طب سنتی اسلام و ایران
سال:1391 | دوره:3 | شماره:3 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:15

میوه ها یکی از قدیمی ترین غذاهای انسان با فعالیتهای بیولوژیکی می باشند. بر اساس کتاب آسمانی قرآن، میوه هایی مانند انگور، خرما، انجیر، زیتون و انار هدایای آسمانی هستند که از طرف خداوند به انسانها اهدا شده است. قرآن مجید در سوره های مختلف به توصیف اهمیت گیاهان جهت درمان بیماری های مختلف می پردازد. این مطالعه برای تلفیق استفاده علمی و دینی گیاهان بومی و بوجود آوردن آگاهی در خصوص انواع میوه جات ذکر شده در قرآن و احادیث طراحی شده است. در این مطالعه خواص ضد اکسیدانی پنج نوع میوه ذکر شده در قرآن مجید تعیین گردید.میوه ها بر اساس نامهای علمی، انگلیسی، محلی و نام خانواده دسته بندی شده اند. برای تعیین خواص ضد اکسیدانی میوه های انگور، خرما، انجیر، زیتون و انار از آزمون های دی فنیل پیکریل هیدرازیل، فعالیت آنتی اکسیدانی معادل ترولکس و فعالیت آنتی اکسیدانی آهن احیا استفاده شد. فنل تام با روش فولین - سیوکالتو اندازه گیری شد.محتوای فنلی نمونه ها با روش فولین - سیوکالتو در محدوده بین 36-149 میلی گرم اسید گالیک در صد گرم عصاره بود. بیشترین و کمترین مقدار فعالیت ضد اکسیدانی با آزمون دی فنیل پیکریل هیدرازیل بین 0.3-3.83 میلی گرم در میلی لیتر عصاره بود. محدوده مقدار فعالیت ضد اکسیدانی به روش آهن احیا بین 0.73-10.58 میلی مول آهن (II) در صد میلی گرم عصاره بود. بیشترین فعالیت ضد اکسیدانی معادل ترولکس 12.4 میکرومول و کمترین میزان 0.91 میکرومول ترولکس در گرم عصاره بود. میزان فعالیت ضد اکسیدانی نمونه ها به ترتیب در انار > زیتون > انگور > خرما > انجیر گزارش شد.گیاهان دارویی بخاطر پذیرش عامه، کمترین میزان آسیب و حداقل عوارض جانبی بر روی مصرف کننده به طور وسیعی مورد استفاده قرار می گیرند.

ساخت و ابداع بیمارستان در تاریخ پزشکی دنیا حداقل به حدود هزارو هفتصد سال پیش باز می گردد. پس از آن در دوره اسلامی نیز این ساختار مهم در پزشکی، در ایران و سایر سرزمین های اسلامی به اعتلا و اوج می رسد. در این راستا از موضوعهای بسیار مهم جایگاه حقوق بیمار و نحوه نگرش به بیمار در سیر تاریخ بیمارستان ها می باشد که می تواند به روشن شدن نقش اسلام و ایران در تکوین تاریخ پزشکی دنیا کمک نماید. از این رو در این مجموعه با بررسی منابع کهن و پژوهش های متاخر، روند تاریخی رعایت حقوق بیمار از منظرهای نقش آموزشی و درمانی بیمارستان، بخش های بیمارستان، مکان و نوع ساخت بیمارستان، نوع نگاه به درمان و طبقات جامعه در تمدن اسلام و ایران بررسی و با موارد مشابه در اروپا مقایسه گردید. با توجه به داده های بدست آمده توجه به حقوق بیمار در بیمارستان های ایران و جهان اسلام بر خلاف غرب بسیار با اهمیت بوده که بیا نگر جایگاه رفیع ایران و اسلام در تکوین تاریخ پزشکی جهان دارد. از سوی دیگر نگاه و راهکارهای مورد استفاده آنها امروز نیز می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد.

