معماری و شهرسازی آرمان شهر
سال:1397 | دوره:11 | شماره:25 |تعداد مقالات:29

بحران هویت و چگونگی مواجهه با فرهنگ وارداتی غرب که نتیجه تحولات ناشی از ورود مدرنیسم به جوامع غیر غربی است، در چند دهه اخیر مورد بحث قرارگرفته است. این بحث نه تنها در ایران که در بسیاری کشورهای دیگر منجر به پیدایش جریاناتی شده است که دغدغه چگونگی تداوم هویت را دارند. در این میان کشور ژاپن توانسته است چالش تضاد بین سنت و مدرنیسم را به فرصت تعامل سنت و مدرنیسم تبدیل نماید. هندوستان نیز تا حدودی در رسیدن به این هدف موفق عمل نموده است. هدف از این پژوهش بررسی و مقایسه سیر تاریخی تغییرات ناشی از ورود مدرنیسم به سه کشور ایران، هند و ژاپن می باشد تا با بررسی جنبش ها، سبک ها و آثار حاصل شده از تقابل سنت و مدرنیسم تحولات و نتایج به دست آمده از آن مورد بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این مقاله روشی کیفی مبتنی بر انتخاب مورد مطالعاتی است. نتیجه استخراج شده از این مقاله ارائه معیارهایی جهت سنجش معماری معاصر با هویت می باشد. نتیجه حاصل از این پژوهش بیانگر این واقعیت است که آثاری در دست یابی به معماری با هویت مطابق با استانداردهای معاصر موفق بوده اند که در طراحی معیارهای ذیل را رعایت نموده اند: استفاده از دست آوردهای فناوری و مصالح نو، طراحی حجم های مدرن و به کارگیری جزییات بومی.

از آنجایی که هندسه می تواند بر کیفیت و چگونگی درک معنا و مفهوم بنا تأثیرگذار باشد، هدف از تحقیق حاضر، بررسی معیارهای تأثیرگذار هندسی معماری جهت ارتقاء مفهوم حیات پذیری و انتقال حس سرزندگی به کاربران است. از این رو، در این تحقیق بناهای فرهنگی با محوریت فرهنگ سراها به عنوان یکی از مراکز فرهنگی-اجتماعی مهم برای حیات جمعی در دوران معاصر انتخاب شده اند. عبارت «ویژگی های هندسی در حیات پذیری فرهنگ سراها مؤثر است»، فرضیه این تحقیق بوده و جهت بررسی آن، روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و ابزار پیمایشی غیرمستقیم مبتنی بر نظر خبرگان انتخاب شده است. مجموعه ای از شاخص ها برای تبیین مفهوم حیات پذیری و همچنین ارزیابی ویژگی های هندسی یک بنا مبتنی بر ادبیات موضوع، مبنای تدوین پرسش نامه بوده است که عبارت اند از: مرکزیت، تناسبات متفاوت، حفظ سلسله مراتب، فرم ها و زمینه کامل، ساده و قابل درک، تعادل، انسجام و پیوستگی اجزاء، وجود نشانه ها برای تمایز، انطباق با نوعی بی نظمی درون زا، زایش تشابه ها و تعادلی پویا بین فضاهای مثبت و منفی. براساس نتایج ارائه شده در ادبیات موضوع و نظرات خبرگان، چگونگی تأثیر هندسه بر حیات پذیری معماری در انواع معنوی، مادی و ادراکی-معنایی در این تحقیق ارزیابی شده و در نهایت فرضیه پژوهش تأیید شده است. نتایج تحقیق، حاکی از تأثیرگذاری هندسه معقول و محسوس (هندسه حیات بخش) بر القای حس حیات در بنای فرهنگ سراهای مورد بررسی است. رتبه بندی نهایی هر یک از شاخص های هندسی تأثیرگذار بر حیات پذیری فرهنگ سراها بررسی و تحلیل همبستگی و ارتباط آن ها با یکدیگر نیز ارائه شده است. نتایج همبستگی تحلیل شده نشان می دهد که ارتقای هر یک از معیارهای هندسی می تواند بر ارتقای معیارهای همبسته بر آن تأثیر گذاشته و در نهایت ارتقای هر دو منجر به بهبود وضعیت حیات پذیری در معماری فرهنگ سراها شود. به طور خلاصه یافته های تحقیق مبتنی بر تحلیل های آماری حاکی از اهمیت بالای معیارهای هندسی تناسبات متفاوت، زایش تشابه ها، حفظ سلسله مراتب و زمینه کامل و ساده در میان دیگر معیارها با هدف ارتقای حیات معماری نمونه های موردی است.

سرعت تغییر در بافت قدیم شهرها ما را در رویارویی با نحوه نگرش و چگونگی برخورد با آن ها قرار می دهد. صرف نظر از برشمردن جنبه های مثبت یا منفی تحولات کالبدی که به دیدگاه های برنامه ریزان و سیاست های اتخاذ شده آن وابسته است. لزوم ثبت و ضبط الگوهای معماری پیشین مسجل می باشد. چالش اساسی در این رویارویی این است که آیا بناهای قدیم شهر اراک قابلیت دسته بندی و گونه شناسی را داراست؛ و چند گونه اصلی را برای شناسایی بناهای این بافت می توان برشمرد. این پژوهش با روشی توصیفی به شرح کلی شمای معماری پرداخته و عرصه بندی در معماری مسکونی بافت قدیم، جهت گیری عمومی بناهای مسکونی، عناصر عمومی بناهای مسکونی، عناصر کالبدی و اجزای آن به تفکیک نام و کاربرد آن ها در خانه های قدیمی مورد بررسی قرار گرفت. در نتیجه این پژوهش که تحقیقی توصیقی-تاریخی و ترکیبی است، به گونه شناسی و تفکیک انواع عمده الگوهای معماری مسکونی در بافت قدیم انجامید و در پایان، سه گونه اصلی، گونه کوهستانی، گونه کویری، گونه برون گرا در خانه های اراک معرفی شد که گونه کوهستانی برگرفته از معماری اقلیم سرد و خشک ایران مثل همدان، کردستان و غیره، گونه کویری بر گرفته از معماری شهرهای کویری ایران مثل یزد و کاشان و گونه برون گرا که در دوره پهلوی به وجود آمده برگرفته از معماری معمول دوره پهلوی ایران است.

مطابق داده های جدید روان شناسی محیط، یکی از مهم ترین ارزش های محیطی، میزان اجتماع پذیری و کیفیت قرارگاه های رفتاری است و با سنجش آن ها می توان، موفقیت طرح های محیطی و معماری را بررسی کرد. هدف از این پژوهش سنجش شاخصه های مطلوب برای شکل گیری قرارگاه های رفتاری و به تبع آن اجتماع پذیری فضا در پارک های دانشگاهی است. این تحقیق به بررسی این مقوله در پارک دانشگاه علم وصنعت ایران در تهران به عنوان قدیمی ترین پارک درون دانشگاهی ایران، می پردازد. به این منظور در در ابتدا بر مبنای ادبیات روانشناسی محیط، مقوله اجتماع پذیری و قرارگاه رفتاری تدقیق شده و مؤلفه های اصلی و مؤثر بر شکل گیری این دو عامل مورد بررسی قرار گرفتند. شاخصه های تأثیر گذار در افزایش اجتماع پذیری محیط شامل حضور طبیعت و درختان؛ وجود نشانه ها مانند تابلوهای اطلاع رسانی و اعلامیه ها و غیره، وجود خدمات جانبی و وجود آب در فضای کالبدی؛ اندازه فضا و محدود نبودن آن مانند گستردگی دید؛ چگالی پایین فضا مانند خلوتی جان فضا و ایجاد فضای خلوت برای دید، دور بودن قلمروها از نوار حرکتی می باشند. بعد از برآورد جامعه آماری و حجم نمونه، این مؤلفه ها از طریق مصاحبه ساختار یافته و پرسش نامه به شکل تصادفی از 68 نفر از کاربران پارک دانشگاه مورد پرسش واقع شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها علاوه بر روش های آمار توصیفی، از روش آمار استنباطی شامل تحلیل همبستگی در نمونه موردی استفاده شد. نتایج بازخورد کاربران، وجود شاخصه های اجتماع پذیری مؤثری، همچون وجود آب، مبلمان نیمه ثابت و غیره را تأیید کرد. در عین حال موانعی همچون چگالی بیش از حد فضا و انبوه بودن درختان، توسعه دانشگاه به دور از پارک مرکزی و عدم وجود کاربری های عمومی در اطراف پارک، اجتماع پذیری آن را محدود نموده اند.

