مطالعات نقد ادبی (پژوهش ادبی)
سال:1391 | دوره:- | شماره:27 |تعداد مقالات:8

رستم همواره در شاهنامه به دلیل عملکردهای مثبت خود مورد ستایش ایرانیان و تورانیان قرار گرفته است اما او در نبرد با سهراب، خصائل منفی و عملکردهای نادرستی دارد. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی، شخصیت رستم را از دیدگاه روانشناسی در چهار بعد: بی مسوولیتی، هراس، ضعف قدرت و شخصیت و خلاف گویی، بررسی نموده و در پی اثبات دو نکته است: نخست آنکه لازم نبود رستم با تلاشی تصنعی، هویت خود را از سهراب پنهان کند زیرا سهراب در هر صورت، دشمن ایران و ایرانی بود و باید بر دست رستم، حتی اگر فرزند رستم هم بود، کشته می شد زیرا در غیر این صورت سرزمین آرمانی ایران، نابود می شد. بنابراین به نظر می رسد که بر خلاف نظر فردوسی، تقدیر در این ماجرا، نقشی نداشته است و رستم باید انتظارات ایرانیان را مبنی بر پیروزی بر دشمن، برآورده می ساخت؛ او نمی توانست به گونه ای دیگر عمل نماید. دیگر آنکه هجیر و پس از او رستم، در این نبرد، سهراب را با سخنان خلاف واقع فریفتند و سهراب هم به دلیل زودباوری و صداقت خود، در دام نیرنگ رستم گرفتار و کشته شد.

هر شاعری به طور طبیعی تحت تاثیر شاعران پیش از خود قرار می گیرد. در میان عناصر تشکیل دهنده شعری صورخیال (تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز) جایگاه ویژه ای دارد. هاتفی خرجردی (814/22-927 ﻫ.) از شاعران برجسته ای است که به نظیره گویی خمسه نظامی پرداخته. در میان این نظیره ها هفت منظر (نظیره هفت پیکر نظامی) به جهت نو بودن هفت داستان آمده در آن قابل توجه است. هاتفی در زمینه صورخیال بیش از همه از خال خویش، جامی تاثیر پذیرفته است زیرا جامی علاوه بر پیوند خویشاوندی، بزرگترین شاعر سده نهم ﻫ. (عصر شاعر مذکور ما) است. در مقاله تاثیرات جامی در پنج زمینه؛ تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز و صفت هنری نشان داده شده است. از سوی دیگر در پی نوشت در جدولی میزان تاثیر شاعران پیشین بر هفت منظر نشان داده شده است. البته باید توجه داشت هاتفی خود در منظومه یاد شده، تصاویر شاعرانه بسیار نویی هم به کار برده، ولی در این مقاله تلاش شده تا تاثیر جامی بر شکل گیری و استفاده صورخیال هاتفی در هفت منظر نشان داده شود.

به نظر دانشمندان بلاغت یکی از ترفندهای رسایی کلام و شیوایی سخن در ادبیات کوتاه گویی (الایجاز: brachylogy/brevity) است (نک، زیدان، 1/48) که حتی برخی آن را مرادف بلاغت می دانستند؛ (جاحظ، بی تا، 1/64، ابن رشیق، 1988 م، 1/418؛ ابن اثیر، 1998 م، 2/55) و به معنی بیان معانی مورد نظر با کمترین واژگان ممکن و به منظوری بلاغی است، بی آنکه ابهامی در فهم کلام ایجاد شود، (جاحظ، بی تا، 2/8؛ ابن رشیق،1988 م، 1/431؛ تفتازانی، 1409 ق، مختصر، 199، همو، شروح التلخیص، 1412، 3/159؛ حموی، 1987 م، 2/274؛ رازی، 1360، 377) اما گاهی نیز ادیب، به منظور افزایش اثرگذاری سخن یا لذت بخشی آن، از این ترفند عدول می کند و به آفرینش ساختاری نو و آرایش سخن خویش رو می آورد، در نتیجه از اصول، روش ها، مهارت ها، و شگردهای دیگری کمک می گیرد، تا کلامش گیراتر و سخنش اثربخش تر بنماید، و ما اکنون درصدد بیان یکی از این ترفندهای آرایش سخن و بررسی انواع، کاربردها و تاثیر آن در ادبیات هستیم، این شگرد هر چند در کتاب های بلاغت تحت عناوین گوناگون بیان شده است، و یا گاهی به برخی از آنها اشاره ای نشد، اما ما برآنیم تا، بر خلاف شیوه دانشمندان بلاغت، همه را تحت یک نام و با عنوان صنعت <تکرار> بیاوریم، سپس به تقسیم بندی آن بپردازیم و با استفاده از شیوه تطبیقی در متون عربی، فارسی و گاهی انگلیسی، آن را بررسی کنیم، و خوانندگان در طی بحث پی خواهند برد که تمام این شگردهای ادبی نوعی تکرار است اما با عناوین متفاوت.

