پترولوژی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

سنگ های ساب ولکانیک اسیدی منطقه نصیرآباد با ترکیت ریولیتی و سن ائوسن بالایی بر روی سنگ های پیروکسن آندزیتی کمپلکس رسوبی-ولکانیکی سازند رازک، با سن ائوسن زیرین، واقع در بخش شرقی کمربند آتشفشانی ارومیه-دختر، رخنمون یافته اند. از مشخصات سنگ های ساب ولکانیک اسیدی ریولیتی، وجود ساختار ستون منشوری است. این ساخت بیشتر به صورت عمودی و گاهی نیز با زاویه 50 تا 70 درجه به سمت شرق است. ستون های منشوری نصیرآباد عمدتا دارای سطوح 5 یا 6 وجهی بوده، اما سطوح 3، 4 و 7 وجهی نیز در آنها مشاهده می شود. تشکیل ساخت منشوری به واسطه انقباض ناشی از سرد شدن توده قابل توجیه است. در سنگ های ساب ولکانیک ریولیتی آلکالی فلدسپار، پلاژیوکلاز، کوارتز، بیوتیت و هورنبلند از کانی های اولیه قابل تشخیص در مقطع نازک هستند. بافت کلی سنگ میکروپورفیری است و در برخی موارد بافت گلومروپورفیری و فلسوفیریک نیز در مقاطع تشخیص داده شده است. در پیروکسن آندزیت های منطقه نصیرآباد نیز پلاژیوکلاز، آمفیبول، و پیروکسن از کانی های اولیه قابل تشخیص در مقطع نازک هستند؛ بافت کلی آندزیت ها پورفیریتیک است. به دلیل عملکرد وسیع دگرسانی پتاسیک، کانی های ثانویه ای مانند کلریت، کلسیت، سریسیت و اپیدوت در این سنگ ها ایجاد شده است. نتایج حاصل از مطالعات ژئوشیمیایی، نمودارهای محیط تکتونیکی و نمودارهای عنکبوتی نشان داد که این سنگ ها متعلق به سری ماگمایی کالک آلکالن بوده و سنگ های ریولیتی از نوع I، متاآلومینوس تا کمی پرآلومینوس هستند. سنگ های آندزیتی از یک منشا غنی شده گوشته ای مشتق شده و از لحاظ محیط تکتونیکی متعلق به محدوده قوس هستند.

در منطقه برونی (جنوب غرب اردستان) که بخشی از نوار ماگمایی ارومیه – دختر است، دایک های بازالتی میوسن با ساخت منشوری واحدهای آتشفشانی ائوسن را قطع نموده اند. این سنگ ها دارای انکلاوهای گرانیتوئیدی الیگوسن بوده و سن احتمالا میوسن را نشان می دهند. کانی های سازنده آن ها الیوین های کلریتی، کلینوپیروکسن، پلاژیوکلاز، کلریت، ایلمنیت و مگنتیت هستند. بافت های عمده این سنگ ها نیز پورفیری، میکرولیتی، میکرولیتی پورفیری، گلومروفیریک، و بافت غربالی پلاژیوکلازها است. کلینوپیروکسن ها دارای ترکیب اوژیت تا دیوپسید بوده، و پلاژیوکلازها نیز دارای طیف ترکیبی لابرادوریت تا بیتونیت هستند. کلریت ها از نوع دیابانتیت بوده و اغلب از دگرسانی الیوین ها به وجود آمده اند. برخی از کلریت ها نیز در زمینه سنگ دیده می شوند. بررسی های پتروگرافی و شیمی کانی ها نشان می دهد که ماگمای سازنده این سنگ ها دچار اختلاط ماگمایی شده، هنگام در حین صعود نیز بخش هایی از سنگ دیواره را که بیشتر دارای ترکیب گرانیتوئید هستند، با خود حمل نموده است. این سنگ ها ویژگی های مشابه با بازالت های قوس های آتشفشانی را دارند.

