مطالعات تطبیقی هنر
سال:1392 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:11

خطه فارس از دیرباز در ادوار مختلف تاریخی، چه پیش از اسلام و چه در دوره اسلامی، همواره به عنوان مرکزی برای استقرار حکومت و پیرو آن فرهنگ و هنر مورد استفاده قرار گرفته که این امر سبب رشد و بالندگی هنر تصویرگری (کتاب آرایی) در این ناحیه شده است. وجود نسخه های گوناگون مصورشده از مکتب شیراز در دوره های مختلف، گواهی بر این مدعاست. با توجه به آثار ساخته شده در این منطقه که مستقل از سنت تصویرگری در شرق ایران است، این سوال پیش می آید که چگونه می توان تاثیر عناصر تصویری پیش از اسلام را که همچون یک سنت تصویرگری در منطقه فارس وجود داشته است، مشاهده کرد. بنابر آنچه گفته شد هدف از نگارش این مقاله، یافتن وجوه اشتراک میان سنت های تصویری پیش از اسلام با شاهنامه های مصورشده خطه فارس در عهد آل اینجو است. از این رو نخست، اشاره ای کوتاه به تصویر و تصویرسازی کتاب های مختلف تاریخی مورخان ایرانی همچون ابنبلخی، مسعودی و اصطخری شده و سپس با ویژگی ها و خصوصیات تصویرسازی آثار ساسانی مقایسه و ریشه های تصویرسازی مکتب شیراز در عهد آل اینجو بررسی شده است. به بیان دیگر، تطبیق تناسبات و نحوه ترکیب بندی در دو شاهنامه مکتب شیراز آل اینجو با نمونه های بازمانده از آثار دوره های پیش از اسلام، در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته است.روش تحقیق به کارگرفته در مقاله پیشرو، تطبیقی - تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات آن نیز کتابخانه ای بوده است. با توجه به بررسی اسناد تاریخی و نیز تطبیق عناصر تصویری، این چنین به دست آمده که می توان از وجود سنت تصویرگری در این ناحیه بر پایه سنت های تصویری پیش از اسلام به عنوان عاملی موثر در شکل گیری مکتب شیراز در عهد آل اینجو سخن به میان آورد.

پس از فروپاشی حکومت ساسانیان و ظهور اسلام در ایران، فقر هنری اعراب سبب شد تا هنرمندان مسلمان شاکله هنر اسلامی را بر پایه سنت های هنری ایران باستان بنا نهند. از این رو هنر سفالگری ایران در اوایل دوره اسلامی، راه دوره های تاریخی اشکانیان و ساسانیان را پیمود. آثار سفالین به یادگار مانده از اوایل دوره اسلامی، گواه این مطلب است که پیشینه هنر سفالگری دوره های تاریخی پیش از اسلام ایران، تاثیر بسیاری بر آن ها داشته است. بدین سبب تعداد زیادی از آثار سفالین اوایل دوره اسلامی ایران، از بسیاری جهات شبیه دوره های هنری پیش از اسلام بود که این تشابهات در فاصله میان این دو دوره، سوء تفاهم هایی را در شناخت زمان این آثار پدید می آورد و موجب می شد بسیاری از آثار اواخر دوره ساسانی به اوایل دوره اسلامی و بالعکس منسوب گردد.ازین رو تلاش نگارندگان در پژوهش حاضر بر آن است تا به روشن شدن این سوء تفاهم ها و منشاء تشابهات و الهامات در سفالینه های اوایل دوره اسلامی ایران بپردازند. چراکه، طی نخستین سده های اسلامی سبک ها و سنن هنری ایران کهن، به ایران نوین و اسلامی وارد شد و ساخت سفالینه ها مطابق با سنت های هنری گذشته تداوم یافت. بنابراین ضروری است تا تشابهات سبک ها شناخته و سهم سفالگری ایران در موفقیت سفالگران مسلمان بررسی شود.روش تحقیق به کار گرفته در این مقاله، اسنادی - تاریخی با استناد به منابع کتابخانه ای همراه با رویکردی تحلیلی - توصیفی است.دستاورد بررسی های انجام شده این چنین بود که شیوه های نقش پردازی هنر سفالگری ایران در اوایل دوره اسلامی، همان شیوه های دوره های پیش از اسلام است که به مرور با تکنیک های لعاب کاری ترکیب شده و پیشرفت شایانی هم کرده است.