احساس درد از علایم اولیه بسیاری از بیماری ها می باشد و شایعترین شکایتی است که باعث مراجعه بیمار به پزشک می گردد و از دیرباز حکما در فکر تسکین قطعی و سریع آن بوده اند. در این مطالعه مکانیسم های ایجاد درد از دیدگاه طب سنتی ایران اعم از سوء مزاج مختلف و تفرق اتصال طبقه بندی گردیده و داروهای مسکن نیز بر اساس چگونگی تسکین درد، به دو دسته حقیقی که باعث از بین رفتن سبب درد و درمان قطعی می شوند و غیر حقیقی که با دو مکانیسم ترطیب و سکرآوری و تخدیرکه باعث تسکین موقت درد می گردند، تقسیم می شوند. جایگاه و روش مصرف این داروها با توجه به شدت درد و میزان توانایی بیمار و عضو درگیر مشخص می گردد.به نظر می رسد با شناخت دقیق سبب اصلی ایجاد کننده درد و مسکن های واقعی جهت درمان دردهای موجود در اعضا مختلف می توان در میزان مصرف مسکنها و مخدرهایی که امروزه به اشکال مختلف خوراکی و تزریقی به صورت گسترده مورد مصرف می باشند، کاهش چشمگیری ایجاد کرد.

انسان همواره برای بهبود زندگی خویش نگاهی دقیق به طبیعت و خواص آن داشته و همین نگاه، نقطه آغاز دانش و معرفت بشری گشته است. در این میان شناخت جنبه های دارویی گیاهان، تاریخی دیرینه دارد که بررسی آن سبب بهره مندی از میراث تجربه و تفکر گذشتگان خواهد بود.بازتاب گیاه درمانی در ادبیات و فرهنگ مکتوب ملل مختلف، بیانگر همین تجارب ارزشمند است و این موضوع در شعر فارسی که گسترده ترین آینه فرهنگی ایران زمین است، جلوه ای چشمگیر دارد. شاعران ایرانی علاوه براشاره به نام گیاهان دارویی انواع کاربردهای درمانی آنها نیز سخن گفته و آن را دستمایه بیان پند و اندرز و مرثیه و تغزل و عرفان ساخته اند.بررسی این جلوه های درخشان در شعر فارسی، قدمت و اهمیت گیاه درمانی و میزان رواج آن را در بین ایرانیان آشکار می سازد و انواع کاربردهای درمانی گیاهان را بیان می کند. این امر نشان می دهد که شاعران چگونه پاره ای از دانش رایج زمان خود را به هنر شعر پیوند زده اند.با مطالعه این آثار می توان به باورهای کهن گیاه درمانی و تطبیق آن با خواص دارویی امروزی دست یافت.

آرشیوها به عنوان یکی از محمل های اطلاعاتی ارزشمند به شمار می روند. از سوی دیگر پژوهش های تاریخ پزشکی کاستی منابع اطلاعاتی موجود در این زمینه را آشکار ساخته است، هدف از مطالعه حاضر تبیین مبانی نظری چگونگی شکل گیری آرشیو شفاهی تاریخ پزشکی ایران است تا از طریق شکل گیری و ساماندهی آن یکی از محمل های موثر اطلاعاتی حوزه تاریخ پزشکی به وجود آید و از این رو افق نوینی در پژوهش های تاریخ پزشکی گشوده شود. روش به کار رفته دراین مطالعه، پیمایش توصیفی است. تلاش نگارنده در این بررسی ارائه پیشنهاداتی در جهت طراحی آرشیو شفاهی تاریخ پزشکی ایران است تا ضمن حفظ تاریخ شفاهی پزشکی، دسترسی کاربران بالقوه به چنین اطلاعاتی ممکن و تسهیل شود. این پیشنهادات اصول کلی مجموعه سازی، سازمان دهی و حفاظت و نگهداری منابع آرشیوی را در نظر دارد. لازم به ذکر است، مقاله حاضر تنها به ذکر اصول کلی بسنده کرده و به ذکر جزئیات در اجرایی شدن طرح نپرداخته است.

