پترولوژی
سال:1396 | دوره:8 | شماره:30 |تعداد مقالات:8

اسکارن وژه در 70 کیلومتری شمال خاوری اصفهان جای گرفته است. با جایگیری توده نفوذی وژه، با ترکیب گرانودیوریتی تا تونالیتی (الیگومیوسن)، در سنگ های کربناته رسی کرتاسه پیشین در این منطقه، اسکارن زایی در این سنگ ها روی داده است. بر پایه بررسی های صحرایی و کانی شناسی، اسکارن در این منطقه از نوع کلسیک با مقادیر کم منیزیم است. ولاستونیت، پیروکسن، گارنت، اپیدوت، کوارتز و کلسیت از کانی های پدیدآمده در این اسکارن هستند. این کانی ها در دو مرحله پیش رونده و پس رونده پدید آمده اند: در مرحله نخست، دگرگونی پیش رونده ولاستونیت و پیروکسن (دیوپسید - هدنبرژیت) و در مرحله دوم، دگرگونی پیش رونده در پی دگرسانی پیروکسن و ولاستونیت، گارنت (گروسولار - آندرادیت) روی داده است. در هنگام مرحله پس رونده، با افزایش فوگاسیته اکسیژن، کانی گارنت به طور بخشی ناپایدار شده و اپیدوت و کلسیت های ثانویه و کوارتز پدید آمده اند. با توجه به مجموعه کانیایی پدیدآمده، می توان گفت که در مرحله پیش رونده که دمای سیال های ماگمایی 500 تا 700 درجه سانتیگراد بوده، کالک سیلیکات های بی آب پدید آمده اند. مرحله پس رونده در دمای کمتر از 470 درجه سانتیگراد آغاز شده است.

رخنمون های گرانیتی - گابرویی - آپینیتی سیاه باز (شمال باختری خوی) از مجموعه های آذرین مربوط به پایان اردوویسین - آغاز پرمین هستند. این مجموعه بخشی از شمال پهنه سنندج - سیرجان است. هم زمانی فعالیت مذاب های مافیک (گابرویی - آپینیتی) و فلسیک (گرانیتی) نشان می دهد که مذاب های مافیک آب دار، در هنگام یا پس از تزریق به پوسته، توانسته اند با مذاب های فلسیک برخاسته از قاعده پوسته ای، آمیخته شوند. در پی جدایش بلوری در آشیانه های ماگمایی مذاب های مافیک آب دار، سنگ های گابرویی و مافیک آپینیتی با نزدیک به 25 تا 60 درصد مودال آمفیبول پدید آمده اند. مذاب های فلسیکی هم توانسته اند سنگ های گرانیتی نوع A را پدید آورند. بررسی های کانی شناسی و زمین شیمیایی و همچنین، پهنه زمین ساختی نشان می دهند که در زمانی میان پایان اردوویسین - آغاز پرمین، در پی فرورانش پالئوتتیس به زیر یک جزیره کمانی (سیاه باز) در شمال باختری ایران مرکزی، همه طیف های سنگی پدید آمده اند. حضور سیال های فرورانشی، مذاب های مافیک آب دار را در گوه گوشته ای ساخته اند و پس از انتقال به قاعده جزیره کمانی، مذاب های فلسیک نوع A در پی ذوب بخشی این بخش پدید آمده اند. جریان همرفتی در گوه گوشته ای بالای پهنه فرورانش، یک محیط کششی را در این پهنه (پهنه کششی در حاشیه فعال) پدید آورده است؛ ازاین رو، شرایط برای پیدایش مذاب های فلسیک A فراهم شده است.

