فلسفه تحلیلی (جستارهای فلسفی-پژوهش های فلسفی)
سال:1396 | دوره:13 | شماره:31 |تعداد مقالات:8

رورتی شرحی توصیفی-تاریخی از دیدگاه های فلاسفه بیان می کند. او پس از این شرح، مبناگرایی و اصالت بازنمایی را که از زمان دکارت به بعد در حوزه معرفت شناسی حاکم شده است، نقد می کند. به نظر رورتی فرض اساسی فلاسفه این است که فلسفه نقش ممتازی برای شناخت ما از جهان دارد و مسائل مورد مطالعه فلسفه سرمدی و جاودانه اند. این به معنای مبنا قرار گرفتن فلسفه است. مخالفت رورتی با مبنا قرار گرفتن فلسفه در حقیقت مخالفت با خود معرفت شناسی است. مساله ی اساسی این است که آیا رورتی توانسته است خود را از دیدگاه اصالت بازنمایی که خودش آن را نقد می کند برهاند. برای دوری جستن از این انتقاد رورتی دیدگاه پراگماتیستی خود را بیان می کند. در این دیدگاه شناخت مستلزم گفت وگو و عمل اجتماعی است که رورتی این دیدگاه را رفتارگرایی معرفت شناختی می نامد. چارلز تیلور دیدگاه رورتی را ازجمله دیدگاه های دنیوی می داند که منجر به نتایج غیر اخلاقی می شود. به نظر او دیدگاه رورتی هنوز تحت تسلط اصالت بازنمایی است.

برهان نظم از گذشته های بسیار دور مورد توجه همه ی ادیان و مبلغان دینی بوده است. این بذل توجه به دلیل خاصیت اقناعی این برهان برای عامه ی مردم است. در قرن هجدهم، انتقادات بسیاری از سوی هیوم و برخی دیگر از فیلسوفان جدید به این برهان وارد شد و نیز ظهور دیدگاه تکاملی این انتقادات را بسیار قوت بخشید. در نتیجه، برهان تضعیف و خاصیت اقناعی آن گرفته شد. در سال های اخیر، برخی از فیلسوفان درصدد ارائه ی تقریر نوینی از برهان نظم برآمده اند و با فرض قبول و صحت دیدگاه تکاملی تبیین سازواری از نگرش خداباورانه و قبول نظریه ی تکامل ارائه کرده اند. این دست کوشش ها نمونه هایی در فیلسوفان مسیحی و مسلمان دارد. ریچارد سویین برن از فیلسوفان مسیحی است که با کمک دانش فیزیک، ریاضیات و زیست شناسی و براساس محاسبات احتمالاتی برهانی استقرایی را صورت بندی کرده است که مدعی است سازگاری فرضیه وجود خدا را با دیدگاه تکاملی نشان می دهد. مرتضی مطهری نیز از متفکران مسلمانی است که کوشیده است تا این سازگاری را اثبات کند. او نه تنها این دو نگرش را با هم سازگار می داند، بلکه دیدگاه تکاملی را بهترین تفسیر ممکن از غایتمندی الهی در جهان نیز برمی شمارد. اگرچه مقام، شکل و سطح بحث این دو متفکر با هم متفاوت است، محتوا و نتیجه ی حاصل از این بحث در آثار هر دوی ایشان یکسان به نظر می رسد.

ویتگنشتاین در رساله منطقی-فلسفی درصدد است تا با ایجاد خط تمایزی میان دو سطح از امور نگاهی منطقی و دقیق به جهان داشته باشد. نزد ویتگنشتاین، متافیزیک، اخلاق، دین، و هنر همه به قلمرو امر متعالی تعلق دارند که نمی توان درباره آن چیزی گفت، بلکه تنها می توان آن را نشان داد که البته او از اینها از این نظر که فرازبانی است به امور مهمل یاد می کند. و جهان تجربی یا طبیعت که از آنجایی که تصویری از واقعیت است و مناط صدق قضایا که همین رابطه تصویری زبان با واقعیت است لذا این همان قلمرویی است که می توان درباره آن صحبت کرد و حکم حقیقی صادر کرد. برای ویتگنشتاین فهم دقیق و نگاه درست به جهان مستلزم ایجاد این خط تمایز است که ضروری است. او بر این باور است که مشکل اساسی نسبت به امور متافیزیکی که فیلسوفان در طول تاریخ با آن دست و پنجه نرم کردهاند حاصل عدم ایجاد این خط تمایز و سوءاستعمال زبان است. در حقیقت وی با ایجاد چنین تمایزی درصدد ایجاد یک محدوده ایمن برای قضایای متافیزیکی و عدم دست اندازی فیلسوفان به آن است که این امر بیانگر رویکرد عرفانی ویتگنشتاین به این دسته امور است. در این مقاله سعی خواهیم کرد این نکته را روشن سازیم که ویتگنشتاین با رویکرد زبانی چنین خط تمایزی از امور به دوسطح یعنی امور زبانی و امور غیر زبانی را ایجاد کرده است که در نوع خود نوعی تناقض است.