افراد همواره در طول دوران زندگی خود، بارها با مقوله انتخاب خانه و مکانی برای سکونت مواجه می شوند. عوامل و شاخص های متعددی بر این انتخاب تأثیرگذار هستند که بعضی از آن ها عواملی بازدارنده و بعضی دیگر عواملی برانگیزنده هستند و افراد در فرآیند انتخاب خود ملزم به برقراری تعادل میان این شاخص ها می باشند. بر این اساس پژوهش حاضر قصد آن دارد که موضوع ترجیحات مسکونی را در ارتباط با سه مقیاس واحد مسکونی، ساختمان مسکونی و محله مورد سنجش قرار دهد و اولویت های مختلفی که افراد در ارتباط با هرکدام از این شاخص ها در ذهن دارند را مورد تحلیل قرار دهد. پیمایش مذکور در سه شهر مشهد، نیشابور و تربت جام انجام گرفت و در هر شهر 350 نفر از مستاجرین به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند. گردآوری داده ها از طریق پرسشنامه بسته و نیز مصاحبه انجام گرفت و در تحلیل داده ها از آزمون تحلیل واریانس F و نیز تحلیل سلسله مراتبی AHP استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که معیارهای مرتبط با انتخاب واحد مسکونی و محله برای ساکنین سه شهر مورد بررسی دارای تفاوت های معنی داری است. افراد در انتخاب محل زندگی خود ابتدا به انتخاب محله و سپس به انتخاب واحد مسکونی و در نهایت به ویژگی های ساختمان مسکونی توجه نشان می دهند. همچنین در انتخاب واحد مسکونی، هرچه مقیاس شهری کوچک تر می شود، تمایل به انتخاب خانه با ابعاد فضایی بزرگ تر و نیز تعداد اتاق های بیشتر، افزایش می یابد. در انتخاب محله نیز در شهرهای بزرگ، توجه به دسترسی به شبکه حمل ونقل عمومی و نیز دسترسی به خدمات شهری در بالاترین اولویت ها قرار دارد؛ این در حالی است که برای ساکنین شهرهای کوچک تر، بافت اجتماعی محله و نیز شناخت ساکنین آن در اولویت های بالاتر قرار دارد.

ویژگی های آب و هوایی هر منطقه نقش برجسته ای در شکل دهی معماری آن منطقه دارد. در گذشته معماران و مردم توجه بسیار زیادی به اقلیم1 و آسایش حرارتی داشته اند. شناخت پتانسیل های طبیعی برای ایجاد آسایش توسط شاخص های آسایش حرارتی2 و برداشت از الگوهای معماری بومی که پاسخگوی مسائل اقلیمی بوده اند می تواند در شکل دهی بهتر معماری امروز مفید باشد. همواره معماری، استفاده از تجارب، سنت ها و شیوه های زندگی بوده و هست که مبانی اصلی معماری بومی را تشکیل می دهد. به طور کلی اجتماع پذیری فضاهای جمعی و سکونت در یک مکان ملزوم وجود آب و هوای مناسب و شرایط آسایش می باشد. برای رسیدن به آسایش حرارتی باید ویژگی های اقلیمی هر ماه را شناسایی کرد و از تدابیر معماری برای مقابله یا استفاده از آن بهره گرفت. هدف از پژوهش حاضر بررسی شاخص های آسایش حرارتی و ارائه دستورالعمل های طراحی و مقایسه نتایج به دست آمده با معماری بومی منطقه است. برای دستیابی به اهداف تحقیق از دوره آماری 40 ساله (2016-1977) ایستگاه سینوپتیک نوشهر به روش تحلیلی-توصیفی بهره گرفته شده است. برای شناسایی گروه اقلیمی منطقه و طول دوره خشکی از فرمول دمارتن، آمبرژه و نمودار آمبروترومیک استفاده شده و برای تعیین محدوده آسایش حرارتی از شاخص های اولگی، گیوانی3 و ماهانی4 بهره گرفته شده است. با بررسی های به عمل آمده مشخص شد که شهر نوشهر دارای اقلیم فرامرطوب می باشد و به لحاظ آب و هوایی، شش ماه از سال دارای هوای سرد و کمی سرد، چهار ماه راحت و دو ماه گرم و شرجی است. دستورالعمل های به دست آمده از شاخص ها با معماری بومی منطقه در یک راستا قرار دارند، لذا بهره گیری از الگوهای معماری بومی به عنوان الگویی اثبات شده پیشنهاد می شود.

دستیابی به سهولت مسیریابی در فضای داخلی، از عواملی است که خوانایی را افزایش می دهد. این فعالیت به ظاهر ساده چالش های جدی را برای طراحی معماری ارائه می کند؛ زیرا مسیریابی برای کاربران در فضای داخلی، رفتاری هدفمند، جهت دار و حرکتی پویا از مبدأ به مقصد و شامل تعاملاتی بین راهبر و محیط است که به طور مستقیم توسط آن ها درک نمی شود و در برخی موارد منجر به شکست، سرخوردگی، نگرانی و یا گمشدگی آن ها می شود. تعاملات بین راهبر و محیط تحت عنوان راهکار مسیریابی بررسی می شود که ساختاری ادراکی دارد و افراد از آن ها برای پیدا کردن مقاصد خود استفاده می کنند. نو بودن این دانش در ایران و تفاوت با پژوهش های پیشین به علت تأثیرگذاری عادات و رفتارهای حرکتی در انتخاب راهکارهای مسیریابی و همچنین وجود این تفاوت ها در نوع کاربری و میزان پیچیدگی فضایی نمونه های بررسی شده در راستای تعیین راهکارها، هدف از انجام مقاله را به سوی دستیابی به راهکارهای مسیریابی، سوق داد. در این مقاله از روش تحقیق کیفی استفاده شده که براساس دانش محیطی و مشاهده داده های رفتار محیطی افراد و به دست آوردن این داده ها در حین مسیریابی، در فضای داخلی معماری تکیه دارد. در نتیجه، کاربران از راهکارهای چارچوب مرجع، مستقیم، جستجوی سیستماتیک و شناخت مقصد و مسیر، به ترتیب زمانی استفاده می کنند که بیشترین گمشدگی تا کمترین آن را در حین مسیریابی تجربه کرده باشند. سپس نقاط اصلی فضای داخلی از فرآیند دستیابی به راهکارهای مسیریابی حاصل شد که کاربران برای تسهیل مسیریابی از آن ها استفاده می کردند. با کمک این راهکارها و کشف آنچه انسان ها در حین مسیریابی به آن توجه دارند، می توان به اصول طراحی معماری دست یافت که خوانایی را افزایش می دهند و راهبران را از سردرگمی در فضاهای پیچیده و بلندمرتبه رهایی می بخشند.