منطقه بررسی شده اردستان در شمال خاوری اصفهان و در حاشیه بیرونی کمان آتشفشانی ارومیه - دختر جای دارد. در این منطقه، کانه زایی مس همراه با دایک هاست و کانه زایی به صورت سولفیدی (کالکوسیت، کالکوپیریت و بورنیت) و اکسیدی (مالاکیت و آزوریت) است. بررسی های صحرایی، سنگ نگاری و زمین شیمیایی در این منطقه، دو گروه دایک گوناگون را نشان می دهد. دایک های گروه اول روند شمال باختری - جنوب خاوری دارند و از گابرو دانه ریز ساخته شده اند. دایک های گروه دوم روند کمابیش خاوری - باختری دارند و از جنس گابرو و پیروکسن دیوریت هستند. از دیدگاه زمین شیمیایی، دایک ها دارای SiO2 از 45.8 تا 52.8 درصد وزنی،MgO  با میانگین 6.9 درصد وزنی، Na2O+K2O با 5.6 درصد وزنی و نسبت Al2O3/TiO2 برابر 16.8 معرفی می شوند. همه دایک ها، دارای سرشت آلکالن بوده و به مفهوم وسیع تر، با محیط زمین ساختی پشت کمان همراه با تحولات شیمیایی در خاستگاه ماگما وابسته هستند. دایک های گروه دوم در برابر دایک های گروه اول، از عنصرهای Ba، Sr، Rb، K، Zr، Nb، Ti،Cr و Ni غنی شدگی نشان می دهند. دایک های گروه اول از یک گوشته تغییریافته فرورونده در مرحله کمان نابالغ پدید آمده اند و دایک های گروه دوم دارای خاستگاه گوشته آستنوسفری غنی شده در مرحله کمان عادی هستند. همبستگی اندکی میان عنصر مس با عنصرهای فرار در ترکیب دایک ها دیده می شود. به طور کلی، نیروهای زمین ساختی مشابه عامل کنترلی مهمی در پیدایش دایک های گروه دوم (خاوری - باختری) به همراه کانی سازی هستند.

مخروط ها و روانه های بازالتی تکزاد (مونوژنیک) در باختر شهرستان خاش، بخشی از کمان آتشفشانی شمال مکران هستند که در پی فرورانش سنگ کره اقیانوسی عمان به زیر سنگ کره قاره ای اوراسیا پدید آمده اند. مقدار بالای Al2O3 (16.5 تا 19.04 درصد وزنی) و CaO (8.4 تا 12.05 درصد وزنی) همراه با محتوای K2O (0.5 تا 1.1 درصد وزنی)، آنها را در گستره بازالت های کالک آلکالن پتاسیم متوسط جای می دهد. این سنگ ها دارای ویژگی های شناخته شده بازالت های حاشیه های فعال قاره ای ( مانند: غنی شدگی از نسبت های LILE/HFSE، LILE/LREE، LREE/HREE و تهی شدگی از عنصرهای Zr، Tb، و Nb) هستند. در این بازالت ها، نسبت های Rb/Zr، Ba/La و La/Yb به ترتیب بیش از 19، 4.86 و 10 برابر این نسبت ها در ترکیب بازالت های N-MORB است. بر پایه نتایج به دست آمده از الگوسازی ذوب، بازالت هایی که ترکیب آنها به ترکیب ماگمای اولیه نزدیک است، پیامد ذوب (نزدیک به 2 تا 10 درصد ذوب) پریدوتیت گوه گوشته ای غنی شده هستند. ورود سیال های پدیدآمده در فرورانش، رسوب ها و آبدهی لبه فرورونده، پریدوتیت های گوه گوشته ای را از عنصرهای LIL و LRE غنی کرده اند. همخوانی معکوس میان Th/La در برابر Sm/La و جای گرفتن این بازالت ها در گستره ترکیبی میان میانگین جهانی رسوب ها (GLOSS) و MORB (در نمودار Pb/Ce در برابر Th/Nb) نشان دهنده مشارکت رسوب های روی پوسته فرورونده در پیدایش این بازالت هاست. برپایه الگوی آمیختگی دوتایی، میزان مشارکت رسوب ها در پیدایش این بازالت ها تا 16 درصد برآورد می شود. افزون بر این، تهی شدگی از نسبت Pb/Ce (1.6 تا 11.1 در برابر ترکیب OIB ((بیش از 20) می تواند نشانه مشارکت سیال های پدیدآمده از آبدهی لبه فرورونده باشد.

منطقه الماس در شمال باختری استان آذربایجان شرقی، بخشی از منطقه زمین ساختی سلطانیه - میشو به شمار می رود. دایک های لمپروفیری، سازند کهر را قطع کرده اند. آمفیبول (طول فنوکریست های آمفیبول بیشتر از 3 سانتیمتر است)، بیوتیت، پیروکسن، الیوین، پلاژیوکلاز، آپاتیت، کلسیت و کلریت از کانی های سازنده دایک های لمپروفیری منطقه الماس با بافت پورفیری هستند. برپایه ویژگی های کانی شناسی و یافته های زمین شیمیایی، نمونه های لمپروفیری بررسی شده از نوع کامپتونیت با سرشت آلکالن هستند. نمونه های لمپروفیری در نمودارهای عنکبوتی از عنصرهای کمیاب خاکی سبک (LREE) و عنصرهای ناسازگار در برابر عنصرهای خاکی سنگین (HREE) غنی شدگی نشان می دهند. خاستگاه ماگمای این سنگ ها می تواند از گوشته اسپینل لرزولیتی با نرخ ذوب بخشی اندک باشد.

