پترولوژی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:12 |تعداد مقالات:7

توده نفوذی پلاژیوگرانیتی، در بخش گابرویی مجموعه افیولیتی نیریز، واقع در جنوب شرق شیراز، رخنمون دارد. این توده از نظر سنگ شناسی شامل تونالیت و ترونجمیت است و تماس آن با گابروهای اطراف به صورت واضح و در مواردی پوشیده است. بافت غالب آن ها گرانولار غیر همسان دانه، گرانوفیری و میکروگرافیک است. کانی های اصلی پلاژیوگرانیت ها شامل کوارتز، پلاژیوکلاز و فلدسپار سدیک و کانی های فرعی به مقدار کمتر از 10 درصد شامل آمفیبول همراه یا بدون پیروکسن، اوپاک و به ندرت تیتانیت و زیرکن است. بر اساس مطالعات زمین شیمیایی، پلاژیوگرانیت ها از نوع کالک آلکالن و متاآلومینوس هستند و دارای ویژگی های گرانیت نوع I و محیط تکتونیکی پشته میان اقیانوسی و قوس آتشفشانی هستند. الگوی عناصر نادر خاکی به هنجار شده به کندریت پلاژیوگرانیت ها، یک تهی شدگی مشخص از عناصر نادر خاکی سبک همراه با الگوی تقریبا مسطح در بخش عناصر نادر خاکی سنگین را نشان می دهد. به نظر می رسد که ماگمای سازنده این سنگ ها در یک محیط تکتونیکی پهنه بالای فرورانش از ذوب بخشی سنگ های بازیک حاصل شده باشند که این سنگ منشا خود قبلا از ذوب یک گوشته تهی شده هارزبورژیتی نشات گرفته است.

کانسار دالی در شمال شرق اراک و بر روی کمربند ماگمایی ارومیه- دختر واقع شده است و شامل توده های آتشفشانی- نیمه آتشفشانی با ترکیب دیوریت- کوارتز دیوریت پورفیری، آندزیت تا داسیت است که در مجموعه ای از گدازه ها و سنگ های آذرآواری با ترکیب آندزیتی نفوذ کرده اند. سه پهنه آلتراسیون اصلی در این منطقه شناسایی شده که شامل دگرسانی پتاسیک (بیوتیت ثانویه+مگنتیت+ارتوکلاز ثانویه)، فیلیک (سریسیت+کوارتز+پیریت) و پروپیلیتیک (کلسیت+کلریت+اپیدوت) است. بررسی های زمین شناسی، زمین شیمیایی و مطالعه سیالات درگیر، نشانگر حضور کانسار مس پورفیری غنی از طلا در منطقه است. مطالعه مقاطع صیقلی، حضور طلا به صورت ادخال در رگه های کوارتز و فازهای سولفیدی همچون کالکوپیریت را تایید می کند. مطالعات سیالات درگیر نمونه های کوارتزی حاصل از سیال کانه ساز از پهنه های دگرسانی پتاسیک و فیلیک، دمای بین 180 تا 600 درجه سانتیگراد، شوری بین 26 تا 70 درصد بر حسب نمک طعام و کاهش درجه حرارت و شوری از پهنه پتاسیک به سمت پهنه فیلیک را نشان می دهد که مطابق با سایر نهشته های مس پورفیری جهان است.

کانسار آهن ایله در 250 کیلومتری جنوب شرق مشهد و 49 کیلومتری جنوب غرب تایباد قرار دارد. توده های آهن دار به شکل تخت، نامنظم و پراکنده دیده می شوند. سنگ میزبان کانسار، بیشتر شامل آهک ها و متاتوف هاست و هماتیت به صورت جانشینی درون این سنگ ها قرار گرفته است. این توده ها، کاملا هماتیتی و اولیه بوده و اثری از سایر کانه های آهن دار در آن ها دیده نمی شود. رخنمون های سنگی در این منطقه مربوط به مجموعه آتشفشانی- رسوبی دگرگون شده با سن پروتروزوئیک پسین (؟) و ضخامت بیش از چندین هزار متر است که تا رخساره شیست سبز دگرگون شده اند. همچنین توده های گرانیتی با سن ائوسن پسین، درون این مجموعه نفوذ کرده اند. گرانیت های منطقه از نوع کالک آلکالن با پتاسیم بالا، پرآلومینوس تا متاآلومینوس، نوعI ، مگنتیتی و مرتبط با پهنه فرورانش حاشیه قاره هستند. مطالعه سیالات درگیر درون کانی های کوارتز و کلسیت، گویای دمای همگن شدن 200 تا 380 درجه سانتیگراد و وجود دو نوع شوری متفاوت 4 تا 6 و 28 تا 38 درصد معادل وزنی Nacl است. حضور دو جامعه شوری متفاوت نشان دهنده نقش آمیختگی سیالات در تشکیل این کانسار آهن گرمابی است. وجود بلورهای هالیت در سیالات درگیر، نشان از حضور کلر در محیط تشکیل و احتمال انتقال کاتیون های آهن توسط یون های کلر را دارد. از طرفی، مشاهده کانی هماتیت در داخل سیالات درگیر، نشان از بالا بودن فوگاسیته اکسیژن در هنگام تشکیل و اشتقاق مستقیم ماده معدنی از ماگماست. شناسایی کانی های سریسیت، کلریت، کائولینیت، مونتموریونیت و ایلیت (به روش XRD رسی) در دگرسانی فراگیر همراه، گویای رخداد دگرسانی K-Fe-Mg-Ca-Si در سطح است. بی هنجاری مثبت Eu در ماده معدنی، نشانگر شرایط گرمابی و آمیختگی سیالات ماگمایی و جوی به هنگام تشکیل ماده معدنی است.