مجتمع اخلاصیه، یکی از بزرگترین مراکز آموزشی، فرهنگی و خیریه هرات دوره تیموریان است که بین سال های 880 تا 886 ه. ق. (1475 تا 1481م) در شهر هرات افغانستان توسط امیر علی شیرنوایی بنا شده است. متأسفانه مجتمع اخلاصیه طی سالیان متمادی تخریب شده و در حال حاضر چیزی جز ویرانه هایی چند برجای نمانده است. آگاهی از ساختار مجتمع اخلاصیه که در زمره بزرگترین و مشهورترین مجموعه های چند عملکردی دوره تیموریان قرار می گیرد، برای شناخت پیشینه معماری و شهرسازی در دوره تیموری ضروری بوده و مقدمه ای است برای رسیدن به طرح مجتمع های چند عملکردی در بستر شهرسازی عصر تیموریان. این نوشتار به بررسی طرح فرضی مجتمع اخلاصیه با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی و براساس نگرش علمی-استدلالی با رویکرد استفاده از منابع تاریخی مبتنی بر دقت در مطالب و نکات ذکر شده در متن وقف نامه و تحلیل محتوا می پردازد. از بین نسخ مختلف وقف نامه، مهم ترین مرجع و منبع مستند درباره این مجتمع، نسخه کتابخانه ملی فرانسه می باشد که بر اساس آن می توان به طرح کلی از اخلاصیه و ساختار و سازمان فضایی آن دست یافت. براساس مطالعه منابع مکتوب تاریخی، چنین نتیجه می شود که فضاهای مجتمع اخلاصیه شامل مسجد جامع، مدرسه، دارالحفاظ، دارالشفاء، خانقاه و گنبدخانه می باشد و رود انجیل از میان این مجموعه می گذرد. همچنین مجموعه فضاهای اخلاصیه، خانقاه و گنبدخانه در جنوب رود انجیل و سایر فضاها، در شمال آن رود واقع شده است. با توجه به الگوی رایج دوره تیموری و توضیحات وقفنامه می توان نتیجه گرفت که غالب فضاهای این مجتمع دارای الگوی حیاط مرکزی بوده که در برخی از فضاها از الگوی چهار ایوانی استفاده شده است.

در دهه های اخیر موضوع کیفیت محیط شهری به یک بحث تخصصی و عمومی در جامعه تبدیل شده و تحقیقات نشانگر آن است که محیط های شهری شامل مؤلفه های شکل دهنده کیفیت محیط است که در صورت بی توجهی به آن ها، از کارآمدی محیط های شهری کاسته می شود. از این رو پژوهش حاضر بر آن است که به شناسایی مؤلفه های مؤثر بر بهبود کیفیت محیط شهری پرداخته و تعیین کنندگی هر کدام از این مؤلفه ها را در کیفیت معنایی-ادراکی محله قطارچیان شهر سنندج، مورد سنجش قرار دهد. نوع پژوهش، از نظر هدف؛ کاربردی و از لحاظ روش انجام تحقیق، «توصیفی-تحلیلی» است. با استفاده از فرمول کوکران، نمونه ای به حجم 343 نفر از ساکنین به شیوه نمونه گیری در دسترس انتخاب و کیفیت محیط محدوده مورد مطالعه توسط آنان مورد ارزیابی قرار گرفته است. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه بوده که پاسخ آن ها به صورت بسته بوده است و نسخه اولیه آن مشتمل بر 23 شاخص است. همچنین روایی ظاهری پرسشنامه با استناد به نظر متخصصان و پایایی آن با استناد به ضریب آلفای کرونباخ (75/0) بررسی و تأیید شده است. در این راستا با به کارگیری نرم افزارهای SPSS و Lisrel، داده ها توسط روش های آماری نظیر تحلیل عامل تأییدی و آزمون t تک نمونه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مهم ترین نتایج تحلیل عامل تأییدی نشانگر آن است که شاخص های بیانگر کیفیت معنایی-ادراکی محیط می توانند توصیف مناسبی از متغیر کیفیت معنایی-ادراکی به عمل آورند اما مؤلفه امنیت نمی توانست بیان کننده این متغیر باشد. همچنین یافته های پژوهش نشانگر آنست که افراد نمونه، کیفیت معنایی ادراکی محیط را در مجموع و بر حسب هر سه مؤلفه هویت، حس تعلق خاطر و خوانایی در سطح بالاتر از متوسط بوده است.

توجه ویژه به مقوله ایمنی در برابر آتش سوزی در ساختمان های بلندمرتبه که تعداد زیادی جمعیت را در خود جای می دهند حائز اهمیت است. به دلیل چالش های منحصر به چنین ساختمان هایی، تأمین ایمنی این بناها نیازمند انجام برنامه ریزی و مدیریت ایمنی است. یکی از اصلی ترین موضوعات مورد توجه انجام تخلیه اضطراری ایمن و به موقع می باشد. پژوهش حاضر، به معرفی مفهوم «زمان تخلیه» در قالب دو بازه «زمان تأخیر» و «زمان حرکت» پرداخته است. بدین منظور بازه زمانی تأخیر پیش از شروع حرکت به دو روش، و بازه زمانی حرکت به سه روش برای دو ساختمان بلندمرتبه مورد مطالعه محاسبه شده و مقدار بیشینه نتایج به دست آمده از هریک، انتخاب و با هم جمع شده و به عنوان زمان کلی تخلیه درنظر گرفته شده است. سپس از طریق ترسیم خط زمان برای هر ساختمان و مراجعه به مؤلفه های اثرگذار در روشی که زمان بیشینه را نتیجه داده اند، عوامل مؤثر در افزایش زمان تخلیه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد به دلیل نبود ساختاری منسجم برای عهده دار شدن مسئولیت های مرتبط با ایمنی در ساختمان های بلند مسکونی، نگهداری نامناسب تجهیزات ایمنی، در هنگام رخداد آتش سوزی به علت تأخیر زمانی در شروع تخلیه ساکنان میزان زیادی از زمان موجود برای فرار را از دست خواهند داد و علاوه بر آن در هنگام خروج نیز با مسائلی چون حرکت کند جمعیت، مسدود شدن راه های خروج به دلیل کاهش عرض مفید و ورود دود و گازهای سمی به آن ها مواجه خواهند شد. نتیجه گیری نشان می دهد که تسریع فرآیند تخلیه اضطراری صرفاً به مفهوم حرکت سریع تر افراد در خروج نیست، بلکه با به حداقل رساندن زمان تأخیر پیش از تخلیه از طریق آموزش و مانور و انجام واکنشی سریع تر از طرف ساکنان و نیز کاربرد آسانسورها می توان ایمنی آتش را در تخلیه اضطراری افزایش داد.

شهر مشهد به عنوان دومین شهر بزرگ ایران و نیز یکی از پرمخاطب ترین شهرهای جهان اسلام در سال های اخیر به سمت توسعه عمودی روی آورده است. این مسأله علی رغم وجود نقدهای منفی خود، می تواند با استفاده از راهکارهای مناسب و درک صحیح از نیازهای کاربران خود تبدیل به یک فرصت توسعه مناسب برای شهر مشهد شد. توجه به بلند مرتبه سازی به ویژه در بخش های شمال غربی شهر مشهد در حال افزایش است. با وجود توسعه کمی سال های اخیر، نکته قابل توجه، عدم وجود ضوابط مدون ساختمانی برای ساختمان سازی بلند مرتبه است که می تواند وضعیت نامناسبی را در آینده به همراه داشته باشد. از طرفی دیگر عدم توجه به نیازسنجی ساکنان این بناها مشکلاتی چند را به همراه داشته است. این تحقیق که براساس نیازسنجی از کاربران ساختمان های بلند مسکونی در منطقه 9 شهرداری شهر مشهد صورت گرفته نشان می دهد که به طور عمده کاربران، واحدهای سه و چهار خوابه را ترجیح می دهند. مطالعات نشان می دهد بیش از نیمی از کاربران واحدهای دوبلکس را ترجیح می دهند؛ و بیشترین تقاضا مربوط به واحدهای بین 150 تا 250 مترمربعی است. اکثر مخاطبان، محدوده مورد نظر را برای ساخت بناهای بلند مرتبه مناسب می دانند و بیشتر تمایل به سکونت در طبقات بالا دارند. موضوع بسیار پر اهمیت، وجود تراس یا حیاط است که اکثر کاربران به آن توجه دارند. همچنین مطالعات نشان می دهد میان سن کاربر و طبقه انتخابی، همچنین نوع واحد، رابطه معنی دار و همبستگی وجود دارد. هرچه سن کاربر بالاتر می رود طبقه انتخابی بالاتری را مورد نظر قرار می دهند. از نظر نوع کاربری ها و خدمات مورد نیاز در این ساختمان ها برخی از فضاها نظیر مارکت، باغ و فضاهای سبز عمومی، مجموعه های ورزشی و غیره در اولویت است.

