فلسفه و کلام اسلامی
سال:1390 | دوره:44 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

ابن سینا نخستین موجود عالم را عقل اول می داند که بر اساس قاعده الواحد از واجب الوجود صادر شده است و به واسطه جهات و اعتبارات اش سبب پیدایش موجودات پس از خود می گردد. ابن عربی اساس دیدگاه ابن سینا در مورد صادر نخست و چگونگی توجیه کثرات (یعنی قاعده الواحد) را نمی پذیرد. وی بر اساس مشاهدات و مکاشفات اش صدور کثرات را به اسما و صفات الاهی مستند می کند. از نظر او نخستین موجود عالم تجلی اسم الاهی «الرحمن» است که در خود دارای تمام کثرات عالم می باشد و با سریان و انبساط خود سبب ظهور آن ها می گردد. ملاصدرا، متاثر از ابن عربی، نخستین موجود عالم را تجلی حق تعالی می داند. دیدگاه ملاصدرا در این مورد با ابن عربی دارای این تفاوت است که او جریان صدور کثرات پس از عقل اول را به گونه ای مغایر با ابن عربی به تصویر می کشد. از نظر او کثرات نه به واسطه نکاح و توالد مراتب هستی، بلکه به خاطر جهات و اعتباراتی که در عقول وجود دارد به وجود می آیند.

هدف اصلی ما در این مقاله، واکاوی دو مفهوم «گزاره» و «وضعیت» است. ابتدا، حداقل انتظارهای خود را از یک نگره «گزاره» و یک نگره «وضعیت» ارائه می کنیم و به سراغ آرای جان پالک، نگره پرداز معاصر درباب «گزاره» و «وضعیت»، می رویم و آرای مهم وی را بر می شمریم.سپس به بازسازی یک نگره «گزاره» و یک نگره «وضعیت» بر اساس آرای پالک می پردازیم. در این نگره بازسازی شده، «گزاره ها»و «وضعیت ها» هویت های ضروری مستقل از ذهنی هستند که معنای «عمل گرهای منطقی»، معنای «مفهوم ها»و معنای «دلالت گرها» می توانند اجزای آن ها باشند. این اجزا با قرار گرفتن در یک شکل منطقی، گزاره ها یا وضعیت ها را تشکیل می دهند. میان «گزاره» و «وضعیت» تفاوت هست شناختی ای وجود ندارد و تنها تفاوت آن ها در شکل منطقی آن هاست. در انتها، توانایی نگره خود را در برآوردن حداقل های لازم برای یک نگره «گزاره» یا «وضعیت» می سنجیم.

در مقاله پیش رو دیدگاه غزالی در خصوص ساحت ارادی نفس مورد بررسی قرار می گیرد. غزالی ساحت ارادی انسان را در دو سطح حیوانی و انسانی مورد توجه قرار می دهد. به کارگیری تعابیری چون قوه عامله، عقل عملی، قدرت، و اراده از سوی او در اطلاق به ساحت ارادی نفس انسانی مسئله مهم حیث معرفتی یا تحریکی داشتن عقل عملی را پیش می کشد که بررسی موضوع نشان دهنده اعتقاد غزالی به تعلق عقل عملی به ساحت معرفتی و تاکید بر نقش تحریکی آن در انجام افعال است. اهمیتی که غزالی برای حضور عنصر آگاهی در افعال ارادی قائل است شکل گیری «فعل» به معنای واقعی را منوط به وجود اراده برخاسته از آگاهی قرار می دهد و این مساله در بحث های «معنای حقیقی فعل»، «نقش اختیار در ارزیابی اخلاقی افعال»، و «تبیین مفهوم اختیار» نشان داده می شود. چنان که در بحث افعال اختیاری تاکید ویژه ای که غزالی بر عنصر فهم یا ادراک عقلانی برای درک خیر بودن فعل و برانگیخته شدن اراده پس از آن دارد جلب نظر می کند.

مسئله وحدت شخصی وجود از جمله مسائل عرفانی است که مورد قبول قاطبه اهل معرفت است، لذا برخی از ایشان در صدد برهانی کردن این مساله برآمدند که یکی از ایشان مرحوم آقا محمدرضا قمشه ای می باشد. برهان ایشان مورد پذیرش عده ای از حکما و مورد مناقشه برخی دیگر قرار گرفته است که از جمل ه ناقدان آن مرحوم حکیم جلوه است که معاصر خود مرحوم قمشه ای می باشد. این مقاله به بررسی و نقد برهان مرحوم قمشه ای می پردازد، و نشان می دهد که مناقشات حکیم جلوه بر این برهان وارد نیست، اگرچه خود این برهان هم تام نمی باشد، زیرا در آن میان مفهوم و مصداق وجود خلطی صورت گرفته است.

