فلسفه تحلیلی (جستارهای فلسفی-پژوهش های فلسفی)
سال:1397 | دوره:14 | شماره:34 |تعداد مقالات:14

داستان وارگرایی در یک حوزه ی گفتمانی را می توان عجالتاً به عنوان دیدگاهی صورت-بندی کرد که مدعی است بهترین تلقی از اظهاراتی که در ضمن آن حوزه از گفتمان مطرح می شوند، این نیست که دارای صدق به مفهوم سرراست آن باشند، بلکه بهتر است بدان ها به مثابه ی نوعی «داستان» بنگریم. چنان که خواهیم دید، این صورت بندی اولیه از داستان وارگرایی، از جهات متعددی [بسیار] کلی، ولی به عنوان یک نقطه ی افتراق سودمند است. در نوشتار حاضر نخست به معرفی کلیاتی در مورد داستان-وارگرایی خواهیم پرداخت. سپس دسته بندی یابلو و خوانش وی از این تز را به اختصار می آوریم. در نهایت پس از نگاهی شتاب زده به سیر تاریخی مفهوم «جهان های ممکن» نشان می دهیم که اشکالات هستی شناخت پیش روی معناشناسی جهان های ممکن در روش شناسی فلسفه ی امروز از کجا ناشی می شود و نسخه ی یابلو از داستان-وارگرایی (کنایه گرایی) چگونه به رفع این اشکالات کمک می کند. کنایه گرایی به عنوان خوانشی از داستان وارگرایی (که یابلو آن را ارائه کرده است) می تواند اشکالات متعدد دیگری را که در مورد هستی شناسی، ارجاع، صدق و موارد دیگر پیرامون گزاره های خاص (مانند گزاره های ریاضیاتی یا وجهی) طرح می شوند پاسخ دهد.

در بحث زبان زنانه در نظریه فمینیستی فیلم، تا بحال دو رویکرد عمده مطرح شده است. نخست رویکرد روان کاوانه است که به فرآیند رشد شخصیت از منظر روان کاوی فروید و لکان می پردازد. بنابراین رویکرد، طبق روان کاوی فروید و لکان، شخصیت زنان و مردان با توجه به دو فرآیند متفاوتی که در رشد شخصیت طی می کنند شکل می-گیرد. مردان و زنان هر یک خواه ناخواه فرآیندی مشخص را طی می کنند و شخصیتی کامل و تثبیت شده می یابند. پس به عنوان تماشاگران یک فیلم و یا یک محصول فرهنگی، خواه ناخواه، هرکدام به گونه ای تثبیت شده و مشخص، تجربه ی فیلم دیدن را از سر می گذرانند که بر طبق فرمول های ثابت فرآیند رشد شخصیت زنانه و مردانه همواره ثابت و یکسان است. مثلاً مردان همواره در جایگاه سوژه ی میل و زنان در جایگاه ابژه ی میل قرار می گیرند. اما پس از ظهور مطالعات فرهنگی بود که رویکرد فرهنگی در نظریه فیلم فمینیستی رخ نمود. بر طبق این رویکرد، دریافت معنای یک اثر سینمایی تحت تأثیر فرهنگ و حاصل مذاکره میان متغیرهای فرهنگ است، هم چون سن، جنسیت، تاریخ، طبقه اجتماعی و اقتصادی و تجربیات زیسته ی هر زن یا هر مردی. بنابراین کوچک ترین تغییری در هر کدام از این عرصه ها، بر معنایی که مخاطب از اثر درک می کند یا به عبارتی می سازد، تأثیری بسزا دارد. پس تمام مردان و تمام زنان همواره و در هر زمان و هر مکان، معنایی یکسان از یک اثر سینمایی بر نمی سازند. با این تعریف، معنا همواره سیّال و متغیّر است. پس نیازی به ساختن یک زبان زنانه در مقابل زبان مردانه در سینما نداریم. چون وجود زبان مردانه ی تثبیت شده در سینما از اساس در فمینیسم فرهنگی منتفی است. تنها کافیست آثار سینمایی و دلالت های جنسیتی آن ها را از نو خوانش کنیم، با هر خوانش نو، اثر از نو ساختار شکنی می شود و معناهای جدید و حتی ضد گفتمان مرد محور پیدا می کند.