نشانه معدنی نبی جان در 20 کیلومتری جنوب باختری شهر کلیبر (استان آذربایجان شرقی) و در پهنه ساختاری البرز - آذربایجان واقع شده است. واحدهای زمین شناسی منطقه مجموعه ای از سنگ های آتشفشانی (تراکی آندزیت تا آندزیت) و رسوبی (شیل و سنگ آهک) کرتاسه هستند و توده مونزوگرانیتی، مونزوگرانودیوریتی و دیوریتی نبی جان (به سن الیگوسن) درون این سنگ ها نفوذ کرده اند. در پی نفوذ این توده ها و فرایندهای گرمابی، کانه زایی طلا در واحدهای کرتاسه و خود توده های نفوذی روی داده است. کانه زایی در منطقه نبی جان بیشتر به صورت رگه - رگچه های استوک ورک تا صفحه ای از کوارتز، همراه با پیریت و اندکی کالکوپیریت، اسفالریت و گالن، در توده مونزوگرانیتی است. گروه دیگر کانه زایی از نوع اسکارنی بوده و به صورت رگه- رگچه های نامنظم با تراکم کم و عیار کم، در سنگ های کربناته کرتاسه روی داده است. بررسی های نخستین برای برآورد اندوخته طلا برپایه حفاری های انجام شده در این گستره، نشان دهنده اندوخته سنگ معدنی 320000 تنی با عیار میانگین برابر 1.37 گرم در تن طلاست. برپایه حفاری های انجام شده، دو ناهنجاری مهم طلا در گستره پیجویی شده دیده می شود. نخستین ناهنجاری طلا پیامد نزدیکی توده با سنگ های رسوبی- آتشفشانی کرتاسه و پهنه اسکارنی است. در این نوع کانه زایی همبستگی طلا با عنصرهای مس، سرب، روی، نقره و آرسنیک کم است. ناهنجاری دوم با کانی سازی رگچه ای در توده مونزوگرانیتی همخوانی دارد که در آن، طلا با عنصرهای مس، سرب، روی، نقره و آرسنیک همبستگی بالاتری دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

سنگ های آتشفشانی شیرینک در بخش جنوب خاوری پهنه آتشفشانی ارومیه - دختر جای دارند. این سنگ ها در استان کرمان به نام پهنه دهج - ساردوییه شناخته می شوند. برپایه یافته های سنگ نگاری، گدازه های منطقه بازالت و اندزیت هستند. این سنگ ها بیشتر از کانی های درشت بلور پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و الیوین، به همراه کانی های ثانویه (مانند: کوارتز، کلسیت و کلریت) در زمینه ای میکرولیتی و ریزبلور ساخته شده اند. برپایه بررسی شیمی کانی، پلاژیوکلازها لابرادوریت و بیتونیت هستند و هنگام پیدایش، دچار آمیختگی دمایی و ترکیبی شده و بافت غربالی نشان می دهند. با پردازش تصویر مقطع های نازک و با به کار گیری روش پراکندگی اندازه بلور (CSD)، شکل سه بعدی بلورهای پلاژیوکلاز و همچنین، زمان رشد و سرعت هسته بندی این بلورها برآورد شد. از این رو، شکل پلاژیوکلازها، تخته ای و نسبت محورهای کوتاه: متوسط: بلند به ترتیب برابر با 10:7:1 به دست آمد. بر پایه داده های به دست آمده زمان رشد بلورهای پلاژیوکلاز منطقه 40.27 سال باشد که با سرشت ماگماهای بازالتی همخوانی دارد. برپایه تغییرات شیب نمودار CSD، ﺗﺄثیر آمیزش ماگمایی بر پیدایش ماگما به خوبی آشکار است. کلینوپیروکسن های منطقه از نوع اوژیت بوده و از دیدگاه شرایط فیزیکی، در فشار متوسط تا بالا و دمای 550 تا 1110 درجه سانتیگراد متبلور شده اند. از دیدگاه شرایط شیمیایی، پیدایش این کانی ها در محیطی با اکسیژن متغیر روی داده و میزان آب ماگما نزدیک به 10 درصد برآورد شده است. بررسی های سنگ زایی برپایه شیمی کلینوپیروکسن نشان دهنده جای داشتن سنگ های بازیک منطقه در گستره سری های توله ایتی تا کالک آلکالن و وابسته به کمان های آتشفشانی (فرو رانش نئوتتیس) است.