیز مشارکت اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان با سازمان های مربوطه به عنوان مهمترین استراتژی ها در جهت تهیه و تدوین طرح مدیریت اراضی استان،‏ پیشنهاد می شود.

عناصر سنگین به دلیل خواص سمی و تجمع پذیری از اهمیت زیست محیطی بالایی برخوردار هستند. هدف از این مطالعه،‏ ارزیابی توزیع مکانی کروم،‏ کبالت و نیکل در خاک سطحی استان همدان می باشد. بدین منظور با استفاده از روش نمونه برداری سیستماتیک تصادفی،‏ نمونه های خاک سطحی (0-20 cm) برداشت گردید و غلظت فلزات سنگین و برخی پارامترهای خاک از جمله pH، ‏EC،‏ درصد ماده آلی و درصد شن،‏ سیلت و رس در نمونه های خاک آنالیز شد. برای درونیابی و تهیه نقشه توزیع مکانی فلزات،‏ دقت روش های مختلف کریجینگ و مدل های آنها با استفاده از میانگین مطلق خطا و خطای مجذور میانگین مقایسه و روشی که دارای کمترین میزان خطا بود،‏ انتخاب گردید. نقشه های توزیع کروم و نیکل با استفاده از کریجینگ معمولی با مدل کروی و با روش کریجینگ گسسته با مدل نمایی برای کبالت تهیه شدند. مناطق غربی استان همدان دارای بیشترین غلظت عناصر کروم،‏ کبالت و نیکل بودند. مطابقت نقشه های بدست آمده در مناطقی با بیشترین غلظت عناصر با سنگ بستر آذرین و دگرگونی نشان داد زمین شناسی مهمترین فاکتور موثر بر غلظت این عناصر می باشد.

سموم حشره کش یکی از مهمترین آلاینده های اکوسیستم های آبی می باشد. پایش سطح آلودگی اکوسیستم های آبی با این ترکیبات از اهمیت بسزایی برخوردار است. سلامت آبزیان می تواند شاخص زیستی مناسبی برای پایش آلودگی آب های سطحی باشد. دیازینون یک آفت کش فسفره آلی است،‏ که در اکوسیستم های آبی ایران یافت می شود. در طی سال های اخیر نگرانی درباره تاثیر این ترکیب بر سلامت ماهی ها افزایش یافته است. در این مطالعه،‏ تاثیر غلظت های زیرکشنده دیازینون بر فاکتورهای بیوشیمیایی ماهی قزل آلای رنگین کمان (Oncorhynchus mykiss)،‏ پس از گذشت 7،‏ 14 و 28 روز بررسی شد. فعالیت استیل کولین استراز (ACEh) و سطوح پروتئین تام،‏ آلبومین و نیز گلوبولین در پلاسما به طور معنی داری در غلظت 0.1 و 0.2 میلی گرم بر لیتر دیازینون کاهش یافت (p<0.05). فعالیت کراتین کیناز (CK) به طور معنی داری در گروه تحت تیمار غلظت 0.1 میلی گرم در روزهای 14 و 28 کاهش و در ماهی های در معرض 0.2 میلی گرم در لیتر سطح فعالیت این آنزیم در روز 7 افزایش یافت (p<0.05). سطح فعالیت آنزیم های آسپارتات آمینوترانسفراز (AST)،‏ آلانین آمینوترانسفراز (AST) و سطح گلوکز خون ماهی های تحت تیمار دیازینون به طور معنی داری بیشتر از ماهی های گروه کنترل در طول دوره آزمایش است (p<0.05). فعالیت آنزیم آلکالین فسفاتاز (ALP) تنها در روز 14 در ماهی های تحت هر دو غلظت دیازینون افزایش یافت (p<0.05). هیپرتروفی سلول های کبدی،‏ واکوئله شدن سیتوپلاسم سلولی،‏ تورم ابری در بافت کبد ماهی های در معرض هر دو غلظت دیازینون مشاهده گردید. در مجموع،‏ قرار گرفتن طولانی مدت در معرض غلظت های زیرکشنده دیازینون سبب ایجاد تغییرات بیوشیمیایی در خون و بافت کبد ماهی قزل آلای رنگین کمان می گردد. لذا سنجش فاکتورهای بیوشیمیایی و مطالعات آسیب شناسی بافت کبد می تواند به عنوان ابزار ساده و مناسبی جهت ارزیابی تاثیر سموم بر ماهی ها پیشنهاد شود.