اکثریت نظریه پردازان حوزه معماری و فرهنگ بر تأثیر شکل و کالبد فضا بر شیوه زندگی و رفتار انسان تأکید دارند چرا که فرم، شکل و سازمان فضایی خانه ها در یک همسایگی می تواند زندگی ساکنانش را حمایت یا مختل نماید. از جمله اندام های فضایی تأثیرگذار بر شیوه زندگی ساکنان، فضاهای نیمه باز مسکونی است. فضاهای نیمه باز، فرصتی برای ارتباط بیش تر با محیط بیرون و مکانی برای بروز برخی از رفتارهای حاصل از شیوه زندگی می باشد. در پژوهش حاضر به خوانش و فهم ویژگی های کالبدی-فضایی در فضاهای نیمه باز مسکونی گذشته و امروز پرداخته شده است. در خانه های بومی سنتی، فضاهای نیمه بازی نظیر ایوان، صفه و طارمی وجود داشته که نقش به سزایی در بروز شیوه زندگی و نظام رفتارها داشته اند، لذا هدف از پژوهش حاضر قیاس تطبیقی تأثیر این ویژگی ها بر میزان مطلوبیت فضایی مسکن بومی-سنتی در گذشته و خانه های امروزی می باشد. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی بوده که شامل روش تاریخی، توصیفی و تحلیلی می باشد. در جمع آوری داده های کیفی از مطالعات کتابخانه ای، مشاهده، برداشت میدانی، مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده و داده های کمی از طریق شبیه سازی به وسیله نرم افزار Ucl depth map به دست آمده است و در نهایت برای تحلیل داده ها و نتیجه گیری از روش استدلال منطقی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که در خانه های بومی-سنتی شهر مشهد فضاهای نیمه باز نقش مهمی در بروز شیوه زندگی و نظام های رفتاری ساکنان ایفا می کرده است و امروزه باید بخشی از تلاش معماران و برنامه ریزان شهری به منظور حفظ هویت و پایداری فرهنگی جامعه معطوف به ایجاد راهکارهایی در راستای حفظ شیوه زندگی بومی و نظام های رفتاری حاصل از آن باشد.

از چند دهه پیش تاکنون، ظهور و گسترش مجموعه های مسکونی برنامه ریزی شده با محدوده های سخت و قابل کنترل، به نام مجموعه های مسکونی محصور و بحث درخصوص پیامدهای اجتماعی زندگی در آن ها، توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است. در ادبیات مسکن سازی، اختلاف های زیادی در خصوص ادراک حس تعلق اجتماعی، به عنوان شاخصی برای کیفیت زندگی اجتماعی ساکنان مجموعه های مسکونی محصور وجود دارد. مطالعات نشان می دهند که مجموعه های مسکونی محصور می توانند هم موجب افزایش و هم کاهش حس تعلق اجتماعی شوند. با توجه به کارکردهای مهم حس تعلق اجتماعی، این پژوهش سعی کرده است نگاه دقیق تری به عوامل مؤثر بر شکل گیری و ارتقاء آن در مجموعه های مسکونی محصور داشته باشد. در این تحقیق، با استفاده از روش پیمایش و بهره گیری از شیوه نمونه گیری خوشه ای و توزیع پرسش نامه، حس تعلق اجتماعی 360 نفر از ساکنان بالای بیست سال، سه مجموعه مسکونی محصور در شهر همدان تحلیل شده است. یافته ها نشان می دهد متغیرهای پیوند اجتماعی محلی، اعتماد و کنترل اجتماعی، احساس امنیت، مدت اقامت، استفاده از فضای عمومی و وجود کاربری های مختلط، رابطه معناداری با حس تعلق اجتماعی دارند. مطابق نتایج تحقیق، میزان حس تعلق اجتماعی در میان ساکنان مجموعه های مسکونی مطالعه شده، در حد بالایی نیست. نتیجه تحقیق، تأییدکننده آن دسته از دیدگاه های مخالف در ادبیات است، که بر روی هزینه های اجتماعی مجموعه های مسکونی محصور تأکید می کنند. بر این اساس، مجموعه های مسکونی محصور می توانند یک مانع در برابر تعامل باشند و ممکن است بر مشکلات ایجاد شبکه های اجتماعی که فرصتی برای فعالیت های اجتماعی و اقتصادی فراهم می آورند، بیفزایند.

در این پژوهش تلاش بر این است که با توجه به اهمیت عناصر و مؤلفه های معماری و نقش آن ها در ارتقاء کیفیت فضاهای شهری به ویژه معابر شهری در قالب مفهومی تحت عنوان سرزندگی بتوان ارتباط مؤثری میان عناصر کالبدی معماری و سرزندگی شهروندان به دست آورد. هدف این پژوهش بررسی و شناخت مهم ترین مؤلفه های کالبدی معماری در معابر شهری و تأثیر آن ها بر سرزندگی شهروندان است. مقاله حاضر ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر ارتقاء سرزندگی، رابطه همبستگی بین این مؤلفه ها را با زیرعامل های عناصر کالبدی معماری معابر شهری در قالب یک مدل تحلیلی ترسیم می کند. روش مورد استفاده در این پژوهش، پیمایشی بوده و با عنایت به نامشخص بودن تعداد دقیق جامعه آماری از روش نمونه گیری غیر احتمالی هدفمند در این پژوهش استفاده شده است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که عوامل روانی-اجتماعی با میزان 0. 749 در مقایسه با عوامل کالبدی-فضایی به میزان 0. 547، عوامل محیطی به میزان 0. 312 و تسهیلات رفاهی و خدماتی به میزان 0. 514 در خیابان عفیف آباد شیراز بیشترین تأثیر را در ارتقاء سرزندگی شهروندان دارد. همچنین براساس نتایج پژوهش مشخص شد که توجه به نوع مصالح و رنگ نمای ساختمان ها، وجود پارکینگ مناسب برای مراجعین، هماهنگی و تناسب بصری ساختمان های مجاور معبر، وجود فضاهای سبز و ورزشی و تفریحی و همچنین توجه به وجود کاربری های خدماتی در عصر و شب، مهم ترین نکات کلیدی هستند که در جهت ارتقاء سرزندگی شهروندان در معابر شهری باید مد نظر معماران و طراحان شهری قرار گیرند.

در رویکرد پدیدارشناسانه که مبتنی بر حضور انسان در جهان است، به بررسی چگونگی حضور انسان در جهان (نحوه باشیدن) و نحوه ارتباط وی با جهان پیرامونش پرداخته شده، همچنین این رویکرد به بررسی مرزهای موجود-به عنوان یکی از مؤلفه های مهم در ساختار مکانی-میان انسان و محیط اطرافش و مرزهای موجود میان پدیده های گوناگون نیز می پردازد. بر این اساس و از آن جایی که این تحقیق به روش کیفی انجام شده و با رویکرد پدیدارشناسانه شکل گرفته، به دنبال ایجاد چارچوبی در جهت درک عمیق و صحیح از ماهیت مکانی و ویژگی های کیفی مکان است، لذا هدف این تحقیق در راستای بررسی نقش مرزها در مکان های گوناگون (مکان طبیعی و مکان انسان ساخت) و نقش میزان درک افراد از چگونگی ساختار این مرزها در مداخلاتشان و تأثیراتشان برای بهبود کیفیت در مکان های انسان ساخت است. از این رو پس از مطالعاتی در زمینه پدیدارشناسی مکان و شناخت ساختار مکان و درک محیط با توجه به این رویکرد و با الگوبرداری از معیارهای پدیدارشناسانه به شناخت، بررسی و توصیف ساختار زیستگاه نگارنده (در شهر ملایر واقع در استان همدان) در غالب یک دشت که بستری مناسب برای به وجود آمدن تاکستان هایی که شهر را در محاصره خود درآورده اند-پرداخته شده است. سپس به بررسی ارتباط میان افراد با مکان های طبیعی و مکان های انسان ساخت و بررسی مرزهای موجود در این مکان ها پرداخته شده، و در نهایت سعی در یافتن راه حلی برای بهبود رابطه میان سه پدیده مهم انسان، مکان طبیعی و مکان انسان ساخت (ساختار کارگاه های بسته بندی خشکبار) در این منطقه شده است.

