پترولوژی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:3 |تعداد مقالات:7

کانسار انگوران در 125 کیلومتری غرب زنجان و در زون سنندج-سیرجان واقع شده است. این کانسار در سنگ های دگرگونی شیست و مرمر با سن پروتروزوئیک واقع شده است. ذخیره کانسار حدود 4.7 میلیون تن کانسنگ سولفیدی با عیار 27.7 درصد روی و 2.4 درصد سرب و 110 گرم در تن نقره و حدود 14.6 میلیون تن کانسنگ غیرسولفیدی با عیار 22 درصد روی و 4.6 درصد سرب برآورد شده است. کانسار انگوران در اثر کافتی شدن منطقه و فعالیت سیالات گرمابی در کف حوضه و تشکیل کانی های اسفالریت و گالن همزمان با شیل و کربنات در زمان پروتروزوئیک ایجاد شده است. بعد از آن کانسار به همراه سنگ همبر در رخساره شیست دگرگون شده است. کانسار سوپرژن انگوران نیز در نتیجه اکسیداسیون کانی های سولفیدی در کواترنری (دوره چهارم) ایجاد شده است. شواهد ساختی، بافتی، کانی شناسی و ژئوشیمیایی، مانند بافت لایه ای سولفیدها با شیست و مرمر، کشیدگی لایه های سولفیدی (پیریت و اسفالریت)، بالا بودن عیار روی (28 درصد)، کم بودن عیار مس (0.014 درصد) و نبود ساخت و بافت های رگه ای، پر کننده فضای خالی و غیره نشان می دهد که این کانسار به کانسارهای متصاعدی-رسوبی (Sedex)، بیشتر از کانسار سولفید توده ای (VMS) و دره می سی سی پی (MVT) شباهت دارد.

پهنه دگرسانی آب ترش-یوزباشی چای واقع در زون طارم نمونه بارزی از دگرسانی نوع هیدروترمال است که در توف ها و گدازه های تراکی آندزیتی ائوسن به وجود آمده است. بررسی های صحرایی، کانی شناسی، ژئوشیمیایی و تصاویر ماهواره ای موید وجود بخش های آرژیلی، آرژیلی پیشرفته، آلونیتی و سیلیسی در نواحی دگرسان شده است که این بخش ها از پایین به بالا زون بندی منظمی را ایجاد کرده اند. این زون بندی و همچنین شواهدی چون تبعیت دگرسانی از سیستم درز و شکست و به جا ماندن بخش هایی از سنگ میزبان سالم در بدنه زون های دگرسانی، هیدروترمال بودن دگرسانی را تایید می کنند. با توجه به حضور گسترده کانی هایی چون کائولینیت، آلونیت، ژاروسیت و سیلیس در مجموعه کانی شناسی زون های دگرسانی و نیز با توجه به روند تهی شدگی و غنی شدگی عناصر (اصلی و کمیاب) طی مراحل مختلف دگرسانی به نظر می رسد این محدوده تحت تاثیر دگرسانی تیپ اسید-سولفات (High Sulfidation) قرار گرفته است. در منطقه مورد مطالعه، با بررسی نمودارها و واکنش های دگرسانی تبعیت تهی شدگی یا غنی شدگی یک عنصر طی مراحل دگرسانی از ماهیت ژئوشیمیایی آن عنصر، میزان فراوانی آن در سنگ مادر، نوع کانی های دگرسانی ایجاد شده در هر مرحله و ساختار آن ها و ویژگی های فیزیکوشیمیایی محلول دگرسانی تایید می شود.

سنگ های آتشفشانی با ترکیب بازالت و به سن احتمالی پالئوزوئیک زیرین (دونین) در کوه عبدالحسین، واقع در منطقه پل خاوند انارک دیده می شوند. این واحد سنگی دارای ضخامتی در حدود 120 متر است. کانی های تشکیل دهنده این بازالت ها شامل کلینوپیروکسن (اوژیت)، پلاژیوکلاز (آلبیت)، فلدسپار آلکالی (سانیدین، آنورتوکلاز)، کلریت (کروندوفیلیت، حاصل از تجزیه الیوین، و کلینوکلر، کلریت های پراکنده در زمینه)، آمفیبول (هورنبلند شرماکیتی)، گارنت (اسپسارتین)، کلسیت، سریسیت و کانی اپاک (مگنتیت و ایلمنیت) هستند. همچون بسیاری از بازالت های پالئوزوئیک سرزمین ایران، در این سنگ ها تنوع بافتی و کانی شناسی چندانی دیده نمی شود، که دلیل بر عدم رخداد تفریق گسترده در ماگمای سازنده این سنگ ها است. بر اساس مطالعات ژئوشیمیایی و الگوهای ارائه شده برای محیط های تکتونیکی مختلف، این سنگ ها شبیه بازالت های تولئیتی درون صفحه ای WPTB (within plate tholeiitic basalts) و بازالت های انتقالی (Transitional basalts) هستند. در دیاگرام بهنجارسازی بازالت های دونین پل خاوند نسبت به کندریت همه نمونه ها از نظر عناصر نادر خاکی سبک نسبت به عناصر نادر خاکی سنگین بسیار غنی تر هستند.