پوسته برنج به عنوان یک ماده زائد جامد آلی توانایی بالایی در حذف یون فلزات سنگین از پساب را دارد و می تواند در تصفیه پساب های صنعتی که از مهمترین منابع آلاینده آب و خاک به فلزات سنگین هستند،‏ بسیار مفید و کارامد باشد. در این مطالعه به بررسی حذف یون فلزات سنگین روی دو ظرفیتی و کروم شش ظرفیتی از پساب حاوی فلزات سنگین روی و کروم توسط پوسته برنج خام پرداخته شد. سپس با اضافه نمودن پوسته برنج به محیط واکنش،‏ درصد جذب یون فلزات روی دو ظرفیتی و کروم شش ظرفیتی توسط ذرات پوسته برنج در اسیدیته ها،‏ غلظت های اولیه مختلف یون فلزات روی و کروم در پساب،‏ زمان های تماس،‏ دماهای متفاوت و مقادیر مختلف از ماده جاذب مورد آزمایش قرار گرفت. طبق نتایج با افزایش pH پساب ساختگی،‏ درصد جذب یون های فلز روی و کروم توسط ذرات پوسته برنج به ترتیب افزایش و کاهش یافت و در pH برابر با 7 و 2 به حداکثر مقدار خود رسید. علاوه بر این با افزایش غلظت اولیه فلز،‏ راندمان حذف فلزات روی و کروم کاهش یافتند. درصد جذب برای فلزات روی و کروم بستگی به مدت زمان تماس داشت،‏ به طوری که با افزایش مدت زمان تماس،‏ درصد جذب برای هر دو فلز نیز افزایش یافت و بعد از گذشت 2 و 3 ساعت به ترتیب برای فلزات روی و کروم به حالت تعادل رسیدند. مقدار جذب بستگی به میزان دمای واکنش داشت،‏ به طوری که با افزایش دمای واکنش درصد حذف هر دو فلز نیز افزایش یافت. همچنین درصد جذب بستگی به مقدار ماده جاذب داشت. با افزایش مقدار پوسته برنج به پساب ساختگی،‏ درصد جذب فلزات روی و کروم افزایش یافت. بنابراین می توان نتیجه گرفت که پوسته برنج توانایی خوبی جهت حذف فلزات روی دو ظرفیتی و کروم شش ظرفیتی از پساب را دارد.

یکی از ویژگی های مهم جوامع گیاهی،‏ الگوی مکانی درختان می باشد. هدف نهایی کشف الگوهای مکانی،‏ تشکیل و ارائه فرضیه های مربوط به ساختار جوامع بوم شناختی است. الگوی مکانی توده ها با اندازه گیری و تعیین موقعیت درختان در توده ها و وارد کردن آنها در چارچوب های تحلیلی،‏ اندازه گیری می شود. الگوی مکانی جوامع گیاهی در هر نقطه از زمان و در بسیاری از فرآیندها مثل پراکنش بذور،‏ رشد،‏ مرگ و میر،‏ توپوگرافی خاک،‏ میکروکلیما یا اختلالات مشاهده شده است. هدف از این تحقیق بررسی الگوی مکانی سه گونه ویول (Quercus libani)،‏ بلوط ایرانی (Q. brantii) و دارمازو (Q. infectoria) در جنگل چناره در شهرستان مریوان استان کردستان بود. برای این منظور،‏ از روش نمونه برداری فاصله ای مربع تی استفاده شد. برای جمع آوری اطلاعات لازم تعداد 30 قطعه نمونه و به همین تعداد نقطه نمونه برداری در قالب یک شبکه آماربرداری منظم با نقطه شروع تصادفی با ابعاد 100×100 متر برداشت شد،‏ به طوری که محل تقاطع اضلاع شبکه،‏ نقاط نمونه برداری و این نقاط مراکز قطعات نمونه بودند. برای تحلیل الگوی مکانی از شاخص های هاپکینز،‏ مربع تی و جانسون و زایمر استفاده شد. کلیه شاخص ها الگوی تصادفی را برای گونه های بلوط نشان دادند. اطلاعات مکانی به مدیران منابع طبیعی اجازه می دهد تا بتوانند تصمیمات بهتری بگیرند و سودمندی منابع طبیعی را افزایش دهند.

