پترولوژی
سال:1395 | دوره:7 | شماره:27 |تعداد مقالات:10

پگماتیت های منگاوی (جنوب خاوری همدان) و گنجنامه (جنوب باختری همدان) بخشی از توده گرانیتوییدی الوند در پهنه سنندج-سیرجان هستند. ترکیب تورمالین ها در منطقه منگاوی شورل و در منطقه گنجنامه شورل-فویتیت است. در تورمالین های گنجنامه، مقدار Al و به تناسب با آن، مقدار جایگاه خالی X بیشتر از منطقه منگاوی است، اما در کل، جانشینی های اصلی در هر دو نوع تورمالین از انواع پروتون زایی و افزایش آلومینیم و جانشینی هایی است که در آنها افزایش Al و جایگاه خالی X و کاهش Fe روی می دهد. جانشینی نوع اول به پیدایش اولنیت منجر شده و دومی موجب پیدایش فویتیت و تورمالین های حاوی آلومینیم و جایگاه خالی X شده است. نبود ترکیب دراویت و وجود Fe # بیش از 0.8 در همه نمونه های آنالیزشده نشان دهنده ماگمایی بودن تورمالین در این پگماتیت هاست. افزون بر این، وجود جانشینی هایی از نوع جایگاه خالی X و Na+Al (سازندگان اولنیت) را می توان نشان دهنده ماگمایی بودن تورمالین دانست، زیراکه عناصر مورد نیاز تورمالین (بور، آهن، سدیم و آلومینیم) از خود سیال ماگمایی تامین شده است. مقدار HREE ها در تورمالین های منگاوی به علت همراهی با گارنت بسیار کم است، اما تورمالین های گنجنامه در نبود گارنت دارای مقدار بالایی از این عناصر هستند. ازاین رو، اگرچه تورمالین ها دارای جانشینی های گسترده ای هستند، اما تمایل چندانی به جذب عناصر خاکی نادر ندارند. کانی های همایند (پاراژنز) تورمالین بیشترین تاثیر را در کنترل مقدار عناصر خاکی نادر آن دارند.

محدوده کانی زایی سرب ماهور 2 ده سلم در 145 کیلومتری باختر شهرستان نهبندان و 2 کیلومتری شمال باختر کانسار چندفلزی ماهور و در بخش خاوری بلوک لوت رخنمون دارد. این محدوده شامل سنگ های آتشفشانی و آذرآواری با سن ائوسن است و توده های نفوذی با ترکیب بیشتر دیوریتی و به صورت استوک و دایک در آن نفوذ کرده اند. سنگ های آندزیتی دگرسان شده، میزبان اصلی محدوده کانی زایی هستند. در این محدوده، کانه زایی به شکل های رگه ای و پرکننده فضای خالی دیده می شود. پهنه برونزاد (سوپرژن) بیشتر از کانه های آزوریت، مالاکیت، لیناریت و اکسیدهای آهن (هماتیت و لیمونیت) و پهنه درونزاد (هیپوژن) بیش تر از کانه های گالن، پیریت، کالکوپیریت و مگنتیت ساخته شده است. کوارتز و کلسیت اصلی ترین باطله ها هستند. دگرسانی ها در این منطقه از نوع سیلیسی، سریسیتی، پروپیلیتیک، و آرژیلیک هستند. بررسی سیال های درگیر در مقاطع دوبر صیقل کانی کوارتز نشان دهنده مقدار شوری بین 0.1 تا 6.5 درصد نمک طعام و دمای همگن شدگی بین 278 تا 570 درجه سانتیگراد است. شاید دمای بالا با محدوده شوری کم در این محدوده کانی زایی شده به نسل دیگری از کانی سازی در منطقه مربوط باشد. داده های به دست آمده از بررسی سیال های درگیر نشان می دهد که چه بسا این محدوده کانی زایی در پی آمیخته شدن سیال جوی و ماگمایی پدید آمده است، هرچند جای تردید وجود دارد. همچنین، شباهت هایی مانند شکل محدوده کانی زایی، کانه های نخستین، دگرسانی های دیده شده، محیط تکتونیکی و سری ماگمایی، نشان دهنده ارتباط خاستگاه این محدوده کانی زایی با محدوده کانی زایی چندفلزی ماهور است.