وجه یا وجوه اشتراک اثبات های ریاضیاتی کدامند؟ تاکنون پاسخ های مختلفی به این پرسش ارائه شده است. برخی اساساً منکر هر نوع اشتراک مفهومی بین اثبات ها هستند، و برخی دیگر قائل به دوگانگی یا چندگانگی مفهومی اثبات های ریاضی هستند. یعنی اثبات ها را در ذیل دو یا چند هسته مفهومی اساساً متمایز قرار می دهند. در این مقاله نشان می دهم که اولاً اثبات های ریاضی و غیر ریاضی از یک مقوله ى واحد یعنی استدلال موفق یا درست هستند؛ ثانیاً در همه اثبات های ریاضیاتی و در همه تلقی هایی که از این افراد بیان شده، یک استدلال باید متضمن الگوهایی دقیق، وارسی پذیر و اعتمادپذیر، در همه جهان های ممکن، باشد. اگر دو شرط اول برقرار باشند استدلال مذکور می تواند متصف به صفت «ریاضیاتی» شود؛ و اگر شرط سوم برقرار باشد استدلال ریاضی مذکور می تواند متصف به صفت «درست» شود. بنابراین در همه اثبات های ریاضی و در همه تلقی ها از اثبات های ریاضی چهار مؤلفه مفهومی مشترک هستند: استدلال، دقت، وارسی پذیری، درستی. ثالثاً اختلاف نظرها درباره مفهوم اثبات ریاضی ریشه در تعبیرها و تفسیرهای مختلف فیلسوفان و ریاضی دانان از این مؤلفه ها دارد. یعنی درباره هر کدام از این چهار مؤلفه اساسی، تلقی ها و معیارهای مختلفی از سوی ریاضی دانان و فیلسوفان معرفی شده است.

در طرح ادیان توحیدی، ایمان به خدا و عالم غیب از مهم ترین حقایقی است که مسیر انسان را در جهت رسیدن به نیک بختی هموار می سازد. بر پایه تحلیل هستی شناسانه ایمان در حکمت متعالیه، میان ایمان و علم چنان پیوندی برقرار است که احکام علم از جمله مختصات هستی شناختی آن چون وجودی بودن، ذو مراتبی و قاعده اتحاد را نیز می توان به حقیقت ایمان نسبت داد. گرچه در فهم اولیه کلمات صدرالمتألهین حقیقت ایمان از شئون عقل نظری انسان دانسته شده است، لکن نظر نهایی و جمع آرای مختلف وی را باید معطوف به دو قوه عقل نظری و عملی دانست و ایمانی را از نگاهش واقعی پنداشت که هر دوی این قوا را به خدمت خود در آورده باشد. تقسیم ایمان به قشری و قشر القشری و لبی و لب اللبابی و نیز بحث از فناء همه از نتایج روی آورد علم محورانه صدرا به ایمان تلقی می شوند.

کانت و صدرالمتالهین دو فیلسوف بزرگی هستند که در بحث انسان شناسی معتقدند انسان هویت ثابتی ندارد. از نظر ملاصدرا انسان تنها موجودی است که ماهیت معینی ندارد و حقیقت او فعلیت های او نیست، بلکه بی نهایت امکان هایی که در پیش روی او است، واقعیت او را شکل می دهد. از دیدگاه کانت هم انسان صرفاً از ماهیت ثابتی برخوردار نیست. انسان ها با اعمال و رفتار خویش به ویژه در ارتباط متقابل با دیگران و در سطح اجتماع به هویت خود شکل می دهند. هر دو فیلسوف به خالقیت و آفرینندگی عقل توجه ویژه داشته اند. کانت کوشید محدودیت هایی که در عقل نظری وجود داشت به یاری عقل عملی برطرف کند، لذا با بحث اراده خیر که مهم ترین ویژگی و مبنای تحقق انسانیت است، زیر بنای اخلاق اومانیستی را پایه ریزی کرد. از دیدگاه کانت انسان با اتکاء به عقل خویش به هویتش شکل می بخشد. اما انسان شناسی فلسفی صدرالمتألهین برخلاف کانت بیشتر بر عقل نظری تکیه دارد. عقل نظری با اتحاد و اتصال، با عقل فعال به مرحله عقل مستفاد می رسد. انسان خلیفه الهی و جامع تمام اسماء صفات حق است. انسان هم صفات تنزیهی و هم صفات تشبیهی دارد و خداوند به انسان استعداد ادراک تمام مدرکات را عطا کرده است، لذا انسان می تواند تمام حقایق کلی و جزئی را بشناسد و بنابر اتحاد عالم و معلوم، جهانی عقلانی شبیه به جهان خارجی می گردد و این معنای جامعیت انسان و خلافت الهی است.