افیولیت ملانژ سورک به صورت نواری باریک در محدوده غربی استان یزد، حد فاصل حاشیه جنوب غربی پهنه ایران مرکزی و کمربند ماگمایی ارومیه- دختر و در امتداد گسل نائین- دهشیر- بافت قرار دارد. واحدهای سنگی این افیولیت ملانژ شامل پریدوتیت های گوشته، گابرو، دایک های دیابازی، کوارتز آندزیت، داسیت، سرپانتینیت، لیستونیت، رودینگیت، چرت و سنگ آهک های کرتاسه بالایی است. بر اساس بررسی های پتروگرافی و شیمی کانی های اصلی پریدوتیت های گوشته، ذوب نامتجانس ارتوپیروکسن ها و تشکیل الیوین های جایگزینی، بالا بودن مقدار CR# کروم اسپینل در هارزبورگیت ها و دونیت ها و وجود آمفیبول پارگاسیت در لرزولیت های این افیولیت، بر اثر واکنش مذاب/ سنگ دیواره بوده است. منشا این مذاب از صفحه اقیانوسی فرو رونده، در یک پهنه فرورانش، است که با کاهش دمای ذوب لیتوسفر گوشته ای که در بالای آن قرار دارد باعث واکنش گسترده مذاب صعود کننده با سنگ دیواره می شود. بنابراین، پریدوتیت های این افیولیت ملانژ شامل لرزولیت و بیشتر هارزبورگیت و دونیت هستند. این افیولیت از نوع هارزبورگیتی (HOT) بوده و دارای ویژگی های افیولیت های مناطق پهنه بالای فرورانش (افیولیت های محیط های پشت کمان) است.

لامپروفیرها و سنگ های مرتبط از جنوب غرب سلماس، به سن کواترنری، بر روی رسوبات دشت سیلابی قدیمی در مرز پهنه های سنندج- سیرجان و کمربند ماگمایی ارومیه- دختر رخنمون دارند. این سنگ ها همگی طبیعت آلکالن دارند و شامل لامپروفیرهای کامپتونیتی، لامپروفیرهای آلایش یافته، بازالت، آندزی بازالت و تراکی آندزیت می شوند. این سنگ ها به صورت منشورهای بازالتی و اسکوری با بافت پورفیری و گلومروپورفیری گسترش یافته اند. بلورهای اوژیت، دیوپسید، بیوتیت و آمفیبول به صورت فازهای اصلی و بلورهای ریز پلاژیوکلاز در زمینه، از مشخصات لامپروفیرهاست. سنگ های دیگر، دارای اوژیت، دیوپسید و پلاژیوکلاز به عنوان فازهای اصلی هستند. وجود بیگانه بلورهایی مانند کوارتز گرد شده با حواشی واکنشی پیروکسن دار و پلاژیوکلاز، تغییرات نورم نمونه ها، همراه با تغییرات در عناصر فرعی و کمیاب و نسبت های آن ها بیانگر آلایش با پوسته قاره ای است. غنی شدگی LREE نسبت به HREE، نبود بی هنجاری در مقدار Eu و وجود بی هنجاری منفی در مقدار Ta و Nb از مشخصات مهم همه این سنگ هاست. بالا بودن نسبت های N(La/Yb)، N(La/Sm) و N(Sm/Yb) رخداد اسپینل، دیوپسید و اوژیت و طبیعت آلکالن همه نمونه ها، بیانگر رخداد فرآیند ذوب حدود یک درصدی گوشته اسپینل لرزولیت است. چنین شرایطی احتمالا پس از اتمام فرورانش نئوتتیس به زیر ایران مرکزی و در اثر شکسته شدن بقایای پوسته اقیانوسی در زیر پهنه تصادمی عربی- اوراسیا در شرایط درون صفحه ای اتفاق افتاده است. فشار تکتونیکی از سمت صفحه عربی به اوراسیا به صورت مایل و گسترش عملکرد گسل های امتداد لغز راستگرد که با شکست بقایای پوسته اقیانوسی همراه شده اند، باعث کاهش فشار لیتواستاتیک و در نتیجه ذوب ناشی از کاهش فشار، شده است. تقدم و تاخر این فرآیندها باعث شده تا نمونه های مورد مطالعه طبیعت درون صفحه ای با دخالت عناصر فرورانشی را نمایش دهند. مذاب های گوشته ای حاصل در امتداد همین سیستم های گسلی فوران نموده اند.