منطقه افیولیتی خوی در شمال باختری ایران واقع شده است. این پهنه دارای پی سنگ پرکامبرین است. پریدوتیت های تکتونیتی خوی به طور عمده از هارزبورژیت های کلینوپیروکسن دار تشکیل شده اند. این هارزبورژیت ها دارای بافت های پروتوگرانولار، پورفیروکلاستیک و انتقالی بوده، از الیوین (دارای (Kink band، ارتوپیروکسن (دارای خاموشی موجی و اکسولوشن کلینوپیروکسن)، اسپینل (به صورت Holly-Leaf و شکل دار) و کمتر از 10 درصد کلینوپیروکسن تشکیل شده اند. در این هارزبورژیت ها دو مرحله دگرسانی قابل مشاهده است. یک مرحله دگرسانی استاتیک و مرحله دیگر دگرسانی دینامیک است. این پریدوتیت ها باقی مانده ذوب بخشی لرزولیت های اسپینل دار هستند. پریدوتیت های تکتونیتی خوی در عناصر REE الگوهای U شکل را نشان می دهند. وجود این الگوها به احتمال زیاد مربوط به مراحل ذوب بخشی و مراحل بعد از ذوب بخشی از قبیل نفوذ ماگماهای فلسیک بعد از جاگیری افیولیت هاست.

مجموعه های پلوتونیک منطقه مریوان که از دو گونه سنگ های پلوتونیک با منشا متفاوت تشکیل شده اند، در شمال غرب نوار دگرگونی سنندج - سیرجان واقع هستند. واحدهای چینه ای مناطق اطراف آنها شامل فیلیت، سنگ آهک و سنگ های آتشفشانی با سن کرتاسه- پالئوسن و مارن، ماسه سنگ و شیل با سن الیگو- میوسن هستند. دو مجموعه پلوتونیک موجود در منطقه عبارتند از: (1) مجموعه گرانیتوئیدهای واقع در شمال غرب مریوان که بیشتر از سینوگرانیت، گرانودیوریت و مونزوگرانیت تشکیل شده است. این سنگ ها از نظر ژئوشیمی آلکالی - کلسیک منیزیم دار تا کالک - آلکالی منیزیم دار، ساب آلکالن (کالک آلکالن)، پرآلومین و از تیپ S هستند. این مجموعه از نظر کانی شناسی و ژئوشیمیایی ویژگی های گرانیت های همزمان با کوهزایی(Syn–Collision)  را نشان می دهند، (2) مجموعه گابرو - دیوریت - کوارتزدیوریت در جنوب شرق مریوان که از سنگ های پلوتونیک مختلف مانند گابرو، دیوریت و کوارتزدیوریت تشکیل شده است. این سنگ ها از نظر ژئوشیمی ساب آلکالن (کالک آلکالن)، متاآلومین، کلسیک منیزیم دار و از تیپ I هستند. سنگ های این مجموعه ویژگی های سنگ های پلوتونیک مشتق شده از گوشته فوقانی را نشان می دهند. شایان ذکر است که بلوک هایی از مجموعه تیپ I به وسیله سنگ های مجموعه تیپ S در بر گرفته شده است.

تاقدیس جهق در 40 کیلومتری جنوب کاشان و شرق روستای قهرود واقع شده است. سنگ های آتشفشانی پالئوزوئیک زیرین در هسته این تاقدیس برونزد دارند. بررسی کانی شناسی این سنگ ها نشان دهنده وقوع رخدادهای دگرسانی و دگرگونی درجه ضعیف است. با این حال، بافت های اولیه به خوبی حفظ شده، ولی ترکیب کانی شناسی تغییر کرده است. کانی های اصلی این سنگ ها که غالبا پلاژیوکلاز و به ندرت کانی های فرومنیزین بوده اند، دگرسان شده اند. حضور کانی های ثانویه آلبیت، اپیدوت، کلریت و کلسیت بیانگر دگرگونی ضعیف این سنگ هاست. به دنبال نفوذ توده گرانیتوئیدی قهرود، سنگ های آتشفشانی نزدیک به توده حداکثر تا رخساره هورنبلندهورنفلس دگرگون شده اند که همراهی پلاژیوکلاز الیگوکلاز-آندزین با آمفیبول های فروشرماکیت با نزدیک تر شدن به توده نفوذی در سنگ های بخش غربی از جمله شواهد آن است.