بر طبق نظر قدما چهار خلط و یا مزاج در انسان وجود دارد که از چهار عنصر اصلی تشکیل شده اند به عبارتی صفرا بیشتر از عنصر آتش، دم از هوا یا باد، بلغم از آب و سودا از خاک تشکیل شده است. به تجربه ثابت شده است بیشتر افراد بلغمی دجار بیماری روماتوئید آرترایتیس می شوند. در متون طب امروزی، اتیولوژی این بیماری را اختلال ایمونولوژیک می دانند که موجب تخریب مفاصل روماتیسم می شود. در طب امروزی درمان به ضد بوده و داروهای سرکوبگر ایمنی مثل کورتون ها، NSAIDs و نابودکننده سلولی (Citotoxic) مثل Methotrexate می باشد. قدیمیترین اثر تاریخی برداشت عسل مربوط به هفت هزار سال قبل از میلاد است که در اسپانیا مشاهده گردیده است. عسل به خاطرداشتن طبیعت گرم و به خاطر تسریع و ترمیم ضایعات بافتی و کاهش التهاب در بهبودی بیماری آرتریت روماتوئید موثر است و آیه 69، 68 سوره نحل روی آن تاکید کرده است.در این مطالعه کلیه اطلاعات گردآوری شده بر اساس منابع کتابخانه ای الکترونیکی و غیر الکترونیکی مشتمل بر مقالات و گزارش ها وکتاب هایی از قبیل عسل درمانی و قانون درطب بوعلی سینا می باشد.یافته ها این مطالعه حاکی از آن است که: 1- در طب سنتی درمان در درجه اول پرهیز از غذاهای سرد مانند لبنیات بخصوص ماست، نان بدون سبوس است. 2- استفاده از محصولات طبیعی حیوانی و گیاهی گرم که مسدودکننده مسامات نظیر مجاری ورود سموم در گردش بدن به اعضامی باشند مانند عسل، زیره و بابونه. 3- درمان های تکمیلی مانند بادکش گرم، حجامت همراه خونگیری، فسد. 4- استفاده از داروهای نسل جدید ضد التهاب غیر کورتیکو استروئیدی (مهارکننده Cox2) مانند Clcoxibe و سرکوبگر ایمنی مانند Methotrexate.بنا به مطالعات به عمل آمده عسل حاوی هشتاد ماده مفید برای انسان می باشد و از این نظر جایگزینی مناسبی است. علاوه بر این زنبور درمانی در کسانی که عامل روماتوئید مثبت دارند و شکل های جدید داروئی مانند آمپول، پماد محتوی ترکیبات عسل در آرتریت روماتوئید تاثیر بسزائی دارد.بنابراین می توان نتیجه گیری کرد که درمان آرتریت روماتوئید نیازمند درمان های تکمیلی مانند روش شفابخشی عسل است. لذا می توان گفت که این آیه قرآن «فیه شفاء للناس» ارشادی است، یعنی تایید مطلبی است که پزشکان و کتابهای مقدس قبل از اسلام متذکر آن شده بودند و قرآن کریم بر آن مهر تایید زده است.

وجود و کیفیت سیستم های دانش پزشکی در میان تمدن های گوناگون نشان از میزان اهمیت و توانمندی پزشکی آن اقوام داشته است. یکی از این سیستم ها، مکتب پزشکی شیراز بوده که کمتر مورد توجه مورخان و اندیشمندان متاخر قرار گرفته است. از این جهت در این مطالعه سعی بر آن است تا در حد امکان بر اساس منابع موجود به ترسیم وضعیت این مکتب پزشکی، که از دوره دیلمی تا آغاز صفوی ادامه داشته، پرداخته شود. مکتب علمی شیراز که لقب دارالعلمی را به خود اختصاص داده است، با دارا بودن مدارس علمی، بیمارستان ها و مراکز درمانی و کتابخانه های مجهز شهرتی جهانی یافته بود. علما و دانشمندان بزرگی در این مکتب پا به عرصه نهادند که شیوه های نوینی در پزشکی ابداع کردند، و رونق و پیشرفت پزشکی را سبب شدند، که در این مطالعه این مکتب بزرگ پزشکی مورد بررسی قرار می گیرد.