مجموعه سنگ های آتشفشانی منطقه اسپیلی که شامل بازالت-تراکیت-ریولیت به سن کرتاسه بالایی هستند، در دامنه شمالی البرز و در جنوب شهرستان سیاهکل (خاور گیلان) برونزد دارند. از دیدگاه زمین شیمیایی، این مجموعه جزء سری انتقالی تا آلکالن است. همبستگی منفی P2O5،CaO و Al2O3 و همبستگی مثبت Rb و Th با SiO2 نشان دهنده رخداد جدایش بلورین است. همبستگی منفی Sr با Y و Sr/Zr با Sr، همبستگی منفی CaO/Al2O3 با SiO2 و همچنین، آنومالی منفی Sr،Ba و Eu نشان می دهد که جدایش بلورین پلاژیوکلاز نقش بسزایی در سنگ زایی (پتروژنز) مجموعه سنگ های منطقه اسپیلی داشته است. شواهد زمین شیمیایی نشان می دهند که سنگ های بازیک ویژگی های بازالت های کافت درون قاره ای دارند. همچنین، سنگ های فلسیک جزء سنگ های فلسیک گروه A1 هستند و در پی جدایش بلورین ماگمای بازالتی در یک محیط غیرکوهزایی پدید آمده اند. این ماگماتیسم همانند ماگماتیسم دوگانه (بایمودال) در مناطق کافت درون قاره ای است.

در روستای دگرمانکش، در بلندی های شمالی استان گیلان، توده های مافیک گابرویی آلکالن رخنمون دارند. بر پایه بررسی های کانی شناسی، پلاژیوکلاز، پیروکسن ± الیوین، کانی های اصلی، کلریت، ترمولیت-اکتینولیت، سرپانتین و سوسوریت کانی های ثانویه، و کانی های کدر کانی های فرعی این سنگ ها هستند. بر پایه زمین شیمی، این سنگ ها در محدوده گابروها جای دارند و در نمودارهای عنکبوتی بهنجار شده در برابر ترکیب مورب و گوشته اولیه، از LREE غنی شدگی و از HREE تهی شدگی نسبی نشان می دهند. بی هنجاری های مثبت K،Th و Rb و بی هنجاری های منفی Nb،Ta و Ti نشان دهنده آلایش این گابروها با پوسته قاره ای هستند. از دیدگاه جایگاه زمین ساختی، این گابروها، در پهنه های درون صفحه قاره ای و کمان قاره ای پدید آمده اند. خاستگاه ماگمای این سنگ در ژرفای نزدیک به 80 کیلومتری است و دچار ذوب بخشی نزدیک به 5 تا 14 درصدی خاستگاه گارنت لرزولیتی، با اندکی متاسوماتیسم وابسته به مذاب و سیال تخته (slab) فرورو، شده است. بر پایه همه داده ها، این گابروها در مراحل آغازین ماگماتیسمی وابسته به پهنه های کششی پالئوژن، و در پی ذوب بخشی گوشته آستنوسفری بالاآمده در زیر لیتوسفر قاره ای و آلایش آن با سیال های فرورانشی در پهنه سوپراسابداکشن در همین زمان پدید آمده اند.