نشانه - معناشناسی از رهگذر تحلیل گفتمان و با التفات به مقوله های پدیدارشناختی به چگونگی شکل گیری معنا در متن را بررسی می کند. در این میان به وجوه مختلف حسی، ادراکی و جسمان های و سوژگانی متن هم توجه می شود. از سوی دیگر، هر گونه بررسی گفتمانی خواه ناخواه باید در چارچوب نظام های گفتمانی صورت پذیرد.بنابر اصل بالا نگارندگان در پژوهش حاضر، با گزینش اتفاقی پنج اثر نقاشی - خط با مضمون واحد بسم ا...، در نظر دارند با رویکرد نشانه - معناشناختی مبتنی بر تحلیل گفتمان پدیدارشناختی، به شیوه ای توصیفی - تحلیلی چگونگی تعامل دو عنصر اساسی تشکیل دهنده هنر خط - نقاشی را در چارچوب متن مورد ارزیابی قرار دهند. به بیان دیگر پرسش اصلی این پژوهش این است که چگونه دو عنصر اساسی تشکیل دهنده هنر خط - نقاشی در متن، با یکدیگر وارد تعامل معنادار می شوند. نهایت، با بررسی های انجام شده در تحقیق حاضر، معلوم شد که تعامل متن کلامی و تصویر، در کل پیروی از روابط میان تمامی عناصر گفتمان است و فرایندی پویا را از یک نظام معناداری کلاسیک و برنامه مدار به سوی یک نظام تصادفی معنا نشان می دهد که در آن اوج ادغام نظام کلامی در دل یک نظام تصویری، دیده می شود.این دستاورد، ضمن تایید دیدگاه لیوتار مبنی بر برخورداری تصویر از وجوه ضدگفتمانی، بیانگر آن است که به تناسب غلبه عنصر بصری بر کلامی عبور از یک وضعیت برنامه مدار به یک وضعیت تصادفی و بر اساس ریسک و احتمال دیده می شود. این دستاورد، دیدگاه لیوتار را به آنچه لاندوفسکی درباره نظام های گفتمانی مطرح می کند، متصل می کند. افزون بر این بنا بر دستاورد تحقیق، نظام کهن الگوی استعاری و اسطوره ای مدنظر لیکاف و جانسون که از سوی کرس و لوون در تحلیل رابطه متن و تصویر استفاده می شود، در پاره ای متن ها بر اثر ورود عنصر خودآگاهی به بستر تولید و معناداری متن، وارونه می گردد. این مساله فرضیه انگیخته بودن نشانه ها را که پیرو هلیدی از سوی کرس و لوون مطرح می شود، به نفع ادعای مکتب پاریس مخدوش می سازد. ضمن اینکه، تحقیق حاضر نشان می دهد که می توان با هم افزایی میان الگوی نظام های گفتمانی لاندوفسکی، فضاهای نشانه ای لوتمن و لایه شناسی مدنظر کرس و لوون یک نظریه کلان پدید آورد. این امر در عین حال، توجیه گر سیر تحول خط - نقاشی به نقاشی - خط در یک فرایند دیگری محور (اخلاق و مرامی) به تناسب غلبه تصویر است که یک فضای نشانه ای خلاق را در یک وضعیت در زمانی به نحو انضمامی و متقارن با نظام گفتمانی ریسک پذیر، نمایان می سازد، که از وجوه خودآگاهی گفتمانی هم برخودار است.