توده گرانیتوئیدی بروجرد با طیف سنگ شناسی کوارتزدیوریت، گرانودیوریت و مونزوگرانیت همراه با دایک های اسیدی در درون فیلیت های همدان نفوذ کرده و هاله دگرگونی را سبب شده است. بررسی شیمی کانی ها در منطقه مورد مطالعه نشان می دهد که بیوتیت دارای ترکیب متنوعی بوده، ماگمای سازنده آن ها طیفی از ساب آلکالن تا کالک آلکالن است. آمفیبول ها در گروه کلسیک و در زیرگروه منیزیوهورنبلند قرار می گیرند و شاهدی برای نوع I بودن توده گرانیتوئیدی بروجرد هستند. ترکیب پلاژیوکلازها از الیگوکلاز-آندزین تا لابرادوریت تغییر می کند و آلکالی فلدسپارها در رده ارتوکلاز قرار می گیرند. فلدسپارهای پگماتیت ها از دو نوع سدیک (آلبیت) و پتاسیک (ارتوکلاز) هستند. روند تغییر ترکیب فلدسپارها در واحدهای مختلف سنگی از قطب باریک تر به سمت قطب اسیدی تر تفریق ماگمایی را نشان می دهند. گارنت در تمام نمونه ها از نوع آلماندن-اسپسارتین بوده، دارای یک منطقه بندی است. بررسی ها نشان می دهند که گارنت در هورنفلس ها و گرانودیوریت ها هم منشا و غیرماگمایی بوده ولی در پگماتیت ها دارای منشا ماگمایی است. فشارسنجی بر اساس مقدار Al آمفیبول ها در کوارتزدیوریت ها، فشار تبلور را 0.43 تا 1.61 و بر اساس پارامتر Altotal در برابر Fetotal / (Mg+Fetotal) فشار 1 تا 3 کیلوبار را برآورد می کنند. دماسنجی هورنبلند- پلاژیوکلاز در این سنگ ها، دمای 653 تا 732 درجه سانتی گراد را برای به تعادل رسیدن این دو کانی و دماسنجی گارنت- بیوتیت دمای 472 درجه سانتی گراد را برای زوج گارنت و بیوتیت در هورنفلس ها نشان می دهد. مقدار فوگاسیته برآورد شده (log ¦O2 از 18.3- تا 15.6-) حاکی از اکسیدان بودن ماگما (وجود مگنتیت و آمفیبول های غنی از منیزیم نیز آن را تایید می کند) و شاهدی برای تشکیل آن در مرز ورقه های همگراست.

رخنمون های فلسیک الیگوسن در جنوب اردستان (شمال شرق اصفهان) قرار دارند. ناحیه اردستان بخشی از زون ساختاری ارومیه-دختر است. ترکیب این سنگ ها ریولیتی و ریوداسیتی است. از نظر ژئوشیمیایی، این سنگ ها ساب آلکالن و کالک آلکالن با پتاسم بالا و پرآلومینوس هستند. با اینکه ترکیب کلی سنگ های فلسیک شبیه گرانیت های نوع S است (مثل بالا بودن پتاسیم، آلومینیم، عناصر لیتوفیل بزرگ یون و پایین بودن مقدار کلسیم و استرانسیم) به طور مشخص منبع اولیه و آذرین دارد. داده های ژئوشیمیایی پیشنهاد یک گوه گوشته ای را می کند که به طور بخشی متاسوماتیزم با مواد حاصل از پوسته زیر رانده شده است، این شرایط احتمالا ذوب بخشی درجه بسیار کم گوه گوشته ای متاسوماتیزم شده را باعث شده که در نتیجه آن ماگمای ریولیتی حاصل شده است. علت ابتدایی برای فوران مستقیم این ریولیت های مشتق شده از گوشته می تواند شرایط کششی حاکم بر ناحیه اردستان در طی زمان اواخر ائوسن و الیگوسن باشد. اگر این ریولیت های مشتق شده از گوشته در یک پوسته قاره ای تحت فشار بالا بیاید، ماگما به راحتی با مواد پوسته ای واکنش داده، ماگمای فلسیکی ایجاد می شود که قابل تشخیص از ماگماهای با منشا پوسته ای است. شواهد پترولوژیک، ژئوشیمیایی و نمودارهای تعیین کننده محیط تکتونیکی نشان می دهد که ماگما ریولیتی در یک کمان آتشفشانی تشکیل شده است. گمان می رود این سنگ ها در پیوند با پدیده ادامه ماگماتیسم همراه با فرورانش صفحه اقیانوسی نئوتتیس به زیر ورقه قاره ای سکوی ایران حاصل شده است.