میزان بالای مصرف انرژی برای سرمایش و گرمایش ساختمان، همواره از دغدغه های اساسی معماران در فرآیند طراحی معماری بوده است. مروری بر ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش نشان می دهد که یکی از این تدابیر مهم و اساسی در تحقق الگوی «معماری سرآمد»، به کارگیری مفهوم «خودسایه اندازی» در طراحی به معنای استفاده از راهکاری برای ایجاد سایه بر روی سطوح پیرامونی ساختمان است. براساس چارچوب مفهومی طراحی شده، فرم های خودسایه انداز برای آن که بتوانند به عنوان فرم بهینه به کار گرفته شوند، باید حداکثر انرژی تابشی ممکن را در زمستان و حداقل آن را در تابستان کسب نمایند. از این رو هدف از این پژوهش، تحلیل نقش خودسایه اندازی در کاهش مصرف انرژی ساختمان و تحلیل میزان تأثیر به کارگیری فرم های خودسایه انداز در بهبود عملکرد انرژی ساختمان های شهر تهران است. براساس روش تحقیق، راهبرد نیمه تجربی، روش توصیفی-تحلیلی، تکنیک شبیه سازی و تدبیر مقایسه نمونه ها برای پژوهش انتخاب شده است. با بهره گیری از ابزار یکی از نرم افزارهای تجاری موجود، شانزده نمونه از فرم های متداول ساختمان های میان مرتبه موجود در معماری معاصر جهان؛ با هدف دست یابی به فرم بهینه ساختمان در اقلیم تهران، مورد ارزیابی قرار گرفت. نمونه های اصلی در ماه های مختلف سال، از طریق شبیه سازی و تحلیل و مقایسه میزان جذب انرژی خورشیدی توسط مدل های ساخته شده، به صورت خاص مورد بررسی قرار گرفته و سپس شاخص های در نظر گرفته شده بر روی مدل های مورد نظر ارزیابی شد. دستاوردهای حاصل از مطالعات صورت گرفته نشان دهنده آن است که به کارگیری شیوه خودسایه اندازی و ایجاد سایه در سطوح پیرامونی ساختمان ها به واسطه کنترل انتقال حرارت به محیط داخلی ساختمان، تأثیر زیادی در بهینه سازی مصرف انرژی دارد.

امروزه دانشگاه ها نقش کلیدی در رشد و شکوفایی جامعه ایفا کرده، به همین دلیل بسیاری از جوامع برای گسترش کمی و کیفی مراکز آموزش عالی، قدم های حساب شده ای برداشته اند. یکی از مسائلی که برای توسعه این مراکز مهم است، اهمیت رفاه و مهم تر از همه، ارائه مسکن برای دانشجویان (خوابگاه ها) می باشد. از این رو مطالعات فراوانی برای ارزیابی رضایت مندی دانشجویان، صورت گرفته است. یکی از شاخصه های مؤثر در رضایت مندی نیز، محیط کالبدی بوده که پیکربندی فضایی از مؤلفه های اصلی محیط کالبدی می باشد. بنابراین هدف از این مقاله ارزیابی رضایت ساکنین در فضاهای خوابگاه با توجه به پیکربندی فضایی بوده که می تواند در بهبود کیفیت زندگی دانشجویان مفید باشد. برای رسیدن به این مهم در مرحله اول، ابتدا دو نوع بلوک خوابگاهی (خوابگاه دختران شهید بهشتی) که از نظر پیکربندی فضایی با یکدیگر متفاوت بوده (بلوک 5، «خطی شکل» و بلوک 6، «آپارتمانی») انتخاب شدند. سپس این دو بلوک از نظر پیکربندی فضایی توسط شاخصه های نرم افزار نحو فضا، UCL Depth Map (هم پیوندی، عمق، مساحت دید و فشردگی حوزه دید) مورد ارزیابی قرار گرفتند. در مرحله ی دوم، با توجه به شاخصه ها از دو بلوک خوابگاهی پرسش نامه ای (برای بلوک 5 خطی، 160 پرسش نامه و برای بلوک 6 آپارتمانی، 65 پرسش نامه) تهیه شده و مورد ارزیابی قرار گرفت. در پایان نیز برای مشاهده سازگاری، نتایج دو مرحله با یکدیگر مقایسه و نشان داده شد که بین پیکربندی فضایی خوابگاه های دانشجویی با ترجیحات فضایی دانشجویان و رضایت مندی آن ها سازگاری وجود دارد. نتایج این پژوهش نشان داد که 3 عامل عمق، دسترسی (فیزیکی و بصری) و سلسله مراتب فضایی با اثرگذاری بر پیکربندی فضایی خوابگاه های دانشجویی سبب شده است که زندگی در خوابگاه های آپارتمانی به طور معنادارتری برای دانشجویان نسبت به خوابگاه های خطی مطلوب تر باشد.

ساکنین مناطق گرم وخشک در تقابل با تابستان های سوزان به راه حلی رسیدند تا نوشیدن آب سرد و گوارا و نیز استفاده از یخ برای نگهداشت طولانی مواد غذایی را ممکن ساخت. این راه حل یخچال بود که با بهره گیری از دمای پایین در آستانه یخبندان شب های زمستانی، یخ می ساخت. ابعاد، اندازه، جهت و محل قرارگیری اجزای یخچال ها بر روی فرم نهایی آن ها به طور مستقیم تأثیرگذار است. در شهرهای مختلف، شکل های متفاوتی از یخچال ها وجود دارد. این تفاوت به دلیل فرم و هندسه عناصر و اجزاء آن ها است. با بررسی های انجام شده بر روی فرم و هندسه اجزای یخچال ها می توان علاوه بر شناخت جامع تر آن ها، گامی مؤثر در حفظ این دستاورد ایرانیان برداشت. همچنین با این پژوهش توانمندی معمار ایرانی در آشنایی با رموز هندسی به کاررفته در عناصر معماری آشکار خواهد شد. این مقاله باهدف بازخوانی ویژگی هندسی (پلان و نما) عناصر یخچال ها سعی دارد تا تأثیر آن ها بر فرم نهایی یخچال های کرمان را مورد تحلیل قرار دهد. پژوهشگران تابه حال بیشتر بر روی جنبه شناخت یخچال ها و نحوه یخ سازی در آن ها تحقیق کرده اند. در این مقاله برای اولین بار به جایگاه هندسه اجزاء یخچال در شکل گیری فرم نهایی آن ها پرداخته شده است. در پژوهش حاضر از روش تحقیق تحلیلی-توصیفی استفاده شده است. روش داده اندوزی ترکیبی از کتابخانه ای و میدانی می باشد. پس از برداشت تک به تک یخچال های موجود استان کرمان و پیاده سازی نما، پلان و مقاطع آن ها به تحلیل تطبیقی ویژگی هندسی آن ها پرداخته و عوامل تأثیرگذار بر ویژگی آن ها شناسایی شد. با بررسی های انجام شده آشکار شد شکل دیوار سایه انداز متأثر از ایستایی، عوامل جغرافیایی و محل قرار گرفتن گنبد در پلان می باشد. چینش گنبد و دیوار سایه انداز براساس زاویه تابش خورشید منطقه صورت گرفته است که این چینش خود بر محل قرارگیری ورودی ها اثرگذار است. نوع اتصال دیوار سایه انداز به گنبد با توجه به محل قرارگیری اجزاء فرعی در پلان یخچال ها متفاوت بوده است.