کمدی الهی دانته، بزرگترین اثر ادبی اروپا در قرون وسطی (1300 م/ 699 ه. ق) و معراج نامه، شرحی که به صورت نثر درباره معراج پیامبر اکرم (ص) نوشته شده، به عنوان دو الگوی سفر معنوی و روحانی به عوالم پس از مرگ آدمی است.آفرینش این گونه آثار که برخاسته از باورهای قومی و دینی در دو فرهنگ غرب و شرق است، همواره الهام بخش هنرمندان، شاعران، نویسندگان، نقاشان و نگارگران در دوره های مختلف بوده است. در غرب، تصویرسازی های گوستاو دره (1870 م) از کمدی الهی و در شرق نگاره های نسخه مصور معراج نامه شاهرخی (840 ه. ق)، بازگوکننده کامل مراحل گذار و چگونگی رخدادها در این گونه آثار هستند. از آنجا که مهم ترین ارجاعات در تصویرها و نگاره های بیان شده، ارجاعات بینامتنی (روایتی - تصویری) است که به آن ها برگردان بینانشانه ای نیز گفته می شود، این پرسش مطرح می شود که چگونه می توان از طریق مقایسه و خوانش بینامتنی رابطه و آستانگی تشابهات مورد نظر را در تصویرها و نگاره های یادشده کشف کرد.تلاش نگارندگان در پژوهش حاضر بر آن است تا در پاسخ به پرسش تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه ای و با فرض تاثیرپذیری دانته از ادبیات شرق (بر اساس نظرات محققان) به ویژه رساله معراجیه و همچنین روش مقایسه ای به خوانش بینامتنی (روایتی - تصویری)، غیرمستقیم عناصر تصویری (بینانشانه ای) مشترک از لحاظ خوانش و مقایسه محتوای روایتی تصویرها را شناسایی کنند. افزون بر اینکه، این امر از اهداف اصلی این پژوهش نیز، به شمار می رود.نتیجه بررسی های انجام شده بیانگر وجود تصویرها با محتوا و مضمون مشابه در بخش های مختلفی همچون: سرآغاز سفر، مراحل مختلف سفر، سیر در آسمان ها و افلاک و داشتن راهنما است. از طرفی، گرچه این تصویرها دارای محتوا و مضمونی مشابه هستند لیکن، به دلیل تفاوت های زیربنایی در فرهنگ و هنر غرب و شرق که ناشی از طرز تلقی و نگاه به موضوعات و کل جهان هستی است، از دیدگاه های تخیلی متفاوتی در چگونگی تجلی خود برخوردار هستند که این موضوع هم، در متن مقاله بررسی شده است.

پس از نخستین و دومین یورش مغول ها قرن هفتم و استقرار حکومت ایلخانی در سرزمین ایران، در خصوص تاثیرپذیری نگارگری ایرانی از نگارگری چینی سخن فراوان شده است. در این واقعیت که مغولان پیشینه فرهنگی - هنری قابل توجهی نداشته و همواره وام دار هنر چین بوده اند، تردیدی نیست. لیکن در این باره که نگارگران چینی با چه کیفیتی و تا چه اندازه بر اندیشه نقاشان ایرانی تاثیر گذاشته اند، کمتر سخنی رانده شده است. از سوی دیگر، سلیقه فرمانروایان پیروز مغول با شکل گیری حکومت و استقرار دولت مرکزی آن ها به مرور اصلاح شد و به بیان دیگر، دچار تغییر و استحاله گردید. از این دیدگاه، پاسخگویی به پرسش هایی چند ضرورت دارد. نخست اینکه، نقاشی چینی همزمان با دوره مغولان از چه ویژگی هایی برخوردار بوده است. دیگر آنکه، عناصر نقاشی چینی و ظاهرشده در نقاشی های ایرانی خود، از کجا آمده اند. از این رهگذر بهتر می توان تاثیرات هنرچینی را در نگارگری دوران ایلخانی، تحلیل کرد. روش به کار گرفته شده در این تحقیق، تطبیقی و مبتنی بر نگاهی تحلیلی - توصیفی است.ازین رو، در این مقاله تلاش بر آن بوده تا ضمن برشمردن ویژگی های آثار نقاشی چینی هم عصر و کمی پیش تر از ایلخانان، نوع و میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری نگارگری چینی و ایرانی با بیان نمونه هایی از نسخه های منسوب به مکتب تبریز، تحلیل و ارزیابی شوند. نمونه های مورد بحث از نسخه های خطی ای همچون شاهنامه ابوسعیدی، جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل الله، منافع الحیوان ابن بختیشوع و کلیله و دمنه نصرالله منشی است. تمامی این نسخه ها در دوران ایلخانی مصور شده اند. افزون بر این ها در پژوهش حاضر، بر نمونه هایی از آثار هنرمندان چینی دوره سونگ و یوان، سده های یازدهم و دوازدهم میلادی چین همچون کائوکومینگ، لی تانگ، چاوپوچو و دیگران، گذری خواهدشد.دستاورد بررسی های انجام شده نشانگر آن است که نقاشی ایرانی به همان اندازه که از هنر چینی تاثیرپذیرفته، بر آن نیز تاثیر گذارده است.