موضوع اصلی این مقاله به بررسی قوه خیال و جایگاه آن در مراتب هستی انسان و تجرد آن از نگاه ملاصدرا اختصاص دارد. شناخت نفس و مراتب آن به ویژه قوه خیال در سیر اندیشه ملاصدرا اهمیت بنیادی دارد قوه خیال در واقع، از یک سو پیوند میان جهان طبیعت و جهان وراء طبیعت بشمار می آید، و از سوی دیگر، آگاهی حسی و آگاهی عقلی انسان را به یکدیگر مرتبط می سازد. به سخن دیگر، آگاهی خیالی میان دو آگاهی حسی و عقلی قرارداد تاگسست این دو آگاهی را جبران نماید. افزون بر این، اثبات تجرد قوه خیال نقش بسیار مهمی در تبیین معاد جسمانی در اندیشه ملاصدرا دارد. در این نوشتار تلاش شده است تا این مساله، یعنی تجرد قوه خیال که جزء نوآوری های ملاصدرا محسوب می گردد تبیین شود.

وزن شعر آزاد نیمایی با حفظ کیفیت عروض سنتی و امکان تغییر در کمیت آن، در حقیقت ادامه همان وزن عروض سنتی و قابل تقطیع است. می توان آن را قالبی نو و کامل تر از قالب های شعر کهن فارسی دانست که با نوآوری هایی در کاربرد وزن و قافیه همراه است. وجه تمایز شعر آزاد از قالب های شعر کهن؛ عدم تساوی مصراع ها، شکل نوشتاری و نوع ساختمان آن است، که با ترکیب و الهام از قالب های مستزاد، مسمط، بحر طویل، ترکیب بند و ترجیع بند شکل گرفت. احمد شاملو از نخستین شاگردان و پیروان نیما است. او بر سر عروض با نیما به توافق نرسید و پس از مدتی تقلید محض از شعر آزاد نیمایی و متحجر شدن در نیما، با بهره گیری از فرهنگ شعری نیما، شعر سپید خود را فارغ از وزن عروض سنتی و فارغ از افاعیل عروضی بنیان گذاشت. شاملو وزن را عنصری خارجی، تحمیلی و الحاقی می دانست. او به نوعی موسیقی که جزء طبیعی و جدایی ناپذیر از ساختمان شعر است معتقد بود و در شعر سپید خود با انواع موسیقی درونی، کناری و ...، و نیز با به کارگیری خودجوش برخی صنایع لفظی نوعی آهنگ و تناسب را جایگزین وزن عروضی کرد.

این مقاله درباره غربتی است که در همه دوره ها دل آزادگان و آگاهان را آزرده است و این فراق، دوری از پدر و مادر و یا سرزمین نیست بلکه غربتی است که در هر زمان و در هر سرزمین با آنهاست رهایی از آن نه در سفر است و نه در حضر. درمانش نه در خاموشی است و نه در فریاد. غربت جانی است که روشن است، می داند و می بیند.در این مقاله سعی شده دیدگاه های مولوی درباره روح و اسارتش در عالم مادی و اشتیاق او برای رجوع به عالم معنا بیان گردد همچنین ویژگی های روح و تصاویر و تشبیهات مولانا از آن مطرح شده است. در نهایت موانع انسان برای بازگشت به عالم معنا و راه های از بین بردن بندهای اسارت همراه با نمونه اشعار مولانا بیان شده است.

فتح اله خان شیبانی از نویسندگان و شاعران بزرگ قرن 13 و 14 (1308-1241 ه. ق) و از منتقدان بزرگ دربار پادشاهان قاجار است. وی دارای آثار متعددی در نظم و نثر فارسی چون گنج گهر، تنگ شکر، درج درر، لالی مکنون، زبده آلاثار، کامرانیه، یوسفیه، بیانات شیبانی لامتثال فرمان سلطانی و ... است.اغلب این آثار به شکل نسخه خطی در کتابخانه های بزرگی چون کتابخانه ملی و مجلس نگهداری می شود. کتاب «درج درر» شیبانی در 1300 ق / 1261 ش به چاپ رسیده است.در زمان حیات شاعر منتخبی از اشعار او به خواست خودش چاپ شده و هم اکنون با عنوان دیوان ابونصر فتح اله خان شیبانی در تعدادی از کتابخانه ها چون کتابخانه ملی و مجلس و مجتبی مینوی موجود است. همچنین این دیوان در 1371 ش در تهران چاپ شده است.در این مقاله به یکی از آثار ارجمند وی به نام بیانات شیبانی که نگارنده این مقاله آن را از شکل نسخه خطی به صورت متن روان و یک دست درآورده، پرداخته شده است.از آنجا که اثر مذکور به شکل «مقامه» نوشته شده، درباره مقامه و مقامه نویسی و چند و چونی «بیانات شیبانی» از دیدگاه مقامه نویسی سخن می گوییم.