منطقه مورد بررسی در خاور روستای نابر و در جنوب باختری کاشان جای دارند و بخشی از پهنه ماگمایی ارومیه – دختر به شمار می آید. سنگ های آتشفشانی خاور منطقه نابر با سن ائوسن شامل پیروکسن آندزیت، آندزیت، داسیت و ریولیت هستند. بافت های پورفیری، گلومروپورفیری، میکرولیتی و غربالی، بافت های غالب در این سنگ ها هستند. کانی های پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و آمفیبول از کانی های اصلی پیروکسن آندزیت ها و آندزیت ها هستند، اما در داسیت ها و ریولیت ها پلاژیوکلاز، آمفیبول، کوارتز، بیوتیت و پتاسیم فلدسپار کانی های اصلی هستند. پلاژیوکلاز و کوارتز با خوردگی خلیجی و لبه های گردشده، پلاژیوکلاز با منطقه بندی نوسانی، بافت غربالی و حاشیه غبارآلود از بافت های نشان دهنده نبود تعادل و رویداد آمیزش ماگمایی (magma mixing) دانسته می شوند. در نمودارهای بهنجارسازی نسبت به ترکیب کندریت و گوشته اولیه، غنی شدگی از عناصر LREE و LILE و تهی شدگی از عناصر HREE و HFSE دیده می شود. این ویژگی از ویژگی های سنگ های کالک آلکالن و کمان های آتشفشانی وابسته به پهنه فرورانش است و می تواند نشان دهنده آلایش با مواد پوسته ای نیز باشد. مقادیر بالای (2-4.36) La/Nb و آنومالی منفی Ti و Nb در نمودارهای عنکبوتی می توانند نشان دهنده آلایش پوسته ای در این سنگ ها باشند. نسبت Nb/La کم (0.23-0.5) و نسبت Sr/Ce بالا (19-8.4) در نمونه های منطقه نیز نشان دهنده آلایش ماگمای سازنده سنگ ها با مواد پوسته ای است. این سنگ ها از ماگمای برآمده از ذوب بخشی گوشته غنی شده با نرخ ذوب 1 تا 5 درصدی یک خاستگاه اسپینل لرزولیتی پدیده آمده اند.

در شمال و شمال باختری گرمسار در استان سمنان، در سازند قرمز زیرین، رخنمون هایی از سنگ های آذرین بازیک به سن الیگوسن میانی-پسین به صورت دایک، سیل و استوک های بسیار کوچک دیده می شوند. این سنگ ها دارای ترکیب بازیک و سرشت قلیایی هستند. بافت های گوناگون پورفیری، گلومروپورفیری، افیتی، ساب افیتی، اینترگرانولار و گرانولار در بخش های مختلف این توده ها دیده می شوند. پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن از کانی های اصلی، الیوین، کانی های کدر (مگنتیت، تیتانومگنتیت)، آپاتیت و فلوگوپیت از کانی های فرعی و کلریت، پرهنیت، اپیدوت، سرپانتین، سریسیت و کلسیت، از کانی های ثانویه این سنگ ها هستند. نمودارهای بهنجار شده این سنگ ها به ترکیب گوشته اولیه و کندریت، از عناصر خاکی نادر سبک (LREE) غنی شدگی شدید و از عناصر خاکی نادر سنگین (HREE) تهی شدگی نسبی نشان می دهند. افزون بر این، الگوی موازی نمونه ها در این نمودارها، نشان دهنده خاستگاه یکسان این سنگ ها و نقش جدایش بلورین در پیدایش آنهاست. در نمودارهای شناسایی پهنه زمین ساختی، این سنگ ها در قلمرو پهنه های کششی پشت کمان جای می گیرند. بررسی های زمین شیمیایی نشان می دهند که ماگمای سازنده این سنگ ها از ذوب بخشی 11 تا 16 درصدی یک خاستگاه گوشته ای غنی شده و گارنت لرزولیتی تعدیل شده، در ژرفای 90 تا 100 کیلومتری پدید آمده است. در زمان الیگوسن-میوسن، این ماگما از راه گسل ها و شکستگی های ژرف، به درون پهنه کششی پشت کمانی آغازین که پیامد فرورانش صفحه عربی به زیر صفحه ایران مرکزی بوده، وارد شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