آثار هنری دوران ساسانی، آخرین مرحله از هنر ایران باستان به شمار می روند. نقش های حیوانی در هنر ساسانی از لحاظ زیبایی ظاهری و مفاهیم نمادینی که دارند، به عنوان شاخصه های مهم هنر ایران شناخته شده اند. در بررسی مقایسه ای هنر ماوراءالنهر، اشتراکات هنری این دو منطقه (ایران و ماوراءالنهر) کاملا چشمگیر است. در این میان، تقلید از نقش های مختلف ساسانی به ویژه نقش های حیوانی در هنر پارچه بافی این منطقه، بسیار معمول بوده است. بنابر آنچه گفته شد، چگونگی تبادل نقش های جانوری و دلایل ایجاد چنین اشتراکات هنری بین هنرمندان این مناطق، از پرسش های اصلی پژوهش حاضر هستند.آثار هنری ایران که از راه های مختلف سیاسی، مذهبی، فرهنگی و تجاری به ماوراءالنهر آورده می شدند، اشتراکاتی را بین نقش ها و طرح ها ایجاد کرده اند. در این باره، اثبات تاثیر نقش مایه های حیوانی ساسانی بر هنر پارچه بافی ماوراءالنهر پس از بررسی ویژگی های ظاهری و مفاهیم نمادین آن ها در هنر ساسانی، با روشی توصیفی و شیوه های انتقال نقوش و دلایل وجود شباهت های هنری میان این دو منطقه با نگاهی تاریخی بررسی شده اند. همچنین، با مقایسه تطبیقی نمونه های به دست آمده و بیان وجوه اشتراک و افتراق آن ها چنین به دست آمد که این نقش مایه ها بیشتر از راه تجاری ابریشم به این مناطق آورده شده و به دلیل اشتراکات مذهبی که میان ساکنان این نواحی و ایرانیان وجود داشت، مورد توجه قرار گرفتند. در نهایت، می توان گفت که نقش های به کار رفته بر پارچه های ماوراءالنهر با اندک تفاوتی مستقیما از روی نقش مایه های هنر ساسانی، تاثیر پذیرفته اند.

روزنامه های وقایع اتفاقیه و دولت علیه ایران، از اصلی ترین روزنامه های زمان قاجار بودند. این روزنامه ها، دارای سرلوح رسمی دولت ایران در آن زمان هستند که نشان از اهمیت و رسمی بودن آن ها دارد. دو هنرمند بزرگ دوران قاجار، میرزا علیقلی خویی، هنرمند مردمی و پرکار دوران قاجار سرلوح روزنامه وقایع اتفاقیه را و میرزا ابوالحسن خان غفاری (صنیع الملک) سرلوح روزنامه دولت علیه ایران را در روزنامه ها مصور کرده اند.تلاش نگارندگان در مقاله حاضر بر آن بوده تا با معرفی روزنامه های وقایع اتفاقیه و دولت علیه ایران از وجه بصری و هنرمندان آن ها، به شباهت ها و تفاوت های سرلوحه این دو روزنامه با تاکید بر ارزش های بصری آن ها که هدف این پژوهش نیز هست، دست یابند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، اهمیت روزنامه های قاجار و تزئینات اطراف نشان رسمی دولتی است آن چنان که، کیفیت و ظرافت تصویرها و نقش های اطراف شیر و خورشید نیز، متفاوت تصویر شده اند.بنا بر آنچه بیان شد، پرسش های این مقاله بدین ترتیب است:هماهنگی موجود در فضای تزئینی اطراف نشان شیر و خورشید، چگونه طراحی شده است.در طراحی سرلوحه های دو روزنامه وقایع اتفاقیه و دولت علیه ایران، چه تفاوت ها و شباهت هایی دیده می شود.روش تحقیق به کار گرفته شده، توصیفی - تاریخی است و روش گردآوری اطلاعات، اسنادی و کتابخانه ای با توجه به منابع مکتوب و آثار هنری آن دوران است. نهایت، آنچه در بخش نتیجه گیری به دست آمد این است که هر دو روزنامه دارای سر لوحه هایی خلاقانه بوده و متاثر از اتفاقات روزنامه ها هستند. افزون بر این که، آثار میرزاعلیقلی خویی عامیانه و آثار صنیع الملک، رسمی و درباری اند.

