زبان و ادب فارسی
سال:1390 | دوره:3 | شماره:9 |تعداد مقالات:9

تعابیر و واژگان در شعر فروغ فرخزاد بازتاب آمیزه ای از تجارب شخصی و اندیشه ها و جهان بینی شاعر است. با تحلیل روانشناختی اشعار فروغ می توان عواطف و احساسات شاعر و همچنین صفات و احوال نفسانی غالب بر عصر و معاصرانش را نیز می توان شناخت. تحلیل یا نقد روانشناختی یکی از ابزارهای است که می توان ناخودآگاه فردی و جمعی جامه شاعر را در شعر او جستجو نمود. آرا و اندیشه های فیلسوف فرانسوی ژاک لاکان با استفاده از شیوه دیالکتیکی هگل و زبان شناسی فردیناند دو سوسور، بازگشتی دوباره به آرای فروید دارد یا به نحوی که تحلیل روانکاوی در همه ابعاد زندگی انسان معاصر تجلی می یابد. نظریات لاکان مرزهای روانکاوی را در نوردیده و آن را با علوم دیگر در می آمیزد. لاکان برای رسیدن به آن چه از روانکاوی می خواهد اقدام به پی ریزی سه نظام یا بنیان می کند که عبارتند از: امر خیالی، امر نمادین و امر واقع. این تحقیق سعی دارد با استفاده از آرا و اندیشه های لاکان و نظریه زبان مبنایانه او درباره رشد روانی سوژه به تحلیل زبان، اندیشه و رسیدن به ناخودآگاه جمعی شاعر در شعر«ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» فروغ فرخزاد بپردازد. براین اساس ابتدا سه نظام یا بنیان اندیشه لاکان یعنی امرخیالی، امرنمادین، امر واقع را بررسی کرده و سپس کاربردپذیری مفاهیم لاکانی در نقد ادبی را در خوانش تحلیلی از شعرمعروف «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. این تحقیق می کوشد تعابیر به کار رفته در شعر را از دیدگاه نقد روانکاوی لاکان تحلیل نموده و با استفاده از نقد واژگان، ایماژها و زبان شعری به ذهنیت و ناخودآگاه شاعر نزدیک تر شده و آن را نقد و بررسی نماید.

مفهوم عشق، یکی از بن مایه های برجسته عرفان ایرانی- اسلامی است که گستره وسیعی از عرفان مکتب خسروانی و سده های بعدی را به خود اختصاص داده است. از این رو، با توجه به موضوع مقاله به این سوالات پاسخ داده شده است که 1- آیا در حوزه عشق در سوانح العشاق، تمهیدات، نامه ها و لوایح، تشابهات آرائی وجود دارد؟ 2- آیا این تشابهات به لحاظ اندیشه ای نشانگر تاثر یا تاثیرپذیری است؟ 3- این تاثر یا تاثیر بیشتر در کدام زمینه بوده است؟ نگارنده با عنایت به حوزه اندیشگانی غزالی و عین القضات، مولفه های مشابه و تاثیرگذار در حوزه عشق را بر اساس اهمیت موضوع دسته بندی و به مقایسه آن پرداخته است. برآیند پژوهش نشان می دهد که وجود تشابهات الفاظ، تعابیر و مضامین از یک سو و رابطه استاد و شاگردی بین غزالی و عین القضات از سوی دیگر، دلیل محکمی بر تاثیرات گسترده و انکارناپذیر اندیشه احمد غزالی بر دستگاه فکری عین القضات همدانی است. با این توجه بخش اعظم این تاثیرات، در زمینه نگره ها و رویکردهای عارفانه- عاشقانه بوده است.