منشور افزایشی مکران در جنوب شرق ایران مشتمل بر زون های کششی مزوزوئیک از آمیزه های افیولیتی و افیولیت های بزرگ دست نخورده، بقایایی از پوسته اقیانوسی نئوتتیس را که به زیر اوراسیا فرورانش کرده است، نشان می دهد. به سمت شمال منشور افزایشی مکران، گودال جازموریان قرار گرفته که یک حوضه پشت قوسی مرتبط با فرورانش است. مجموعه گنج، یکی از مجموعه های افیولیتی مکران داخلی است که در طرف غرب منشور افزایشی مکران و گودال جازموریان قرار گرفته، به وسیله سیستم گسلی جیرفت در غرب محدود می شود. مجموعه گنج با سن کرتاسه فوقانی شامل گدازه های جریانی، گدازه های بالشی، سنگ های نفوذی اسیدی و سنگ های رسوبی است که توسط دایک هایی با روند شمال غرب-جنوب شرق قطع شده اند. این مجموعه شباهتی به یک توالی شاخص افیولیتی ندارد؛ زیرا فاقد سنگ های پلوتونیک مافیک و اولترامافیک پوسته ای و گوشته ای است. گدازه های بالشی مجموعه گنج، عمدتا ترکیب الیوین بازالتی داشته، از لحاظ شکل به دو صورت غده ای و لوله ای و در اندازه های عادی و غول پیکر با سطوح دارای شکستگی های قشر نانی هستند. از لحاظ پتروگرافی این گدازه ها سه زون بافتی شیشه ای خارجی (زون 1)، حد واسط (زون 2) و تمام بلورین داخلی (زون 3) را نشان می دهند. هر زون به وسیله تفاوت های تجمعی الیوین و پلایوکلاز که بافت های مختلفی را توسعه داده اند، قابل تشخیص هستند. بازالت های بالشی مجموعه گنج دارای بافت های وریولیتیک، پورفیریتیک، پورفیریتیک با خمیره میکرولیتی، اینترسرتال، اینترگرانولار و آمیگدالوئیدال هستند. کانی شناسی آن ها مشتمل بر پلاژیوکلاز±الیوین±پیروکسن+کانی کدر است. سطح بیرونی و شیشه ای پیلولاواها عمدتا شامل یک یا ندرتا چند پوسته است. پوسته ها شامل سه لایه بوده که این سه لایه از سمت حاشیه به طرف داخل عبارتند از: (1) سیدروملان، (2) تاکیلیت سیاه، و (3) تاکیلیت با حفرات کشیده.

منطقه نطنز در 120 کیلومتری شمال شهر اصفهان واقع شده است. از نظر تقسیمات زمین شناسی، این منطقه در کمربند آتشفشانی ارومیه دختر قرار گرفته است. در این ناحیه توده های نفوذی به سن الیگو-میوسن در سنگ های آتشفشانی متعلق به ائوسن نفوذ کرده اند. مجموعه نفوذی نطنز از نظر سنگ شناسی، شامل انواعی همچون گابرو، دیوریت، کوارتزدیوریت، کوارتزمونزونیت، گرانودیوریت و گرانیت است. بررسی های صحرایی، کانی شناسی و ژئوشیمیایی نشان می دهند که ماگمای مادر مجموعه گرانیتوییدی منطقه از نوع I و کالک آلکالن بوده، از نظر درجه اشباع از آلومینیوم (ASI) متاآلومین محسوب می شود. ماگمای سازنده گابروی منطقه از ذوب گوشته فوقانی متاسوماتیزه حاصل شده که قبل از جایگزینی، اندکی فرآیند تفریق را متحمل شده است. ماگمای مادر مجموعه گرانیتوییدی معادل ماگمای دیوریتی منطقه بوده که خود، حاصل اختلاط ماگمای مافیک مشتق شده از گوشته و ماگمای منتج از ذوب پوسته است. همچنین، مطالعات ژئوشیمیایی عناصر نادر خاکی کمیاب نشان می دهد که این سنگ ها در قلمرو کالک آلکالن مربوط به مناطق برخوردی (حواشی فعال قاره ای) قرار می گیرند. همچنین الگوی تخت عناصر نادر خاکی نشان می دهد که منشا ماگمای اولیه این مجموعه در خارج از محدوده پایداری گارنت است. کلیه شواهد پترولوژیک نشان می دهد که در تکوین سنگ های منطقه فرآیند تفریق از دیوریت تا مونزوگرانیت نقش اصلی را داشته است. محیط تکتونیکی مجموعه نفوذی مورد نظر با فعالیت ماگماتیسم در حین فرورانش و یا بر اثر فازهای کششی پس از تصادم قاره های عربی و ایران مرکزی قابل انطباق است.