امروزه گازهای گلخانه ای کربنه،‏ بیشترین اثر را بر تغییر اقلیم جهانی داشته است. که یکی از راه های کاهش آن،‏ ترسیب کربن توسط پوشش گیاهی و خاک مراتع می باشد. از آنجایی که چرای دام پتانسیل بالایی در کاهش و یا افزایش ذخیره کربن دارد،‏ در این تحقیق تاثیر قرق بر میزان ذخیره کربن پوشش گیاهی مراتع قرق (شاه تپه-چاه محمود) و غیرقرق (چیرو) در استان سمنان با غالبیت گونه درمنه کوهی (Artemisia aucheri)بررسی شد. نمونه برداری از پوشش گیاهی به صورت تصادفی - سیستماتیک با استقرار 4 ترانسکت 100 متری و 40 پلات 1×1 مترمربعی در منطقه معرف صورت گرفت. در داخل هر پلات پارامترهای پوشش گیاهی و خاک اندازه گیری شد و کربن گیاه نیز با استفاده از روش احتراق تعیین گردید. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار SPSS v.16 انجام شد. نتایج نشان داد که اختلاف معنی داری بین درصد پوشش گیاهی،‏ سنگ و سنگ ریزه،‏ خاک لخت و بیوماس اندام هوایی،‏ زیرزمینی و لاشبرگ گونه درمنه کوهی در دو منطقه وجود داشته است. بیوماس کل در مرتع قرق با 11467.3 kg/ha بیشتر از مرتع غیرقرق برآورد گردید. ضریب تبدیل ریشه (قرق: 12.67% و غیرقرق: 12.3%) بیشتر از سایر اندام ها بوده است و ضریب تبدیل اندام ها و لاشبرگ در دو منطقه مورد مطالعه با هم اختلاف معنی داری نداشته اند. همچنین نتایج نشان داد که تفاوت معنی داری بین ترسیب کربن اندام های مختلف گونه درمنه کوهی (در سطح 1%) و لاشبرگ (در سطح 5%) مرتع قرق با اندام های نظیر آنها در مرتع غیرقرق وجود دارد. با توجه به تاثیر قرق در افزایش پوشش گیاهی و ترسیب کربن،‏ توصیه می شود در مدیریت چرایی حفاظت از پوشش گیاهی مد نظر قرار گیرد.

هدف این مطالعه ارزیابی ریسک زیست محیطی خطوط لوله در قالب یک مطالعه موردی واقع در خط لوله گاز سراسری نهم در استان لرستان می باشد. در این مطالعه ضمن استفاده از روش نمایه سازی برای ارزیابی ریسک از سامانه اطلاعات جغرافیایی برای تولید نقشه های مورد نیاز مربوط به ریسک های محیطی و نقشه سازی نمره های ریسک نسبی و همچنین تشریح وضعیت موجود منابع زیست محیطی منطقه مورد مطالعه استفاده شد. با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی زیرنمایه های مختلف مورد مقایسه و اولویت بندی قرار گرفت. از میان لایه های مورد ارزیابی زیرنمایه کلی تخریب عوامل ثالث،‏ لایه کاربری اراضی بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داد و نشان داد کاربری اراضی وزن بیشتری نسبت به سایر لایه ها در محاسبه ریسک خط لوله دارد. از میان امتیازات به دست آمده مخاطرات کل،‏ امتیاز زیرنمایه کلی تخریب عوامل ثالث از سایر امتیازات کمتر و معرف مخاطرات بالاتری بود. همچنین زیرنمایه خوردگی امتیاز بیشتر و مخاطرات کمتری را نشان داد. روش نمایه سازی یک روش نسبتا جامعی در این زمینه می باشد،‏ این روش با در برگیری تمام شرایط،‏ روشی با مناسبت نسبی را فراهم آورده است،‏ که نتایج مناسبی را نیز در این تحقیق به دست آورد. در مطالعات آینده پیشنهاد می شود با انتخاب مقاطع مناسب،‏ اثرات خط لوله گاز در حد میکروکلیما بررسی گردد.

یکی از عوامل و اسباب لازم در مدیریت حریم جاده،‏ قوانین و مقررات مربوطه است که در صورت عدم وجود آن این ناحیه از منظر محیط زیست دچار چالش های جدی خواهد شد. شناخت قوانین حریم جاده از آن جهت در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفت که برخی آشفتگی ها و نابسامانی های موجود در اکوسیستم کنار جاده،‏ ناشی از قوانین و مقررات بوده و چه بسا به دلیل تدوین قوانین غیرجامع با مجریان متعدد،‏ آسیب های پیچیده ای در فضای حریم راه ظاهر گردیده است. به این منظور در این مقاله از روش تحقیق کیفی و مطالعات کتابخانه ای به منظور بررسی و شناخت قوانین حقوقی موجود در حریم جاده استفاده شده است. همچنین با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند،‏ از ساکنین پنج روستای اطراف جاده کوهی خیل به بهنمیر 36 مورد مصاحبه در غالب گروههای 5 نفره انجام شد. مجموع این اطلاعات مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که تنوع موضوعی قوانین،‏ اعمال قوانین توسط مجریان متعدد،‏ عدم تعریف نظام مدیریت و بهره برداری از پوشش گیاهی حریم جاده،‏ ضعیف بودن ماهیت موضوعی قوانین مربوطه از دیدگاه زیست محیطی مهمترین چالش های موجود در نحوه مدیریت ناحیه مذکور می باشد. همچنین چرای بدون مجوز و سهم 8 درصدی پوشش گیاهی حریم راه در تامین علوفه دامداران محلی ساکن در حریم جاده،‏ نشان دهنده عدم نظارت مناسب سازمان های ذیربط و در نهایت بهره برداری بی رویه در اکوسیستم حاشیه جاده می باشد.