طب ایران پس از اسلام در روند خود شاهد ظهور پزشکان نام آور متعددی بوده است که باعث اوج گیری آن در طول تاریخ گردیده اند. از بین یوسف بن محمد ابن یوسف هروی مشهور به یوسفی، حکیم و پزشک مشهور ایرانی است که با وجود شهرت فراوان اطلاعات کمی از زندگی وی در دسترس است. وی از اهالی خواف خراسان بوده و در قرن دهم هجری قمری در هرات می زیست. یوسفی در اوایل دوران صفویه از ترس قزلباشها به هندوستان رفت. از تالیفات این حکیم و پزشک ایرانی منظومه علاج الامراض، جامع الفواید، بدایع الانشاء، رساله سته ضروریه، رساله دلایل البول، رساله دلایل النبضو بسیاری کتابها و رساله های دیگر است. حکیم یوسفی طبیبی پرکار، خوش قریحه و گرانقدر است که بازشناسی و معرفی بهتر او و آثار طبی ارزنده اش کمک شایانی به پیشبرد طب و داروسازی سنتی ایران کمک شایانی نماید. یکی از آثار معتبر وی ریاض الادویه می باشد که حاوی بخشهای عمده مقدمه، دو باب و خاتمه ای مختصر می باشد. با توجه به موارد ذکر شده در این بررسی سعی شده تا حکیم یوسفی و ریاض الادویه به علاقه مندان طب سنتی معرفی گردد.

پزشکی از جمله علومی است که تحت تعالیم عالیه اسلام در قرن اول تا سوم با حضور پزشکان جندی شاپور و حمایت تنی چند از خلفای عباسی رشد چشمگیری یافت و سپس با قدرت گیری آل بویه و دست یابی بر بخشهای غربی به خصوص بغداد، پایتخت جهان اسلام، روند این تحولات شتاب بیشتری یافت.بر همین اساس شناخت جایگاه پزشکی در زمان آل بویه به عنوان حلقه استمرار پیوند دانش پزشکی پیش از اسلام به دوران اسلامی از اهمیت به سزایی برخوردار است، به همین جهت هدف از این مطالعه بررسی بیمارستانهای دوره آل بویه می باشد.نتایج تحقیق، بیانگر آن است که، حمایتهای بی دریغ امرای آل بویه بخصوص عضدالدوله موجبات ارتقای سطح بهداشت و درمان جامعه را به همراه داشته است. پیامد عوامل فوق، جذب دانشمندان و پزشکان برجسته ای بود که بدون توجه به مشکلات گوناگون، به بهترین وجه به امر پزشکی و حتی انتقال اطلاعات طبی خود از طریق تهیه کتاب و حفظ آنها به صورت تالیف، ترجمه چنان کارنامه درخشانی از خود به جای گذاشتند که به جرات می توان این گونه نتیجه گیری کرد که حاصل تجربیات آنان پایه و اساس تمدن پزشکی غرب بوده است.

عوارض بی شمار داروهای سنتتیک سبب توجه به گیاهان دارویی در دهه های اخیر به عنوان منبعی از داروهای جدید شده است. با توجه به اینکه در طب سنتی ایران به اثرات ضد دردی تعداد زیادی از گیاهان اشاره شده است، مطالعات زیادی در این مورد در ایران صورت گرفته است که نیاز به مرور آنها را سبب شده است. در این نوشتار روشهای مختلف تست درد، اثرات ضددردی و ترکیبات احتمالی موثر گیاهان دارویی و همچنین مکانیزم های احتمالی اثر ضددردی این گیاهان مورد بررسی قرار گرفته است.