توده گرانیتوییدی آستانه اراک دارای سن ژوراسیک میانی بوده، ترکیب غالب آن گرانودیوریت است. این توده از دیرباز با کانی سازی طلا و معدن کاری شناخته شده است. گرانیتویید آستانه در برخی مناطق متحمل دگرسانی شده است. دگرسانی های فیلیک و سیلیسی، از جمله دگرسانی موجود در منطقه بوده که در کوه شیرمزد از گستردگی بیشتری برخوردارند. دیگر دگرسانی های منطقه، پروپیلتیک، کلریتی، آرژیلیتی، تورمالینی شدن، متاسوماتیسم سدیک و اسپینل-فلوگوپیت هستند. فیلیک (کوارتز-سریسیت) و پروپیلتیک به عنوان گسترده ترین دگرسانی های منطقه هستند. دو نوع سیال درگیر در رگه های کوارتزی حضور دارند و بر اساس مطالعات دماسنجی سیالات درگیر، تغییرات دمایی از 333-341 تا 350-355 درجه سانتی گراد است. به علت نبود فاز دختر شوری سیالات پایین تا متوسط است (10-17 درصد وزنی نمک). تغییرات فیزیکوشیمیایی هنگام شکل گیری سامانه گرمابی فرایند جوشش را سبب شده است. کاهش حرارت و غلظت نمک در سیالات درگیر به دلیل آمیختگی سیالات با آب های سطحی بوده است. درجه حرارت های پایین تر از 220 درجه سانتی گراد در سیالات درگیر می تواند ناشی از گردن کشیدگی باشد. عمق تشکیل رگه ها توسط شوری سیال، دما و فشار کنترل شده و برابر با، 400-900 متر است. نمودارهای عنکبوتی در نمونه های غیردگرسان بیانگر غنی شدگی از عناصر کمیاب سبک نسبت به عناصر کمیاب سنگین است. دگرسانی تورمالینی دارای الگوی REE مسطح بوده، غنی شدگی چندانی نشان نمی دهد اما در دگرسانی سیلیسی تهی شدگی از عناصر کمیاب سبک و غنی شدگی از عناصر کمیاب سنگین قابل ملاحظه بوده، عناصر کمیاب سنگین دچار تفریق زیادی نشده اند.

دگرگونی درجه بسیار ضعیف رخ داده بر بازالت های ائوسن کمال آباد واقع در غرب نایین، از نوع دگرگونی هیدروترمال است. بر اثر این دگرگونی در درز و شکاف های متابازیت ها به ترتیب کانی های پرهنیت، مالاکیت و آزوریت، زئولیت (مزولیت، اسکولسیت و لومونتیت)، کوارتز و کلسیت متبلور شده اند. کانی های کلریت (برونسویگایت)، آمفیبول (فرواکتینولیت) و سوسوریت به شکل ثانویه در متن سنگ اصلی دیده می شوند. در منطقه مورد مطالعه دو سری پرهنیت مشاهده می شود: یک سری دارای برجستگی و رنگ اینترفرانس قوی تر و یک سری دارای برجستگی و رنگ اینترفرانس ضعیف تر هستند، که علت آن به متفاوت بودن میزان Fe3+ در ساختار آنها بر می گردد. با استفاده از شیمی کانی های هیدروترمال و ترتیب فراوانی آنها (پرهنیت، زئولیت، کوارتز، کلسیت، مالاکیت و آزوریت و لومونتیت) می توان گفت که سیال موجود در منطقه از یون های Ca، Si،Al  و OH غنی بوده، یون های Fe، Na، K،Mn  و Cu را در حد کم داشته است. شرایط تشکیل کانی های دگرگونی هیدروترمال شامل pH خنثی تا اندکی قلیایی،CO2  پایین، حرارت 150 تا 350 درجه سانتی گراد و فشار کمتر از 3 کیلوبار است. مطالعات نشان می دهد که رخساره های به وجود آمده در منطقه شامل رخساره پرهنیت-پومپله ایت، رخساره زئولیت و زیررخساره لومونتیت می شود. در منطقه مورد مطالعه، به علت کم بودن حجم محلول های ماگمایی و گرمابی، شدت دگرسانی بالا نیست.