زبان و ادب فارسی
سال:1391 | دوره:4 | شماره:11 |تعداد مقالات:10

در این پژوهش، از دیدگاه زبان شناسی و روان شناسی زبان به بررسی رابطه فرهنگ و زبان که به طور عمده در فرضیه ساپیر- ورف تجلی یافته است؛ پرداخته می شود. با ارائه و در پی آن با سنجش و تحلیل آراء زبان شناسان موافق و مخالف و سایر نظریه پردازان این عرصه، به تبیین این موضوع می پردازیم؛ سپس با استناد بر ادله عقلی و تجربی برخاسته از داده زبان های دم دستی مانند فارسی، انگلیسی و عربی؛ و همچنین دیگر زبان های دوردست مانند مالزیایی و هوپیایی؛ ادعا می شود که نظام صورت های زبانی هم در فراگیری و درک بسیاری از تصورات و مفاهیم؛ و هم در مسیردهی نحوه تفکر و جهان بینی افراد و جامعه، از مهم ترین و موثرترین عوامل است. در نهایت همچنین با استناد به رویکرد شناختی استدلال می شود که تصور واحد و تصور انباشتی پیامدهای متفاوتی را در روند تفکر دارند.

حبسیه، یکی از گونه های شعر وجدانی است که شاعر در آن از بی گناهی خویش، جدایی از بستگان و دوستان، دشواری های زندان، توسل به بزرگان و امیران و... سخن می گوید. در شعر عربی و فارسی، سرایندگان مشهوری در این زمینه به شهرت رسیده اند. در ادب عربی، ابوفراس حمدانی، شاعر معروف دوره عباسی و سراینده «رومیات»، گوی سبقت را از دیگران ربوده است. ملک الشعرای بهار نیز یکی از شاعران برجسته دوره مشروطه در ادب فارسی به شمار می آید که سال های زندان را با بندمویه هایی بلند به نظم کشیده است. این پژوهش، بر آن است تا بر اساس چارچوب های ادبیات تطبیقی به بررسی و تحلیل تطبیقی مضمون ها و ساختارهای مشترک یا متفاوت حبسیه های این دو شاعر بپردازد. محورهای اساسی آن، عبارتند از:الف) پیشگفتاری کوتاه، درباره کلیات پژوهش.ب) تحلیل محتوایی و ساختاری بند مویه های ابوفراس و بهار.

فرمالیست ها، اثر ادبی را جدا از شخصیت، روحیات و اعتقادات نویسنده آن، و صرفا به عنوان یک مساله زبانی بررسی می کنند. از نظر آنان یک اثر ادبی، یک شکل (فرم) محض است. لذا در مواجهه با یک اثر ادبی، آنچه اهمیت دارد فرم است نه محتوا. آنان، معتقدند که دنیای ادبیات با دنیای حقیقی، کاملا متفاوت است و نباید از یک اثر ادبی، انتظار کسب معلومات و... کرد. از دید فرمالیست ها، شاهکارهای ادبی، عمدتا به واسطه برجستگی های آشکار زبانی، نحوی و هنری خود، شایسته بررسی و نقد هستند. در این میان، شعر حافظ، که در ادبیات فارسی، نمونه والای فصاحت و جامع ظرافت و زیبایی مفردات و جملات و اعجاز در ترکیب کلام و انواع ابهام، ایهام، تناسب، تبادر، استخدام، پارادکس و هنجار گریزی های آوایی، لغوی، نحوی و حتی معنوی است؛ یکی از مناسب ترین متن ها برای بررسی از دیدگاه نقد فرمالیستی است. این نوشتار بر آن است، غزلی از این شاعر فسونکار را، جدای از هرگونه تاویل و تفسیر محتوایی آن و صرفا از دیدگاه فرمالیستی، مورد نقد و بررسی قرار دهد.