تاریخ زیبایی شناسی دارای مبانی و اصولی است که همواره دریافت ما را از هنر تحت تأثیر قرار داده است. آن چه مسلم است بین الأذهانی بودن معیارهایی است که جهان شمول و عام نیستند. دستاورد اصلی و بدیع فرانک سیبلی فیلسوف معاصر انگلیسی (1996-1923)، در روزهایی که زیبایی شناسی هنوز تحت تأثیر نوایده آیسم قرار داشت به پرسش گرفتن این معیارها با قصد معرفی و تحلیل مفاهیم و ویژگی های زیباشناختی بوده است. یکی از مؤلفه های بسیار مهم در اندیشه های سیبلی، تمایزی است که وی میان مفاهیمی که در زبان روزمره و نیز زبان هنری به کار می بریم، قائل می شود. عمده شهرت وی برای مطرح کردن همین تمایز است. وی با مطرح کردن این تمایز تحت عنوان «مفاهیم زیباشناختی» و «مفاهیم نازیباشناختی» وارد ادبیات زیبایی شناسی تحلیلی می شود. رویکرد سیبلی در مثال زدن از عبارات زیباشناختی استفاده از اصطلاحاتی است که مربوط به ارزیابی آثار هنری در گفتمان انتقادی می باشد که نه هنگام بحث در مورد هنر بلکه کاملاً آزادانه در گفتمان روزمره نیز دو منظوره هستند، بدین معنی که گاهی کارکرد زیباشناختی دارند و گاهی این کارکرد را دارا نمی باشند. از این رو مقاله حاضر سعی دارد با تأکید بر آموزه های زیبایی شناسانه ی سیبلی و به شیوه ای مبتنی بر ارائه مثال ها، نمونه ها و مصادق ها به بررسی چگونگی کارکرد حوزه ی زیباشناختی پرداخته و دیدگاه او را با معرفی مفاهیم زیباشناختی در ارتباط با مفاهیم نازیباشناختی به نحوی روشن تبیین نماید.

ایدئولوژی از جمله مفاهیم مغلقی است که اندیشمندان زیادی از علوم مختلف در مورد آن سخن به میان آورده و بررسی کرده اند؛ تعریف جامع و مانعی از آن که بین اندیشمندان اجماعی بوده و یا حداقل مورد قبول اکثر آنان باشد، ارائه داده نشده است؛ از تعاریف و ویژگی هایی که اندیشمندان برای ایدئولوژی مطرح کرده اند، می توان اندیشمندان را به سه طیف اصلی تقسیم کرد. گروهی نگرشی مثبت به ایدئولوژی داشته و آن را لازمه زندگی بشری معرفی کرده اند؛ گروهی با ارائه تعاریفی منفی نگرانه از ایدئولوژی نه تنها آن را مثبت ارزیابی نکرده اند، بلکه عامل جدایی ها و تفرق معرفی کرده و در صدد نفی آن برآمده اند؛ گروهی نیز ایدئولوژی را مفهومی خنثی معرفی می کنند که می تواند هم متصف به ویژگی های مثبتی باشد که عده ای از اندیشمندان مطرح کرده اند و هم متصف به ویژگی های منفی مطرح شده از سوی برخی دیگر از اندیشمندان شود. جیدو کریشنامورتی از جمله اندیشمندانی است که دید منفی به ایدئولوژی داشته و آن را به جهت پاره ای از خصیصه های ادعایی از جمله تفرق و جداسازی، اغواکننده گی و. . . رد می کند؛ که این طرز نگرش از دید اندیشمندان دینی و غیردینی مطرود است.