ورودی هر خانه به مثابه راه ارتباطی عرصه بیرونی و داخلی، بیان کننده خصوصیات فرهنگی ساکنان و نوع باورهای آن ها به محرمیت و حجاب است. هم چنین میزان و شیوه ارتباطات اجتماعی آنان را مشخص می کند. اگرچه به نظر می رسد خانه های قاجاری گیلان و مازندران، و به تبع آن، ورودی خانه ها-به سبب تشابه اقلیمی-با یکدیگر شباهت بسیار دارند. بررسی تطبیقی، تفاوت هایی را در شکل و سازمان فضایی، درجه محرمیت، میزان و نحوه کنترل قلمروهای خصوصی و عمومی آشکار می سازد که ناشی از عوامل متعددی چون تمایز فرهنگ، جغرافیا، اجتماع و شیوه معیشت است. ادعای تحقیق حاضر آن است که ویژگی های ورودی خانه های قاجاری در شهرهای دو استان گیلان و مازندران، به علت شیوه های متفاوت زندگی در این دو منطقه، از یکدیگر متمایز است. برای سنجش این ادعا، ابتدا تفاوت های فرهنگی مورد توجه قرار می گیرد و سپس با گزینش دوازده نمونه موردی از خانه های قاجاری در بافت قدیم شهرهای دو استان گیلان و مازندران، تأثیر شیوه های زندگی و فرهنگ بر ساختار شکلی ورودی ها بررسی می شود. در این مقاله با استفاده از روش تحقیق تطبیقی و نمونه موردی ورودی خانه ها با یکدیگر مقایسه شده و نشان می دهد که در خانه های قاجاری مازندران، ورودی کنترل شده با سلسله مراتب محرمیت، بازتاب فرهنگ درونگرا بوده؛ اما شیوه زندگی در گیلان، حریم های خصوصی و عمومی را تقلیل داده است. نتیجه تحلیل های ارائه شده نشان می دهد که شیوه های زندگی، آداب و رسوم، عقاید و باورها، و تعاملات اجتماعی بر ساختار فرهنگ اثرگذار بوده و تفاوت در ساختارهای فرهنگی دو جامعه، تغییرات بارزی در شکل گیری کالبد ورودی خانه ها ایجاد می کند.

سازمان بهداشت جهانی، محیط را بر سلامت روانی افراد تأثیرگذار می داند. نادیده انگاری جنبه های تأثیرگذار محیط ساخته شده بر سلامت روانی شهروندان، سبب شکل گیری مسائل مختلف روحی و روانی برای آنان شده است. وجود استرس، پرخاشگری، زودرنجی، افسردگی، بی حوصلگی و شکایات جسمانی نتایج چنین شرایطی است. در این پژوهش با فرض این که کیفیت محیط شهری بر سلامت روانی شهروندان تأثیر دارد، سعی شده چگونگی این تأثیر مورد بررسی قرار گیرد. نوع پژوهش حاضر کاربردی بوده که به روش ترکیبی، و به شیوه ای توصیفی-تحلیلی انجام شده است. بدین منظور جهت بررسی رابطه همبستگی میان کیفیت محیط شهری محله سکونت و سطح سلامت روانی شهروندان، سعی شده است ارتباط یا عدم ارتباط دو متغیر سنجش شود. تعداد 380 نفر از ساکنین دو محله از شهر سبزوار به روش در دسترس احتمالی برای شرکت در این مطالعه انتخاب شدند. برای ارزیابی کیفیت محیط شهری محله از پرسش نامه کیفیت محیط شهری که توسط محققین و با استفاده از مطالعات نظری صورت گرفته، تنظیم شده است، و در سنجش سطح سلامت روانی شهروندان از پرسش نامه سلامت عمومی (GHQ) استفاده شده است. پایایی برای مجموع سؤالات پرسش نامه با مقدار 0, 885 تأیید شده است. یافته های تحقیق به وسیله نرم افزار SPSS از طریق آزمون های تی دو گروه مستقل و همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته؛ در ادامه با استفاده از تحلیل عاملی و تحلیل رگرسیون مدلی جهت تبیین ارتباط مفاهیم تحقیق ارائه شده است. نتایج نشان می دهد میان کیفیت محیط محله های شهری و سطح سلامت روانی ساکنین رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد. که در این میان، به ترتیب، ارزش های معنایی محله، کیفیات عملکردی محله و کیفیت فیزیکی محله، سه عامل اصلی تأثیرگذار بر سطح سلامت روانی شهروندان در محله های شهری می باشند.

امروزه توسعه کالبدی شهرها، حجم زیاد ترافیک، آلودگی محیط زیست و کاهش سطح سلامت عمومی شهروندان، از پیامدهای رویکرد اتومبیل محور در شهرهای معاصر می باشد که با ورود خودروها به عرصه های مختلف شهری، شاهد تداخل حرکت سواره و پیاده و در پی آن عدم توجه به پیاده روها و نادیده گرفتن تأثیر پیاده روی بر سلامت افراد می باشد. همچنین در چند سال اخیر کاهش قابل ملاحظه در پیاده روی به عنوان زنگ خطری در علم پزشکی به حساب درآمد؛ تا آنجا که تحقیقات اخیر سلامت که بیش از هر چیز بر فعالیت های فیزیکی و تغذیه، به عنوان مهم ترین عامل مؤثر بر سلامت عمومی، متمرکز است، نشان می دهد که پیاده روی، فعالیت فیزیکی ارزشمندی است که برای دستیابی به سلامت عمومی جامعه قابل سرمایه گذاری است. مقاله حاضر بر آن است تا پس از تعریف خیابان ها و پیاده روها و پیشینه شکل گیری آن ها، از روش مطالعات اسنادی و با روش پیمایشی و تهیه 382 پرسش نامه با 37 سؤال از عابرین شش خیابان منشعب شده از میدان امام همدان، مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد. بدین ترتیب عوامل و اولویت های تأثیرگذار در ارتقاء خیابان های شهری به لحاظ قابلیت پیاده محوری شناسایی شد. نتایج تحقیق نشان می دهد که دو عامل اصلی کالبدی شامل عوامل ساختاری، عوامل عملکردی، عوامل زیباشناختی، زیست محیطی و انسانی شامل امنیت، تعاملات اجتماعی، حس مکان و خاطرات جمعی به عنوان عوامل مؤثر در اولویت قابلیت پیاده محوری در خیابان های شهری می باشند. بر این اساس شاخص های کالبدی به ترتیب در خیابان های بوعلی، شریعتی، تختی، باباطاهر، اکباتان و شهدا و شاخص های انسانی به ترتیب در خیابان های بوعلی، شریعتی، باباطاهر، اکباتان، شهدا و تختی در اولویت قرار دارند.

ادراک فضای شهری، اولین گام در جهت برقراری ارتباط فرد با محیط است و این شناخت، سبب شکل گیری تصویر ذهنی و در نتیجه آن نقشه شناختی از فضا می شود که جنسیت، گروه سنی و آشنایی با محیط تأثیر به سزایی در این فرآیند دارند. هدف از این مقاله شناخت شباهت های ادراک شناختی بزرگسالان بر مبنای جنسیت می باشد و به طور کلی از روش کیفی-تحلیلی برای انجام پژوهش استفاده شده است. بدین صورت که از روش کتابخانه ای-اسنادی برای گردآوری مبانی نظری، از روش مشاهده و بازدید میدانی جهت سنجش وضع موجود و از ابزار پرسش نامه و تکنیک نقشه شناختی جهت گردآوری داده های پژوهش استفاده شده است. گروه هدف تحقیق را زنان و مردان 64-15 سال تشکیل می دهند و حجم نمونه آماری تصادفی با فرمول کوکران 132 نفر محاسبه شده است. جهت تحلیل داده ها و استنتاج یافته های پژوهش نیز از روش آماری-کیفی برای تحلیل پرسش نامه ها و از تکنیک روی هم اندازی نقشه های شناختی جهت استنتاج شباهت های ادراکی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که چارچوب ادراکی مردان و زنان از فضا بر مبنای نشانه، راه و گره شکل می گیرد و لبه و محدوده، نقش مؤثری در تصویر ذهنی ترسیمی افراد ایفا نمی نماید. همچنین بازه های سنی مختلف به صورت دو به دو در ادراک نشانه مشابه یکدیگر می باشند؛ اما در بازه 28-15 سال، ادراک لبه متمایز از سایرین است. لازم به ذکر است ادراک کیفیت هایی چون محصوریت، تمایز و تنوع در دو جنسیت مشابه یکدیگر بوده است. همچنین 88 درصد از مردان و 86 درصد از زنان، نقشه های شناختی خود را با الگوی متوالی ترسیم نموده اند و هندسه فضایی ترسیمی توسط بازه های سنی مختلف نشان دهنده این است که 22 درصد افراد 64-15 سال براساس الگوی فضایی محیط را ادراک و ترسیم می نمایند.