مصراعی که عنوان مقاله حاضر قرار گرفته است، از مصاریع بسیار مشهور و بحث برانگیز فردوسی است. مصراع، مربوط به زمانی است که سهراب بر بازوان پدر، جهان را بدرود کرده است و رستم، قصد آن دارد تا برای فرزند، گوری بسازد اما می گوید اگر برای سهراب دخمه ای زرین بنا کنم، در نبود یا مرگ من این دخمه نیز از بین خواهد رفت؛ بنابراین: «یکی دخمه کردش ز سم ستور»؛ این مصراع، معرکه آرای پژوهشگران شده است و محققانی چون مینوی، شفیعی کدکنی، خالقی مطلق و... درباره آن قلم زده اند. نگارنده در مقاله حاضر کوشیده است تا اولا موافق با نظر مینوی (بر خلاف آرای پژوهندگانی چون خالقی مطلق، شفیعی کدکنی و کزازی) نشان دهد که «سم ستور»، در معنای رایجی که اول بار، بنداری در ترجمه عربی خود از شاهنامه با سوء تفاهم آن را به «حوافر الخیل» (سم یا ناخن چهارپایان) ترجمه کرد، نیست و به معنای جایگاهی است که معمولا کشاورزان و چوپانان برای استفاده های گوناگون از جمله نگهداری احشام در زیر زمین می کنده اند؛ چنان که فردوسی یک بار دیگر نیز واژه «سم» را در همین معنا در داستان «پادشاهی بهرام گور» به کار برده است. ثانیا مساله مهمی که تاکنون بی پاسخ مانده است، دلیل این کار رستم است؛ این که چرا او برای سهراب، دخمه ای از جایگاه ستور در زیر زمین می سازد؟! نگارنده سعی کرده است به سوال فوق پاسخ دهد؛ در واقع اغلب پژوهندگان از آنجا که دلیلی برای این کار رستم نتوانسته اند ارائه کنند، به همان معنای رایج «سم (ناخن) ستور» بسنده کرده و برای ساختن دخمه از «سم» نیز توجیهاتی ارائه کرده اند که در ضمن مقاله خواهد آمد.

لازمه گذر زمان، تغییر و تحول است، لذا هر پدیده ای برای زنده ماندن باید ابن وقت باشد. خط فارسی نیز چنین است باید در مسیری هدایت شود که نه تنها از جمود برهد، بلکه به خلود نیز برسد چنین تغییراتی، زمانی پذیرفتنی است که از درون و بنیاد زبان باشد. در این مقاله دو اصل برای این منظور ارائه شده است:الف) اصول نگارشی؛ عبارت است از پیروی از خط باستان در حذف حروف: ث، ح، ص، ض، ط، ظ، ع و ق. با استمساک از نگارش دوره باستان می توان به تدریج این حروف را عوض نمود، همان گونه که حرف «ط» به «ت» بدل شده است. ادامه این بخش حذف پاره ای از نشانه ها از قبیل: تشدید، تنوین، مطابقت صورت مکتوب با صورت ملفوظ و رعایت فاصله کلمه ها و حرف هاست. این بخش شامل هشت راه حل پیش نهادی است.ب) اصول نگرشی؛ اندیشه های متعارضی برای جدا یا پیوسته نویسی و به طور کلی خط فارسی وجود دارد با استخراج قوانین کلی می توان بخشی از مشکلات آموزش خط فارسی را زدود. این مقاله امیدوار است بنیان هایی ارائه دهد تا یادگیری خط فارسی برای هر فارسی زبان و غیرفارسی زبان، به آسانی میسر باشد.

نوع و چگونگی وصف همواره در اشعار شاعران ادوار مختلف شعر فارسی، اهمیت و به علاوه نمود خاصی داشته است، به گونه ای که مطالعه و بررسی وصف ها، در جریان شناسایی سبک و مختصات سبکی آثار ادبی بسیار راهگشاست. در شعر معاصر نیز واکاوی وصف ها در بسیاری از موارد، بیانگر هنجارگریزی، نوآوری و ابتکار شاعران در ارائه آن هاست که به نگریستن از دریچه و زاویه دیدی تازه به امور مربوط می شود. با توجه به اهمیت وصف ها و جایگاه رفیع شان در آثار ادبی، مطالعه آثار از این دیدگاه ضرورت می یابد. پژوهش حاضر، در مرحله نخست، به بررسی انواع وصف در شعر فروغ فرخ زاد بر اساس تعدادی از تعاریف ارائه شده در زبان و ادبیات عرب و هم چنین، ابزارهایی که شاعر در توصیفات خویش از آن ها استفاده کرده، همچون تشبیه و تشخیص که پربسامدترین ابزارها در شعر او هستند، می پردازد. در قسمت دوم، صفت های به کار رفته در شعر فروغ، از حیث ساختار دستوری، مورد بررسی قرار گرفته اند. این صفات، بر اساس دستور زبان فارسی دکتر علی محمد حق شناس، تقسیم بندی شده و میزان به کارگیری هر یک از صفت ها با توجه به ساختارهای دستوری سازنده آن ها، مورد تجزیه و تحلیل و بررسی آماری قرار گرفته است.