حوزه اندیشه معاصر، نمایانگر شکل گیری نظریه های گوناگونی است که هر یک با جستجوی رابطه ای هماهنگ میان انسان و طبیعت، عرصه هستی شناسانه نوینی را ارائه می دهند. این امر، به اعمال رویکردهای متفاوتی نسبت به طبیعت در معماری منتج شده است. گوناگونی مبانی نظری مطرح شده و رویکردهای معماری مبتنی بر آن، خود گواهی روشن بر نبود توافق در فهم شایسته طبیعت و نسبت حقیقی میان طبیعت و معماری است.در مقاله پیش رو، تلاش نگارنده بر آن بوده تا با پاسخگویی به این پرسش که رابطه حقیقی طبیعت و فضای سکونت انسان، چگونه محقق می شود و شرح نسبت ذاتی طبیعت و معماری، به تبیین کیفیت حضور طبیعت در فضای سکونت انسان و انشای رویکردهای معمارانه به طبیعت در دو عرصه؛ مبانی نظری و کاربردی بپردازد.روند پژوهش بدین گونه است که نخست با تکیه بر روش استدلال منطقی در ساحت اندیشه اسلامی به عنوان پشتوانه ای مبتنی بر غایت و ذات انسان و طبیعت، این مهم به اثبات رسیده که تحقق کیفیت حقیقی معماری و غایت مقدر آن در چگونگی و کیفیت ارتباط آن با طبیعت در سطوح و مراتب مختلف، استوار است. سپس، اشکال گوناگون حضور طبیعت در بناهای مسکونی معرفی شده و نهایت، به تبیین رویکردهای شایسته معماری به طبیعت با استناد بر کیفیت حضور طبیعت در فضای سکونت انسان، پرداخته شده است.برای دستیابی به آنچه گفته شد، با استناد به روش تحقیق مبتنی بر زمینه، رویکردهای معماری سنتی به طبیعت با تمرکز بر خانه های فلات مرکزی ایران در منطقه های کاشان (خانه بروجردی ها و عامری ها)، یزد (خانه لاری ها) و نائین (خانه پیرنیا)، همچون الگویی شایسته از ارتباط با طبیعت، بازکاوی شده اند. آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تاکید دارد، توجه به حضور چندجانبه طبیعت در تمامی وجوه و مراتب معنایی مترتب بر آن در قالب دو رویکرد کلان؛ هم آوایی و کمال بخشی معماری به آن ها است.

صاحب نظران بر این باورند اندیشمندانی که می خواهند نظریه پردازی کنند، باید از دو نوع دانش تخصصی برخوردار باشند؛ دانش، نسبت به پدیده ای که بر آنند تا در مورد آن تئوری سازی کنند و دانش، نسبتبه روش شناسی های نظریه پردازی. تدوین اسلوب پژوهش هم خود، شاخه ای جداگانه از علم است که تحت عنوان روش شناسی شناخته می شود. روش شناسی، دانشی متمرکز بر فرایندها و ابزارهای به کار گرفته شده در نظام دانش اندوزی و روند به کارگیری آن ها است. این دانش را می توان ترجمه اصول یک پارادایم به زبان روش تحقیق بیان کرد. بر این اساس، دو رویکرد اصلی روش شناسانه، موسوم به روش شناسی کمی و کیفی از همدیگر قابل تشخیص هستند. از طرفی، نظریه در مبنایی ترین شکل آن، یک الگو است. نظریه از هنگامی تکوین یافت که بشر در برخورد با واقعیت ها، به جای افسانه پردازی به تعقل پرداخت و به کشف روابط علی میان پدیده ها اهتمام ورزید. نظریه در عین حال جمع بندی گذشته، جان بخشیدن به حال و شفاف سازی آینده است. در دنیای امروز، هر رشته علمی به تعریفی مناسب از نظریه نیازمند است. رشته معماری نیز از این قاعده جدا نیست. معماران و طراحان، در مراتب حوزه های گوناگون با نظریه در ارتباط هستند. اما به وسیله نظریه حوزه تمایز در حوزه های معماری با سایر رشته های علمی به روشنی مشخص نشده است. چرا که به کارگیری نظریه در حوزه معماری، مستلزم شناخت دقیق و ریشه ای نظریه و توجه به ویژگی ها و ضرورت های آن است.بنا بر آنچه گفته شد، تلاش نگارنده در این مقاله بر آن بوده تا با بررسی تطبیقی - تحلیلی موضوع یادشده و مطالعه کتاب ها، مقاله ها و منابع معتبر در حوزه روش شناسی و نظریه پردازی، دو مفهوم کلیدی روش و نظریه را در پژوهش های کاربردی بررسی کند و معانی و رویکردهای متفاوت این دو مفهوم را از دو منظر کمی و کیفی بیان کند. همچنین، ویژگی های نظریه معماری را هم ارزیابی کند تا از این طریق، بهتر بتوان به ویژگی های نظریه در رشته معماری پی برد.