بدون شک افزایش جمعیت سالمندان یکی از مهم ترین چالش های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی در قرن بیست و یکم به شمار می رود و این چالش مهم مسئولان را بر آن می دارد که به کیفیت زندگی این افراد در خانه سالمندان که اغلب مورد غفلت واقع می شوند اهمیت بیشتری دهند. وقتی سکونت در سرای سالمندان ضرورت یابد، سالمند اغلب احساس طرد شدن و جدایی می کند. اگر سالمند احساس کند به خاطر ارزش کم و بهای اندک دور انداخته شده است، عکس العمل طبیعی فرد این است که دچار احساس منفی شود. این افراد اغلب احساس بی اهمیتی، بی علاقگی و بی مهری می نمایند. با توجه به تأثیر متقابل انسان، بر فضا و فضا بر انسان این مسأله پیش می آید که چگونه در خانه سالمندان می توان حس تعلق به مکان را افزایش داد که مزایای آن آرامش، احساس امنیت و برگشت احساسات نابود شده و تغییر تلقی فرد و جامعه از این مکان هاست. پژوهش حاضر از نوع توصیفی-همبستگی است که همبستگی عوامل شکل دهنده حس تعلق به مکان و کیفیت زندگی سالمندان مقیم خانه های سالمندی شیراز مد نظر است، بدین منظور عوامل شکل دهنده حس تعلق به مکان که شامل عوامل ادراکی-شناختی، عوامل اجتماعی و عوامل محیطی-کالبدی است در سه فرضیه مورد آزمون قرار گرفته است. حس تعلق به مکان که عامل مهم در شکل گیری پایه های ارتباطی استفاده کنندگان و محیط می باشد، نهایت منجر به ایجاد محیط های با کیفیت خواهد شد. ویژگی های کالبدی نظیر (فرم، رنگ، اندازه، شکل، مقیاس و بافت) و عوامل ادراکی-شناختی و همچنین فعالیت های اجتماعی نقش مهم و مؤثر در شکل گیری حس تعلق در خانه سالمندان دارند.

رشد جمعیت و تأثیر آن بر شهرنشینی و شهرسازی تغییر شکل بافت های سنتی را سرعتی فزاینده و به دور از سیر رشد طبیعی آن ها بخشیده است. مراکز شهرها به عنوان قطب های اقتصادی، اجتماعی شهرها، به صورت مداوم، به واسطه ساخت و سازهای جدید، دستخوش تغییر قرار می گیرد و سرعت آهنگ این تغییرات سبب می شود ساختار شهرها و سازمان کالبدی آن ها از نظم پاسخگو و هویتمندی تبعیت نکرده و میزان تصورپذیری شهر نزد مردم تا حد زیادی کاهش یابد. عدم خوانایی و تصورپذیری شهر باعث ایجاد تصویر مبهم از این مراکز شده و راه یابی افراد به سمت عناصر مهم را با مشکل مواجه می نماید. این در حالی است که با تقویت کیفیت خوانایی و تصورپذیری در محیط های شهری، مردم می توانند مظاهر احساسی شهر را بی آن که خللی به تصویر نخستین و اصلی آن ها از شهر وارد آید، درک کرده و هر عامل تازه را با عوامل قدیمی پیوند دهند. این مقاله، با هدف شناسایی و ارزیابی مؤلفه های ادراکی و ارتقای خوانایی و تصورپذیری و تدوین چارچوبی جهت سنجش این کیفیت ها به استخراج شاخص های کیفیت خوانایی و تصورپذیری در قالب سه لایه ادراکی-بصری، فضایی-کالبدی و عملکردی-فعالیتی براساس دیدگاه نظریه پردازان می پردازد و سپس با روشی توصیفی-تحلیلی میزان خوانایی و تصورپذیری مرکز شهر قم را به عنوان مورد مطالعاتی، مورد ارزیابی قرار می دهد. شیوه جمع آوری اطلاعات میدانی بر پایه مشاهده، مصاحبه، اخذ نقشه شناختی بوده است. در بخش تحلیل نیز تکنیک نحوفضا، تکنیک SPSS، تکنیک های ارزیابی نقشه ذهنی مورد استفاده قرار می گیرد. نتایج نشان داد میزان شکل گیری ساختار محدوده در سطح جزء در ذهن افراد در وضعیت متوسط و در سطح کل در وضعیت مطلوبی قرار دارد. پیکربندی فضایی محدوده به لحاظ ارتباط کل و جزء دارای خوانایی مناسبی است؛ اما توزیع تقاطع ها و فاصله آن ها از ساختار اصلی در کل مجموعه در جهت بهبود خوانایی عمل نمی کند.

امروزه رابطه بین نظریه و کنش برنامه ریزی مورد توجه بوده و نظریه های برنامه ریزی به عنوان جزیی از جامعه به شمار می آیند. با این حال فقدان نظریه معتبر از ماهیت روش برنامه ریزی به معنای واقعی کلمه همچنان وجود دارد. در این ارتباط ضمن تأکید بر ضرورت لحاظ چارچوب های خاص ملی، سعی در ارائه چارچوب مفهومی عمومی و عملی در نظریه برنامه ریزی رو به تزاید است. هدف این مقاله تبیین جایگاه نهادگرایی در برنامه راهبردی به عنوان راهکار غلبه بر جدایی نظریه و عمل برنامه ریزی است. روش تحقیق در این مقاله تطبیقی-تحلیلی بوده و از ابزار گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است. چارچوب مفهومی نحوه کاربست نظریه برنامه ریزی راهبردی در فرآیند تحول نهادی، بر پایه تحلیل محتوای کیفی منابع مختلف از جمله برنامه ریزی راهبردی در حوزه نظری و تجربیات عملی برنامه ریزی راهبردی در آمریکا و اتحادیه اروپا احصا شده است. روش برنامه ریزی در اینجا به عنوان یک دانش نهادی و امری که کارکرد و ظرفیت کلی آن در طول زمان تجدید می پذیرد، معرفی شده است. رویکرد نهادی، برنامه ریزی را در پیوند با تغییرات و ویژگی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مطرح می کند. این امر تغییر در عملکرد برنامه ریزی را تحت تأثیر فرآیند تحول در تغییرات نهادی توضیح می دهد. ماهیت تکاملی نهادها، ظرفیت استفاده از این مفهوم در نظریه و عمل برنامه ریزی راهبردی را فراهم می سازد. در برنامه ریزی راهبردی نهادگرا، با آگاهی از مشکلات و نواقص آشکار شده از عمل جمعی و با توجه به چشم انداز دگرگون شده جدید از حکومت دموکراتیک و مترقی، هدف اصلی، کمک به بازیگران حکومت و جامعه مدنی به منظور همکاری هر چه بیشتر با یکدیگر است.

تحلیل تراکم ساختمانی1 به عنوان عامل تعیین کننده و اثرگذار در برنامه ریزی شهری و شناخت عوامل تشویق کننده و یا بازدارنده مؤثر بر آن، راهی مفید در جهت حل بسیاری از مسائل ناشی از تراکم در شهرهای امروزی می باشد. در بیشتر مواقع به دلیل وابستگی این عوامل نسبت به مکان، رابطه ای متفاوت بین متغیر وابسته و مستقل وجود دارد. در بین روش های آماری، روش رگرسیون وزن دار فضایی در کشف رابطه بین متغیرهای وابسته و مستقل با در نظرگرفتن عامل مکان، از دقت و در نتیجه نزدیکی بیش تر به واقعیت برخوردار است. لذا در تحقیق حاضر سعی شده با بهره گیری از روش 2GWR روابط بین برخی مؤلفه های اجتماعی و اقتصادی با متغیر وابسته تراکم ساختمانی تحلیل شده و میزان آن با دقت بالاتر نسبت به روش های کلاسیک بیان شود. روش تحقیق در این پژوهش کمی می باشد که پس از تشریح رویکرد مورد مطالعه، بررسی مفهوم تراکم ساختمانی و مؤلفه های مؤثر برآن، میزان تراکم ساختمانی با استفاده از مدل رگرسیون وزن دار فضایی در محله تختی واقع در منطقه 12 شهرداری شهر تهران به کمک برخی از متغیرهای اجتماعی و اقتصادی مانند: تراکم جمعیتی، سطح سواد، قیمت زمین، مساحت بلوک شهری، تعداد طبقات و امنیت اجتماعی در سطح محله پیش بینی شده است. نتیجه این تحقیق می تواند بیان گر تفاوت میزان تأثیر هر یک از متغیرهای مستقل مورد بررسی (قیمت زمین، تراکم جمعیتی و غیره) بر تراکم ساختمانی در مختصات جغرافیایی مختلف باشد، که با در نظر گرفتن عامل مکان این تأثیر کم تر و یا بیش تر می شود، هم چنین منجر به درک دقیق تر پدیده های شهری متاثر از عامل فضا در برنامه ریزی و طراحی شهری می شود.