ضرب المثل ها جزئی از ادبیات شفاهی هستند که در هر زبان و فرهنگی گفته و شنیده می شوند، ولی موضوعات دربرگیرنده ضرب المثل ها از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت بوده و بیانگر مسائل مورد علاقه یا انزجار مردم آن جامعه و در واقع انعکاسی از فرهنگ اصیل و شایع هر جامعه است. از ویژگی های ضرب المثل ها مجهول المولف بودن، انتقال شفاهی از نسلی به نسل دیگر و مجهول بودن خاستگاه ضرب المثل ها است. از آنجا که شکل گیری ضرب المثل ها هیچ گونه پشتوانه منطقی و علمی ندارد، بنابراین هر چه افراد جامعه از مراحل رفتارهای سنتی و غیرمنطقی به طرف رفتارهای منطقی و حساب شده تر متمایل می شوند، از رواج امثال و حکم کاسته می شود و افراد در تایید یا نفی امری کمتر به ضرب المثل استناد می کنند، زیرا در اثبات یا رد موضوع مورد نظر خود بهتر و بیشتر می توانند از استدلالات منطقی استفاده کنند. بعضی از ضرب المثل ها سویه گیری جنسیتی دارند. هدف این مقاله آن است که مشخص نماید که میزان استفاده از این نوع ضرب المثل ها در بین مردم شهر تهران چگونه است. روش پژوهش پیمایشی بوده است.مردم شهر تهران جامعه آماری این پژوهش بوده و ابزار اندازه گیری پرسشنامه محقق ساخته است. در این پرسشنامه ضرب المثل های جنسیتی در بین ضرب المثل های عمومی قرار گرفت و توسط 71 نفر از مردان و زنان در دسترس در شهر تهران پرشد. از جمله یافته های این پژوهش ایناست که میزان شنیدن ضرب المثل های جنسیتی در بین مردان 0.93 و در زنان 0.74 در مقیاس 0 تا 4 بوده است. با توجه به یافته ها چنین می توان نتیجه گیری کرد که میزان کاربرد ضرب المثل های جنسیتی در حجم نمونه مورد نظر در حد بسیار کم است.

ریشه های ملی و فرهنگی نویسنده یک اثر، تاثیر عمیقی بر شکل گیری پیرنگ ها و مضامین داستان های او دارد و همزمان هویت ملی شخصیت های داستانی او را نیز شکل می بخشد. در دنیای معاصر، مهاجرت باعث شده که انسان ها از هویت ملی خود دور افتاده و در جستجوی هویتی جدید در فضای میانه فرهنگی و اجتماعی باشند و این مساله باعث بروز چالش و بحران بزرگی در زندگی مهاجران شده است. این بحران به دلایل مختلف در مورد زنان شرقی مهاجر عمیق تر و چالش برانگیزتر است و مورد توجه نویسندگان زیادی است که مهرنوش مزارعی و جومپا لاهیری، دو نویسنده زن ایرانی و هندی، از این دسته از نویسندگان هستند. این تحقیق به مقایسه تطبیقی آثار مهرنوش مزارعی و جومپا لاهیری از دیدگاه هومی بابا، نظریه پرداز نقد پسااستعماری، می پردازد که به طور خاص مفهوم چالش هویت ملی زن مهاجر شرقی ساکن غرب را جستجو می کند که از دغدعه های امروزی انسان معاصر محسوب می شود. اقتضای زندگی در غرب پذیش نوع جدیدی از هویت بینابینی است که آن را هویت تراملی می خوانند. هویت تراملی چالش انسان معاصر برای فراموش کردن هویت ملی و پذیرش هویت فضای مهاجرت است و در نهایت به پذیرش هویتی جدید به نام هویت تراملی ختم می شود. در این تحقیق سعی شده تا با جستجو در تفکرات و رفتار شخصیت های آثار لاهیری و مزارعی چگونگی شکل گیری هویت تراملی در زنان هندی و ایرانی ساکن غرب بررسی شود و به عبارت دیگر این هدف دنبال می شود که هویت تراملی تا چه اندازه عناصر هویت ملی فرد مهاجر را در خود جای داده یا به چالش کشیده است. همچنین این تحقیق سعی دارد با خوانشی پسااستعماری از آثار دو نویسنده زن ایرانی و هندی، چگونگی تلاش آن ها را برای ترسیم تصویر نو و واقعی زن معاصر و نقش هویت در حفظ ریشه های فرهنگی و ملی را در ادبیات داستانی نویسندگان زن معاصر بررسی کند.