در این مقاله، تلاش شده است تا برخی آموزه های عرفانی، در دیوان شاعر برجسته سبک هندی بیدل دهلوی مورد بررسی قرار گیرد. برای نیل به این هدف، ابیاتی از دیوان شاعر،که به این تعالیم متحلی است، استخراج و آن گاه به تحلیل و توضیح هر یک مبادرت شده است. بی تردید انجام چنین پژوهشی، نشان می دهد که در دواوین شاعران سبک هندی به طور اعم و بیدل دهلوی به طور اخص، علاوه بر مواردی که تاکنون، بیشتر مورد بررسی محققان قرار گرفته است (نظیر تصویرآفرینی، خیال بندی، تمثیلات فشرده و...) مسائل مهم دیگری نیز وجود دارد، که پژوهش پیش رو، در صدد بررسی آنهاست. خاطر نشان می شود، آموزه های مورد نظر، ممکن است در اشعار بسیاری از شاعران یافت شوند؛ اما آنچه نگارنده را بر آن داشت تا به طرح چنین موضوعی در شعر بیدل مبادرت نمایند، نشان دادن این امر است که دیوان بیدل در نهایت ظرافت سرشار از آموزه های بلند عرفانی است. علاوه بر آن، در تحقیق پیش رو تلاش می شود، تا تسلط و توجه ویژه شاعر بر آن آموزه ها، به اثبات برسد؛آموزه هایی که علاوه بر آراستگی ادبی، سبب تقویت و استحکام اشعاری شده که شاعر با بهره گیری از قرآن کریم و استناد به تعالیم ارزشمند عرفانی، غرض خود را در تایید دیدگاه هایش به انجام رسانده است. بدین مناسبت، پرداختن به چنین مفاهیمی از اولویت والایی برخوردار است.

در تاریخ عرفان و فرهنگ اسلامی، حلاج یکی از اسطوره هایی بود که در ذهن مردم و عاشقان حق، جاودانه شد. او یکی از شخصیت هایی است که از زمان حیاتش تاکنون، سخنان مبالغه آمیز بسیاری در رد یا قبول اندیشه هایش گفته شده و افسانه های بسیاری با واقعیت ها درهم آمیخته است؛ تا جایی که نمی توان حقایق زندگی و جایگاه واقعی اندیشه او را در جهان اسلام و عرفان اسلامی، شناخت و مشخص کرد. حلاج مشرب و سلوک عرفانی خاصی داشت که به نوعی سبک شخصی او بود و پس از او بسیاری از عرفا، راهش را دنبال کردند. یکی از مسائلی که حلاج نسبت به آن دید متفاوت و نگاه جانبدارانه ای داشت، مساله ابلیس و عصیان او بود. در بخش اول این مقاله، نگارنده کوشیده است تا دیدگاه های حلاج نسبت به شیطان طاغی را مورد بررسی قرار دهد و در بخش دوم به معرفی پیروان حلاج در اشاعه این اندیشه پرداخته است؛ و هدف از انجام این پژوهش، شناخت هر چه بهتر این عارف بزرگ و دیدگاه های اوست؛ و نگارنده در فرجام این مقاله به این نتیجه رسیده است که شیطان در اندیشه حلاج، جایگاه ویژه ای دارد و موحدی بزرگ و البته استاد یکتاپرستان عالم است.