توسعه شهری لگام گسیخته اثرات سوئی را بر ساختار طبیعت و منابع طبیعی وارد می سازد و منجر به پیامدهای منفی اقتصادی-اجتماعی و اکولوژیکی می گردد. لذا،‏ مطالعات جامعی جهت پشتیبانی مدیریت توسعه شهری در سطح جهان و بالاخص کشورهای در حال توسعه مورد نیاز است. در ایران نیز همچون سایر کشورهای در حال توسعه،‏ شهرگرایی و توسعه شهری روند رو به رشدی دارد. در کانون این تغییرات،‏ استان تهران قرار دارد که به دلیل تمرکز امکانات و تسهیلات،‏ شاهد مهاجرت های غیر اصولی و رشد روز افزون جمعیت و نهایتا ساخت و سازهای بدون برنامه و تغییرات زیاد در ساختار فضایی شهر بوده است. لذا،‏ هدف اصلی این مطالعه تحلیل تناسب زمین برای کاربری توسعه شهری در استان تهران با استفاده از رویکرد نظام مند و یکپارچه بوم شناختی-اقتصادی-اجتماعی می باشد. روش مورد استفاده و مدل ارایه شده در این تحقیق،‏ می تواند به عنوان یکی از تلاش های نوین در مطالعات تحلیل تناسب زمین و همچنین به عنوان نمونه ای جهت دستیابی به توسعه پایدار شهری و ساماندهی توسعه فیزیکی در ایران،‏ محسوب گردد. در این مطالعه،‏ با استفاده از روش ترکیب خطی وزن دار و در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی،‏ تناسب زمین برای توسعه شهری بر پایه 15 معیار مختلف مشتمل بر ویژگی های بوم شناختی- اقتصادی- اجتماعی محاسبه شده است. برای وزن دهی معیارها از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و به منظور دستیابی به توافق جمعی در این فرایند،‏ از نظرات ده کارشناس بهره گرفته شده است. نهایتا،‏ نقشه تناسب زمین که نشان دهنده نواحی اولویت دار و مناسب برای توسعه شهری است،‏ ارایه شده است. این نواحی شامل شش پهنه با وسعت و تناسب مناسب در قسمت های جنوبی استان می باشد که می تواند مورد استفاده برنامه ریزان شهری و تصمیم گیرندگان فضایی قرار گیرد. نتایج این تحقیق به دلیل نظام مندی و ویژگی تکرارپذیر خود می تواند زمینه ای برای تعامل سازنده میان بازیگران اصلی صحنه توسعه شهری و دستیابی به توافق جمعی فراهم آورد.

آرتمیا سخت پوست کوچکی با ارزش اقتصادی بالاست که مدل تحقیقاتی بسیار مناسبی برای محققان می باشد. این موجود با تحمل محدوده های بسیار متنوع از شرایط بسیار مختلف اکولوژیک در بیش از 600 نقطه زمین و نیز 18 زیستگاه در ایران توزیع شده است. دریاچه طشک در استان فارس یکی از زیستگاه های طبیعی آرتمیای پارتنوژنز در ایران می باشد. با توجه به وجود یک آرتمیای دو جنسی ناشناخته در این دریاچه،‏ گونه این جمعیت غیر بومی مورد تحقیق قرار گرفت. بدین منظور 4 مارکر مولکولی مختلف شامل دو ژن Na/K ATP-ase،‏ 12S-16S با روش PCR-RFLP و دو ناحیه COI و HSP26 به روش تعیین توالی مورد تحقیق قرار گرفت. آنالیزهای انجام شده ضمن تاکید بر توانایی روش های مولکولی جهت شناسایی یک گونه ناشناخته،‏ این گونه را به عنوان A. franciscana شناسایی نمودند که از نظر توالی ژن های سکانس شده تنوع ژنتیکی زیادی با نمونه های ثبت شده در بانک ژنی دارد.