سهروردی در منطق حکمه الاشراق در یک نوآوری تمام جهات را به ضرورت برمی گرداند. وی جهات سه گانه ضرورت، امتناع، و امکان را جزء محمول قرار داده و بر آن است که در این صورت جهت در همه قضایا ضرورت می شود. از آن جا که بحث از جهت در دیگر مباحث منطقی، مانند تناقض، عکس، و قیاس ها نیز به میان می آید، طبعا این نوآوری در این مباحث تاثیرگذار است. سهروردی بدین نکته واقف بوده و این تاثیرها را نشان داده است. به فرض تمامیت این نوآوری، این نوشتار بر آن است که خواه مراد سهروردی اختصار در بحث باشد یا ضروری کردن قضایا در علوم حقیقی یا برهانی، اساسا نیازی بدین ضروری سازی و فرو کاستن همه جهات در ضرورت نیست و این نوآوری مشکلی را حل نمی کند. لذا از سوی اکثریت منطق دانان بعد از سهروردی مورد غفلت قرار گرفته است.

«اوسیا» برگرفته از «ایمی» (وجود داشتن)، مفهومی اساسی در هستی شناسی ارسطو است. اما به رغم این اهمیت، نص آثار ارسطو در این باره یکدست و همگون نیست و افزون بر آن، گزینه هایی که اغلب مترجمان در ترجمه آن برگزیده یا ساخته اند، در معرض اشکال و ایراد است. در زبان لاتین نخستین مترجمان essentia را برگزیدند که به لحاظ دلالت بر «وجود» وافی به مقصود بود ولی دیری نپایید که این گزینه به سود substantia منسوخ شد.صورت انگلیسی این واژه لاتین نیز به خطا معادل«اوسیا» تلقی شد و هنوز غالب است. با این وجود، انگلیسی زبانان در صدد تغییر برآمده اند و در نتیجه واژه entity به عنوان گزینه ای مناسب جای خود را به تدریج باز می کند. اما در محافل عرب زبان اشکال به قوت خود باقی است و اقدامی صورت نگرفته است. هیچ یک از واژگان «ذات»، «جوهر»، و «طبیعت» کارکرد واژه «اوسیا» را ندارد. بدون تردید چنین وضعی در درک و فهم از هستی شناسی ارسطو آثار منفی بر جا گذاشته است.

اثیرالدین ابهری یکی از برجسته ترین منطق دانان دوره اسلامی است که کم تر شناخته شده است. جستار پیش رو، از یک سو، با تصحیح الرساله الزاهره، یکی از منطق نوشته های ارزشمند وی را از پستوی فراموشی به پیشخوان چاپ و انتشار درمی آورد و، از دیگرسو، با شرح و واشکافی و تحلیل آن از دریچه منطق جدید، بر گوشه ای از اندیشه های منطقی ابهری پرتو می افکند. مهم ترین دست آوردهای این جستار در مقام بازشناسی اندیشه های منطقی ابهری بدین قرارند: 1. ابهری قاعده تعدی استلزام را منتج شرطی متصل نمی داند. 2. ابهری قاعده دلیل شرطی را می شناخته است، 3. ابهری قاعده عکس نقیض شرطی را به چالش می کشد. 4. ابهری بر آن است که در گزاره های حملی، عکس نقیض موافق اعتبار منطقی ندارد. 5. ابهری، همچون منطق دانان ربط، استلزام ربطی را معتبر می داند، درحالی که جدلیان رقیب وی، همانند رواقیان و پیروان منطق فرگه راسلی، استلزام مادی را. الرساله الزاهره بر پایه نسخه های خطی دانشگاه تهران، مجلس، و کتابخانه آیت اله مرعشی، به شیوه گزینشی تصحیح شده است.

ملاصدرا درباره قضایای وجودی چهار نظریه گوناگون عرضه کرده است که در بادی امر مغایر با یکدیگر به نظر می رسند. مدعای این مقاله آن است که اگر این چهار نظریه را از دو دیدگاه اصالت وجود و اصالت ماهیت مورد تحقیق قرار دهیم، خواهیم دید که اولا قابل تقلیل به دو نظریه می باشند و دوم این که راه حل های ملاصدرا درباره قضایای وجودی صرفا منحصر در ممکنات است و اساسا درباره واجب مطرح نمی گردد.