مساله تاثیرپذیری سنت های پزشکی در طول تاریخ، از یگدیگر امری پوشیده نیست، از جمله می توان به سنت تاثیر طب اسلامی از طب هندی اشاره کرد. سرزمین هندوستان، به عنوان گهواره یکی از بزرگترین تمدنهای بشری، با تنوع اقلیمی، قومی، مذهبی، فرهنگی، عرصه ظهور مکاتب پزشکی متفاوتی است. ویژگی های طبیعی، محیطی، جغرافیای آن و بهرمندی از پوشش گیاهی متنوع و نیز آمیختگی گونه های ابتدایی طبابت با مسائل روحی و دینی باعث شد، طب هندی در شکل های مختلف طبابت، جراحی، گیاه درمانی و داروشناسی بروز کند و دستاوردهای آن از طریق مراکز فکری و فرهنگی ملل مجاور آن روزگار، به حوزه تمدن اسلامی وارد شد. این مطالعه در صدد است تا از طریق روش کتابخانه ای و با تکیه بر منابع موجود، به بررسی راه های انتقال این علوم به حوزه تمدن اسلامی بپردازد. یافته های اساسی این بررسی نشان می دهد، که از دوره عباسیان به بعد، مسلمانان به طور گسترده، به اخذ و اقتباس علم پزشکی هندیان پرداخته اند، البته در این انتقال ایران و یونان به عنوان واسطه های غیر مستقیم نقش اساسی داشته اند و استفاده از دستاوردهای آنان، باعث غنی و عمق بخشیدن به این شاخه از دانش پزشکی مسلمانان شده است.

گسترش روز افزون استفاده از طب مکمل در سراسر دنیا، نیاز به شناخت دقیق مبانی، اصول و کاربرد صحیح آن را از سوی حرف پزشکی، اجتناب نا پذیر ساخته است. این مطالعه با هدف مروری کامل مبانی نظری طب سنتی انجام شده است.این پژوهش، مطالعه از نوع مروری و با استفاده از منابع اصیل مرتبط با موضوع و با بررسی متون مربوطه از پایگاه های اطلاعاتی اینترنتی (Google, scholar, SID, Magiran, Iranmedex) با کلیدواژه های (Elementary, Iranian Traditional Medicine) انجام شده است.یافته های این مطالعه نشان می دهد تئوری ها و مفاهیم پیشگیری، تشخیص، بهبود و درمان بیماری در طب سنتی بر اساس برخورد کل نگر به بیمار است. در طب سنتی اختلالات در حیطه های جسمی، روحی، روانی، معنوی و محیطی به طور همزمان درمان می شوند. با توجه به این موارد می توان این گونه نتیجه گیری کرد که فلسفه جامع نگر عنصری کلیدی در تمام موارد استفاده از طب سنتی است. بنابراین هنگام بررسی آثار مکتوب در زمینه طب سنتی چه داروهای گیاهی و چه درمان های مبتنی بر روش های سنتی باید نظریه ها و مفاهیم و کاربرد هر نوع طب سنتی و زمینه فرهنگی آنها در نظر گرفته شوند.