منطقه بندی به عنوان یکی از روش های هدایت توسعه شهری، در اوایل قرن بیستم در شهرسازی جهان مطرح شد. ضوابط و مقررات ناشی از منطقه بندی، علی رغم داشتن نتایج مثبت، پیامدهایی مانند: پراکنده رویی، تضعیف بافت کهن، افزایش سفرهای درون شهری و غیره را برای شهرها در پی داشت. در این میان فرم های مناسب توسعه و ارتباط فرم فضاهای عمومی و خصوصی به دلیل پرداختن بیش از حد به کاربری زمین کمتر مورد توجه قرار گرفته است. رویکرد کدهای فرم بنیاد1 در پی حل این مشکلات مطرح شد. تحقیق حاضر براساس هدف بیرونی تحقیق، کاربردی و براساس هدف درونی، توصیفی است. در این پژوهش برای نظم دهی و سازماندهی به منطقه مطالعاتی از روش پهنه بندی شهر-روستا استفاده شده است و همچنین برای جمع آوری اطلاعات لازم از مصاحبه، پرسش نامه، جلسات مشارکتی بهره برده شده است. با توجه به هدف تحقیق حاضر که بهره گیری از روش کدهای فرم بنیاد در تدوین ضوابط و مقررات لازم توسعه در ناحیه دو شهرداری شهر بابلسر است، ابتدا منطقه مورد مطالعه براساس معیارهای تعریف شده، به پهنه هایی تقسیم شدند، سپس با استفاده از تجزیه و تحلیل های انجام شده بر روی عناصر بزرگ مقیاس و کوچک مقیاس و همچنین بهره گیری از نتایج چشم انداز، ضوابط و مقررات ارائه شد. با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل، در ناحیه دو شهر بابلسر براساس روش پهنه بندی شهر-روستا، سه پهنه T3, T4, T5 در نظر گرفته شده و براساس این پهنه ها، پلان ضوابط که تدقیق شده پلان توضیحی می باشد به همراه ضوابط و مقررات لازم ارائه شده است. نتایج تحقیق حاضر نشان دهنده تفاوت هایی مانند رفت وبرگشتی بودن فرآیند، تعیین چارچوب توسعه های آتی، مشارکت عمومی، توجه به هماهنگی با طرح های آتی، توجه به مقیاس انسانی، تفاوت در شیوه های کنترل و غیره میان روش های منطقه بندی سنتی و روش کدهای فرم بنیاد است.

با گسترش جوامع انسانی و ارتقاء نیازهای اجتماعی بشر برای زندگی بهتر و همچنین محدودیت های فضای مسکونی برای تأمین برخی از این نیازهای اجتماعی، ضرورت حضور در فضاهای جمعی برای انجام برخی از فعالیت های انسانی از اهمیت زیادی برخوردار شده است. عملکردهای فرهنگی به دلیل دارا بودن فضاها و برنامه های غیررسمی به همراه سایر عملکردها، زمینه مناسبی را برای برقراری تعاملات اجتماعی ایجاد می کند. در نتیجه توجه به ابعاد اجتماعی فضا در طراحی بناهای فرهنگی و یافتن ارتباط بین کیفیت های فضایی و مفاهیم اجتماعی ازجمله اجتماع پذیری، در موفقیت این فضاها از اهمیت زیادی برخوردار است. هدف از مقاله حاضر بررسی چیدمان فضایی و ارتباطات فضایی موجود در مجموعه های فرهنگی معاصر کشور و رابطه آن با کیفیت و مفاهیم اجتماعی نظیر اجتماع پذیری، در این مجموعه ها می باشد. در مقاله حاضر از روش تحقیق به صورت ترکیبی در تحلیل نمونه های موردی استفاده شد. بدین ترتیب روش های توصیفی-تحلیلی و استدلال منطقی و در نهایت همبستگی مورد استفاده قرار گرفت. همچنین در شرح این مراحل و فرآیندهای انجام پژوهش از ابزارهای مشاهده، مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و شبیه سازی در نمونه های مطالعاتی فرهنگسرای دزفول و نیاوران استفاده شد. در فرآیند شبیه سازی از نرم افزار تخصصی نحو فضا1 جهت بررسی شاخص های ارتباط، هم پیوندی و عمق، برای رسیدن به تحلیلی جامع و دقیق استفاده شده است. با به کارگیری نتایج حاصل از گراف های تصویری فضاها و بررسی پارامترهای هم پیوندی، ارتباط و عمق، همچنین ثبت مشاهدات و تحلیل مؤلفه های اجتماع پذیری در نقاط کانونی موردهای مطالعاتی، عوامل مؤثر بر موفقیت این فضاها در شکل گیری تعاملات اجتماعی استخراج شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که چیدمان فضایی مناسب در مجتمع های فرهنگی می تواند بر اجتماع پذیری این فضاها تأثیرگذار باشد.

«گندی شاپور» یا «جندی شاپور» یکی از مهم ترین شهرهای دوره ساسانی بود که توسط شاپور یکم ایجاد شده است. جندی شاپور از همان بدو تأسیس به تدریج به صورت یکی از مراکز علمی و پزشکی جهان آن روز درآمد. تاکنون پژوهش هایی در حوزه علوم تدریس شده در جندی شاپور و دیگر علوم آن دوره انجام شده است؛ لیکن توجه خاصی به بازشناسی شهر جندی شاپور، در زمینه شیوه شهرسازی و ساختار شهری آن نشده است. در این پژوهش با بررسی ویژگی های شهرسازی شهرهای معاصر و هم دوره آن، به بازشناسی شیوه شهرسازی شهر باستانی جندی شاپور پرداخته می شود. روش تحقیق این پژوهش، به شیوه تطبیقی می باشد که در نمونه های مورد مقایسه در حوزه و شیوه شهرسازی ساسانی مورد ارزیابی قرار می گیرند. با بررسی ویژگی های شهرسازی شهر باستانی جندی شاپور، این نتیجه به دست می آید که در این دوره زمانی (دوره پادشاهی شاپور اول و شاپور دوم) شیوه شهرسازی شطرنجی «هیپوداموس» مورد استفاده قرارگرفته است و شیوه شهرسازی این شهر، تلفیقی از شهرسازی تمدن های مختلف دوره باستان از جمله یونان و روم (شهرسازی هیپوداموس) و مشابه ساختار شهری شهرهای معاصر خود مانند: شهرهای ایوان کرخه، نیشابور، بیشابور و شهر انطاکیه می باشد. شکل شطرنجی شهرها به خاطر دو هدف کاملاً متضاد مورد توجه قرارگرفته است: یکی به منظور اطمینان از کنترل مرکزی و بیان کمال افسانه ای و دیگری تحقق جامعه ای که افراد آن دارای حقوق فردی برابر باشند. این طرح عبارت است از طرح مستطیل شهرسازی با خیابان های وسیع، مستقیم و چهارراه های منظم و کوچه های موازی که بناها نیز یک طبقه و گاهی دو و یا سه طبقه بوده اند. در نهایت از بررسی فرمی محدوده شهر، تقسیمات و ابنیه شهر می توان گفت که دوره های تاریخی احداث شهر در توسعه شهرهای باستانی، اقلیم و نزدیکی به مناطق جغرافیایی همسایه، وسعت بستر و اقتدار حکومت وقت تأثیرگذاری زیادی در شکل گیری فرم اصلی شهرها داشته است.