توده آذرین درونی ده بالا در محدوده 45 کیلومتری جنوب باختری شهرستان بویین زهرا در استان قزوین رخنمون دارد. این توده بیشتر از گرانودیوریت هستند و با نفوذ به درون سنگ های آتشفشانی-رسوبی ائوسن در مجموعه ماگمایی ارومیه-دختر (UDMA)، هاله دگرگونی حرارتی باریکی در سنگ های میزبان پدیده آورده است. گرانودیوریت ها با SiO2=64.2-66.9، از نوع کالک آلکالن غنی از پتاسیم هستند و ویژگی های سنگ های متاآلومین (A/CNK<1.1) را نشان می دهند. در نمودار عنکبوتی عناصر فرعی بهنجارشده به ترکیب گوشته اولیه، نمونه ها الگوی همانندی دارند و از عناصر Cs، Th، U،K و Zr غنی شدگی و از عناصر P، Ti،Nb و Ba تهی شدگی نشان می دهند. در الگوی عناصر خاکی نادر که به ترکیب کندریت بهنجار شده، نمونه ها دارای آنومالی منفی متوسط یوروپیم، غنی شدگی LREE نسبت به HREE و الگوهای جدایش شده متوسط در REE هستند که از ویژگی های زمین شیمیایی گرانیتوییدهای نوع I به شمار می آیند. میزان TiO2 و P2O5 کم همراه با نسبت Th/Ta بالا (9.35-6.23) نشان دهنده ماگماتیسم وابسته به فرورانش است. گرانودیوریت های ده بالا ویژگی های زمین شیمیایی توده های آذرین درونی که در کمان های ماگمایی حاشیه فعال قاره ای پدید می آیند را نشان می دهند. این ویژگی ها شامل ماهیت کالک آلکالن آنها، آنومالی شدید منفی Nb، الگوهای LREE غنی شده و جدایش ضعیف در MREE و HREE هستند. غنی شدگی از عناصر ناسازگار La، Ce، Rb، Th، K و Nd در کنار آنومالی منفی Ti، Ba، Eu،Nb و P نیز نشان دهنده ریشه گرفتن ماگما از ذوب بخشی پوسته زیرین دارد. حضور انکلاوهای میکروگرانولار مافیک (MME) در گرانودیوریت ها به همراه بافت های نبود تعادل در بلورهای پلاژیوکلاز و همچنین، بلورهای پلاژیوکلاز در مرز مشترک میان گرانودیوریت ها و انکلاوها می تواند نشان دهنده آمیزش ماگمای پوسته با ماگمای مافیک جداشده از گوشته باشد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

لکوگرانیت آدربا، بخشی از همتافت دگرگونی گلپایگان (پهنه سنندج-سیرجان)، میزبان گرهک های تورمالین عدسی شکل است. این توده میزبان گرهک های کوچک (نوع 1) با بزرگی 2 در 4 سانتیمتر و گرهک های بزرگ (نوع 2) با بزرگی نزدیک به 7 در 14 سانتیمتر است. هسته گرهک های نوع 1 از تورمالین های کوچک با چندرنگی سبز-آبی، کوارتز، پتاسیم فلدسپار (میکروکلین) و آپاتیت سازمان یافته است، اما هسته گرهک های نوع 2، از درشت بلورهای تورمالین با چندرنگی آشکار، به همراه کوارتز ساخته شده است. بر پایه بررسی زمین شیمی عناصر اصلی و نادر، این تورمالین ها در محدوده آلکالن (قلیایی)، از نوع شورل (گرهک های نوع 1) و قلمرو شورل-دراویت (گرهک های نوع 2) رده بندی می شوند. میانگین مقادیر REE در این تورمالین ها دارای شیب منفی بوده و نشان دهنده آنومالی منفی (گرهک نوع 1) و مثبت (گرهک نوع 2) عنصر Eu است. به احتمال بالا، گرهک های نوع 1 در پی دو ساز و کار نبود آمیختگی در مذاب های تکامل یافته و سپس شکسته شدن بیوتیت در مراحل پایانی تبلور تورمالین، تا مصرف کامل B (سیستم بسته) پدید آمده اند. برای گرهک های نوع 2، شکسته شدن بیوتیت در تعادل با سیال خارجی (سیستم باز) پیشنهاد می شود.