رابرت آدامز در حوزه ی فرااخلاق کوشش می کند تا با دیدگاهی افلاطونی-الهیاتی ماهیت خوبی را دریابد و پس از آن ویژگی های زندگی اخلاقی توام با بهروزی و سعادت را بیان کند. بدین منظور، ابتدا با الهام از نظریه کریپکی-پاتنم نقش های معناشناختی خوبی را برمی شمرد سپس در جست وجوی بهترین گزینه ای که آن نقش ها را ایفا کند خداوند را خود خوبی و خوبی چیزها را مبتنی بر مشابهت آنها با خداوند می یابد؛ مشابهت چیزها با خداوند به عنوان خوب نامتناهی موجب ارزشمندی آنها می شود. ارزشمندی به آن نوع خوبی اشاره دارد که غیرابزاری است و چیزی را که برخوردار از آنست درخور تحسین و ستایش، عشق و احترام و حتی در بالاترین حد خود شایسته پرستش می کند. از نظر آدامز، سعادتمندی زندگی آدمی منوط به لذت و رضایتمندی از امور ارزشمند است؛ از یک طرف، لذت بردن و رضایتمندی از فعالیت های زندگی و از طرف دیگر، ارزشمندی فعالیت هایی که فرد از آن لذت می برد. در این دیدگاه، انواع ارزشمندی ها حضور دارند؛ ارزشمندی ها (خوب های متناهی) شامل نه فقط ارزش های اخلاقی بلکه ارزش های عقلانی، دینی و زیبایی شناختی نیز می شود.

در این مقاله ابتدا پرسش های اصلی در تبیین تکاملی دین مطرح و سپس پاسخ هایی به عنوان فرضیه هایی ارائه می شوند. فرضیه ی دین به مثابه محصول جانبی، به طور مختصر معرفی می شود و سپس نقد ریچارد سوسیس ارائه می شود. ریچارد سوسیس برای نقد فرضیه ی محصول جانبی از تعریف دین شروع می کند و با در نظر گرفتن دین به مثابه یک نظام، مبنای نقد خود را فراهم می کند. ریچارد سوسیس معتقد است نظام دینی از به هم آمیختگی عناصر اصلی ای تشکیل شده است که شامل فرایندهای شناختی و رفتاری مختلف می شود. ارزیابی های شناختی تنها یک جنبه از دین را مشخص می کنند؛ اما دین، نظام جامعی است که باید عملکرد کلی آن را بررسی کنیم. حتی اگر ارزیابی های شناختی دقیق باشند و نشان دهند که باورهای فراطبیعی، محصول جانبی برخی از کارکردهای مغزی اند؛ این موضوع نمی تواند مشخص کند که آیا نظام دینی به شکل کلی عامل سازگاری است یا نه؟ ریچارد سوسیس بعد از این مرحله به سراغ مفهوم «محصول جانبی» می رود و با یک تحلیل علمی نشان می دهد که دین را می توان به مثابه یک سازگاری ثانویه و یا اکسپتیشن قلمداد کرد نه محصولی جانبی.

این نوشتار درباره ی تشخیص پارادوکس های منطقی است. یعنی قرار است پارادوکس ها از جنبه ی تشخیصی یا عیب یابانه مورد مطالعه قرار گیرند. در این نوع مطالعات پرسش اصلی این است که پارادوکس ها چگونه وارد استدلال می شوند و چگونه می توان آنها را به درستی تشخیص داد؟ تمرکز مقاله روی پیشنهادهای عیب-یابانه ساختار محور بوده و دو دسته اصلی از این پیشنهادها بررسی شده اند. دسته اول پیشنهادهایی است که حول محور مفاهیمی چون دور و غیر حملی بودن شکل گرفته اند و تحت عنوان «خود ارجاعی» به آن پرداخته ایم و دسته دوم پیشنهادهایی است که حول محور فرض بی نهایت واقعی و یا نوعی نامحدود بودن و گسترش پذیری ذاتی شکل گرفته اند و تحت عنوان گسترش پذیری نامتعین به آنها پرداخته ایم. البته دسته اخیر با خوانش های متفاوتی مطرح شده است که مراد ما در اینجا خوانشی متعلق به رایت و شاپیرو است. در هر دو مورد ابتدا پیشنهاد و بستر مفهومی آن بررسی شده و سپس ارتباط آن با پارادوکس ها و نحوه استنتاج پارادوکس از آن تبیین شده است. در نهایت هم با این انگیزه که هر دو پیشنهاد قابلیت تبیین پارادوکس های مشترکی را دارند، استدلالی طراحی شده که نشان می دهد هر دو پیشنهاد در واقع به نوعی همسان هستند، و با یک نگاشت صوری- معنایی می توان هر یک را بر دیگری تطبیق داد.

معرفت شناسی در فلسفه مبحث شناخته شده ای است ولی جهل شناسی که نقطه ی مقابل معرفت شناسی می باشد، موضوعی نوپا و نیازمند پژوهش است. هر چند در طول تاریخ در مورد جهل جسته و گریخته تفکر و بحث شده است و گاه تعاریفی از سوی فلاسفه و منطق دانان برای آن ارائه شده است ولی هیچ گاه مانند معرفت شناسی به صورت یک حوزه مطالعاتی مستقل به آن نگاه نشده و مورد بررسی قرار نگرفته است. رابرت پراکتور اولین کسی است که مطالعه پیرامون جهل را به عنوان حوزه ای مستقل آغاز کرده و عنوان جهل شناسی را برای این حوزه پیشنهاد داده است. مقوله ترویج علم نیز در چند دهه ی اخیر به صورت علمی مورد مطالعه قرار گرفته است و تحت عنوان مشارکت عمومی در علم بصیرت های خوبی در این زمینه بوجود آمده است. در این مقاله سعی شده است الگوهای مشارکت عمومی در علم با دیدی جهل شناسانه بررسی شود تا اصلاحات مثبتی در جهت بهبود این الگوها صورت گیرد. لازم به ذکر است بررسی جهل شناسانه ی مشارکت عمومی در علم موضوعی است که تا کنون مورد مطالعه و پژوهش قرار نگرفته است.