سازمان بهداشت جهانی برای آنکه مردم از سطح تندرستی مطلوبی برخوردار باشند، طب سنتی را تکمیل کننده طب رایج قرار داده است. از مبانی مهم اصول طب کهن ایرانی، موضوع پیشگیری یعنی حفظ تندرستی بدن به کمک اسباب ششگانه بوده است. یکی از این اصول ششگانه که در اصلاح روش زندگی نقش پر اهمیتی دارد، خواب و بیداری است. علت خواب از نقطه نظر طب سنتی ایرانی، وجود رطوبت در مغز می باشد و اما. بیداری، عبارت از نفس برای جمیع اعضا و جوارح بدن معرفی شده است. لذا هدف از این بررسی اصلاح خواب و بیداری در سنین و مناطق جغرافیایی مختلف از دیدگاه طب سنتی ایرانی می باشد. در همین ار تباط روش کار در این مطالعه از نوع کتابخانه ای بوده که با بررسی کتابهای مرجع طب سنتی، از قبیل حفظ الصحه ناصری، حفظ صحت ناصرالحکما، ذخیره خوارزمشاهی، جامع الشرحین و قانون ابن سینا، انجام گرفته است. از آنجایی که تغییر در خواب و بیداری قادر به ایجاد تغییر در کیفیت و مزاج ابدان می با شد، قادر به ایجاد تغییر در جهت سلامتی یا بیماری نیز خواهد بود. بنابراین، تغییر در اسباب ششگانه منجمله خواب و بیداری، از دیدگاه طب سنتی دارای اهمیت خاص است. از این جهت در این مطالعه به بحث و بررسی خواب و بیداری به عنوان یک متغیر در دو شاخص سن و مناطق جغرافیایی مختلف پرداخته شده است. با توجه به مطالعه انجام شده و اهمیت برقراری خواب مناسب در راستای حفظ تندرستی می توان اینگونه نتیجه گیری کرد گرفت که خواب از دیدگاه طب سنتی در افراد و شرایط مختلف منجمله مناطق جغرافیایی مختلف، یکسان توصیه نمی گردد. تبیین یک ا لگوی صحیح خواب برای افراد در سنین و سرزمین های گوناگون در حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری ها اهمیت شایانی در طب ایرانی دارد.

طب پیشگیری مهمترین راه برای حفظ سلامتی محسوب می شود و رساله ذهبیه کهنترین متن طبی و اولین کتابی است که در طب پیشگیری و حفظ سلامتی، در عالم اسلام و توسط یک مسلمان نوشته شده است. رساله ذهبیه از نظر محتوا دارای ویژگی های منحصر به فردی است. این رساله بسیار موجز، اکثر مباحث مهم حفظ الصحه را در خود جای داده است. لکن تغذیه را می توان نقطه ثقل این رساله دانست. تغذیه یکی از اصول شش گانه حفظ سلامتی (سته ضروریه) در طب سنتی ایران می باشد. در آموزه های دینی نیز رعایت اصول خوردن و آشامیدن جایگاه ویژه ای دارد. تغذیه نامناسب را می توان یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد بسیاری از بیماری ها مانند دیابت، چربی خون بالا و بیماری های قلبی و عروقی دانست. از دیدگاه طب سنتی نیز تغذیه نامناسب عامل بسیار مهمی در فیزیوپاتولوژی بیماری ها محسوب می شود. به همین جهت هدف از مطالعه حاضر معرفی «الگوی تغذیه رضوی» مبتنی بر رساله ذهبیه امام رضا علیه السلام می باشد.و اما این مطالعه یک بررسی مروری (گردآوری) است که در آن ابتدا نسخ و شروح مختلف جمع آوری و متن رساله از نسخه بحار با نسخه خاتون آبادی مقابله گردید، سپس مباحث تغذیه استخراج و ترجمه شد و برای فهم بهتر اصطلاحات و عبارات از کتاب های معتبر طب سنتی و شروح استفاده گردید. در نهایت مباحث تغذیه دسته بندی شد.اهمیت تدبیر در خوردن و آشامیدن، مختصات یک تغذیه مناسب (از نظر کمیت، کیفیت و نحوه تناول)، شیوه نامه آشامیدن، رابطه تغذیه با سایر فعالیت های انسان (مثل خواب، حجامت، سفر و جماع) و رابطه تغذیه و بیماری ها، عناوین یافته های این مطالعه می باشند. بر اساس یافته های فوق می توان این گونه نتیجه گیری کرد که «الگوی تغذیه رضوی» به عنوان الگوی نوینی برای پیشگیری یا رفع بیماری های مرتبط با تغذیه می تواند مطرح شود.