در دامنه شمالی البرز مرکزی، در جنوب روستای کمربن، توده گابرویی آلکالن برونزد دارد. این توده در حواشی ترالیت های ریزدانه است و به سمت مرکز به تشنیت های درشت دانه تر تبدیل می شود. عدد منیزیم از سنگ های ترالیتی در حاشیه توده به سمت سنگ های تشنیتی در مرکز توده کاهش می یابد. وجود گابروهای ترالیتی در حاشیه ریزدانه توده گابرویی می تواند نمایان گر تبلور زود هنگام حاشیه توده، به علت افت حرارتی سریع تر باشد. در نمودارهای عنکبوتی سنگ های مورد مطالعه غنی شدگی در عناصر LILE (Ba و Rb)، عناصر HFSE (Nb) و P و تهی شدگی در عنصر K و عناصر HREE (Y و Yb) دیده می شود. نمودارها، روندهایی مشابه با روند سنگ های آلکالن مناطق درون صفحه ای را نشان می دهند. میزان پایین (کمتر از 1) نسبت های عناصر HFSE/LREE، می تواند نشان دهنده اشتقاق ماگمای منشا این سنگ ها از یک منبع استنوسفری باشد. میزان Yb<10 نمونه ها، مقادیر بالای N(La/Yb) (19.98 تا 28.41) و N(Dy/Yb) (1.39 تا 1.68) می تواند نشان دهنده وجود گارنت به عنوان فاز باقی مانده در منشا گوشته به وجود آورنده ماگمای سنگ های گابرویی آلکالن کمربن باشد. در نمودارهای طبقه بندی گابروها، این سنگ ها در بخش گابروهای محیط های ریفتی درون صفحه ای قرار می گیرند. ایجاد این توده گابرویی می تواند در ارتباط با فاز پلوتونیسم ریفت درون صفحه ای باشد که در اواخر تریاس در البرز مرکزی فعالیت داشته است.

منطقه اکتشافی طلای ارغش در شمال شرق پهنه ایران مرکزی قرار دارد. این منطقه در پهنه ساختاری سبزوار در شمال گسل درونه واقع است. رخنمون های سنگی شامل سنگ های آتشفشانی با سرشت داسیت و آندزیت، سنگ های درونی با طبیعت دیوریت، کوارتزدیوریت، کوارتز مونزودیوریت، گرانودیوریت و گرانیت و سنگ های رسوبی با ترکیب آهک، ماسه سنگ و کنگلومرا هستند. مطالعه سنگ های نفوذی دیوریت، کوارتزدیوریت، کوارتزمونزودیوریت و گرانودیوریت گویای تعلق این مجموعه به سری مگنتیت (نوع I)، پتاسیم متوسط و متاآلومین است. این سنگ ها با کانی زایی ضعیف آهن در منطقه همراه هستند. عناصر TiO2، P2O5، Nb، La و Zr در توده ها دارای مقادیر پایین و نسبت های ایزوتوپی 87Sr/86Sr اولیه و eNd اولیه در آن ها به ترتیب 0.703755 و +4.74 است. سن این توده ها بر اساس سن سنجی اورانیوم- سرب زیرکن 92.8±0.9 میلیون سال (کرتاسه بالایی) است. داده های ترکیب زمین شیمیایی و نسبت های ایزوتوپی 87Sr/86Sr اولیه، وجود ماگمایی با منشا گوشته تهی شده و مرتبط با پهنه فرورانش اقیانوس قدیمه سبزوار را تایید می کنند.