حلول و اتحاد از جمله موضوعات بحث برانگیز در عرفان و تصوف اسلامی هستند که بیشتر علما و عرفای اسلامی آن ها را مردود و مخالف شریعت و طریقت دانسته اند، ولی با وجود این، سخنانی از برخی عرفا نقل شده است که ظاهر آن ها بر حلول و اتحاد دلالت می کند و پژوهشگران صوفی مسلک یا در صحت انتساب آن ها به عرفا تردید کرده و یا آن ها را طوری تفسیر و تاویل کرده اند که به حلول و اتحاد منتهی نشود. امام محمد غزالی یکی از اندیشمندان پرتلاش و تاثیرگذار در زمینه عرفان و تصوف اسلامی است که با وجود مخالفت شدید با عقیده حلول و اتحاد، به تاویل و توجیه سخنان بزرگان صوفیه پرداخته است و همین امر باعث شده است که به تناقض گویی در این زمینه متهم شود. در این پژوهش تلاش شده است که با روش توصیفی- تحلیلی و ضمن اشاره به دیدگاه های عرفانی امام غزالی، مساله حلول و اتحاد و چگونگی تفسیر و تاویل سخنان برخی از صوفیه از دیدگاه ایشان مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از بحث های مهم «دبستان نقد اسطوره شناختی ژرفا» که جایگاهی ویژه در این دبستان (= مکتب) دارد، موضوع «کهن نمونه»ها است. کهن نمونه ها، آن بسته های روانی درون ناخودآگاهی همگانی است، که همه ویژگی های روانی انسان را از دوره باستان تا اکنون، چونان مرده ریگی به ما رسانیده است. یکی از این کهن نمونه ها، که نقشی اساسی در اسطوره ها و حماسه ها دارد و تا به حال به صورت گسترده و فراگیر مورد بررسی قرار نگرفته، کهن نمونه «آب» است. نگارنده در این جستار، بر آن شده است که پس از ذکر مقدمه ای در زمینه کهن نمونه و ناخودآگاهی جمعی، کارکردهای مهم کهن نمونه «آب» را در اسطوره و حماسه به فراخی مورد بررسی و پژوهش قرار دهد. از جمله این کارکردها، نقش «آب» در آفرینش جهان از دیدگاه ملل گوناگون، گذر قهرمان اسطوره ای از آب و تجدید تولد وی، جاودانگی و یا روئین تنی به واسطه آب، تطهیر معنوی انسان و اجسام به میانجی آب، و پیوند آب و مار در اسطوره ها است. در پایان نیز با تکیه بر این کهن نمونه، رمزگشایی ای نو و بی پیشینه در زمینه نقش درفش رستم که به سان و سیمای اژدهاست، به انجام خواهد رسید.

رمانتیسم زمانی شروع شد که نویسندگانی خوش قریحه و جسور طرز بیان جدیدی برای بیان احساسات خود ابداع کردند. این جریان در حقیقت، نوعی واکنش در برابر مکتب کلاسیسم بود. از مهم ترین اصول این مکتب، آزادی، طبیعت گرایی، احساس و هیجان (نظیر حزن و اندوه، عشق، انزوا و کناره گیری از اجتماع، یاد مرگ)، سفر تاریخی، جغرافیایی و... را می توان نام برد. بدر شاکر سیاب، از پیشگامان شعر معاصر عربی، شاعری خوش ذوق و نوآور است که اصول مکتب رمانتیسم از جمله طبیعت گرایی، سفر تاریخی و... در اشعارش به خوبی نمایان است. قیصر امین پور- از شاعران معاصر و توانای ادبیات فارسی- شاعری است که بازتاب احساسات و عواطف، به خوبی در شعرش نمایان است؛ گر چه سهم درد و اندوه در این میان بیشتر است، تا جایی که به این نام (شاعر درد و اندوه) ملقب گشته است. پژوهش حاضر کوششی تطبیقی است در بازیابی نحوه به کارگیری اصول و مبانی مکتب رمانتیسم و بیان وجوه تفاوت و تشابه آن در آثار بدر شاکر سیاب و قیصر امین پور.

سره نویسی گرایشی است که به زدودن عناصر بیگانه از زبان تاکید دارد و بیشتر هم در نثر نمود پیدا می کند. این نگرش فرهنگی و سیاسی پس از انقلاب مشروطه در عصر پهلوی اول (1314-1320) به اوج خود رسید. مهم ترین عامل اوج گیریی آن، تاکید بر شکوه و عظمت ایران باستان، وطن خواهی و علاقه بعضا افراطی به زبان فارسی بود که به زدودن عناصر زبانی بیگانه به ویژه زبان عربی منجر شد. در این جستار به علل رواج و تشدید این شیوه نگارش در دوران معاصر- که از دوره مشروطه به این سو را شامل می شود- پرداخته شده و سپس مهم ترین پیامدهای آن در برنامه ریزی های زبانی و تشکیل فرهنگستان های متعدد در راستای نیل بدین مقصود و به سامان کردن اوضاع زبان بررسی شده است. به علاوه میزان فعالیت فرهنگستان های سه گانه- که تحت نظر دولت بودند- توفیق آن ها در واژه سازی به منظور پیرایش زبان و گاه سره گرایی بررسی و تحلیل شده است.