ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1388 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

یکی از موارد بحث انگیز شاهنامه، ترکیب «آب رز» می باشد که در بیت زیر به کار رفته است.بزه کن کمان را و این تیر گز بدین گونه پرورده در آب زرشارحان و مفسران شاهنامه از قرن هفتم تاکنون آن را به شراب تعبیر و بر سمی بودن و جنبه سمبلیک آن تاکید کرده اند تا با فضای کلی داستان همخوانی پیدا کند. در این نوشتار پس از بررسی نظرات محققین و شاهنامه پژوهان و نقد آنها، این نظریه ارائه شده که به جای واژه «زر» در متن شاهنانه منثور به دلیل جابه جایی نقطه، به اشتباه، واژه «رز» با «زرنک»، «زره» و «زریه» که به معنی مملکت آبی است، مرتبط و به معنی دریاچه هامون یا زره کیانسه می باشد. پذیرش این نظر علاوه بر اینکه به حل معمای پرورده شدن گز در «آب زر» می انجامد، بر وسعت معنایی بیت و فضای اسطوره ای و رمزآگین داستان نیز با توجه به تقدس «زره کیانسیه» می افزاید.

شاعرانی چون خاقانی در ادبیات فارسی از شاعران «کلیدی» محسوب می شوند تا جایی که فهم ظرایف و دقایق و حل دشواریهای دیوان ایشان، گره بسیاری از عبارات و اشعار در دیوانهای شاعران دیگر را نیز می گشاید. در سالهای اخیر آثار و تحقیقات ارزشمندی در مورد این سخنسرای بزرگ زبان فارسی نوشته و منتشر شده است. این رویکرد به شعر و سخن خاقانی به خوبی نشان می دهد که استادان و ادیبان روزگار ما به درستی بر اهمیت این شاعر در منظومه سخن فارسی تاکید دارند.در این سلسله از مطالب میکوشیم به اختصار نکاتی از دیوان اما خاقانی را متذکر شویم که احیانا در شروح دیوان او به آنها اشاره نشده است. البته مقصود ما در اینجا تنها توضیح همان نکات مغفول مانده است، نه شرح و توضیح کامل ابیات. خوانندگان گرامی برای شرح کامل تر ابیات می باید به شروح متداول، از آثار قدما و متاخران، رجوع فرمایند.

مطالعه درباره آثار سعدی به قرن هجدهم میلادی باز می گردد. انجمن آسیایی بنگال که در حدود یک و نیم قرن پیش تاسیس شد در ترجمه و نشر آثار این شاعر بزرگ، نقشی مهم بر عهده داشت. مکتوبات سعدی به علت خردگرایی، طنز، تربیت، سیاست، عشق و زیبایی شناسی در میان مردم عادی و خواص، نفوذ عجیبی داشت «آن سوارد» در سال 1799 م. اشعاری را از سعدی ترجمه کرد که نور آزادی و خردورزی را میان همه می تابانید.رالف والدو امرسون (1883-1803 م.) به آثار سعدی و دیوان حافظ توجه عمیقی داشت و از طریق ترجمه های فون هامر آلمانی با این دو شاعر بزرگ ایرانی آشنا شد. از طریق همین شاعر بزرگ امریکایی، فضاهای فکری و معنوی نوینی برای پرورش و گستردش و تاثیر ادبیات فارسی در امریکا فراهم شده است. انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب مشروطه ایران هر دو برداشتهای جدیدی از شعر سعدی را موجب گردید؛ در انقلاب مشروطه وظیفه کهن سعدی را شاعران جوان عهده دار شده بودند. هنگامی که امرسون از سعدی به عنوان شاعر ایده آل خود نام برد آشکار شد که نویسنده گلستان یکی از الگوهای اصلی امرسون در خلق آثارش بوده است. با رهنمودهای امرسون، الکات به سال 1849 م. به مطالعه بهاگوادگیتا پرداخت و به ایجاد نوعی کتابخانه بشری همت گماشت که حاوی تمام کتب مقدس جهان باشد. الکات در کنار قرآن، نوشته های ودایی و آثار کلاسیک کنفسیوس، سعدی و فردوسی را هم فهرست کرده بود. وی آشکارا سعدی را «نوآوری پارسی» توصیف کرده است.

عرفان نظری دارای زبان پررمز و راز، و انبوه اصطلاحاتی است که برای فهم و درک این دانش باید در ساحت آنها به جستجو پرداخت و یکی از این اصطلاحات عماء است. عماء در لغت به معنی ابر باران زا و متراکم و دودمانند است که از روایات اسلامی وارد عرفان شده است و اولین بار ابن عربی بدان اشاره می کند که پس از آن عرفا و حکما بدان پرداخته و هر کدام در وسع خود اظهارنظر کرده اند که در این میان نظرات امام خمینی (ره) بسیار قابل توجه است. گروهی، از عماء به مقام احدیت یاد کرده اند. بعضی مقام واحدیت و همچنین فیض اقدس و یا فیض مقدس و برای هر کدام دلایلی ذکر کرده اند. در این گفتار سعی شده است ضمن بررسی دقیق لغوی و اصطلاحی، به نظرات عده ای از عارفان و حکما اشاره شود و با بررسی دیدگاه و نظرات امام خمینی (ره) بحث به کمال برسد. ایشان در آثار مختلف خود بدین اصطلاح اشاره دارد و در باب آن نظرات سودمندی را ارائه کرده که برای پژوهشگران در این عرصه بسیار مفید و راهگشاست.

با توجه به اینکه جذابیت آثار هنری اغلب ناشی از کیفیت ساختاری آثار است و این ساختار اثر است که می تواند با نوع کارکرد خود چه زبانی و چه بیانی و زیباشناختی در میان دیگر آثار ادبی به برجستگی رسیده و به عنوان یک اثر ادبی در میان یک ملت مطرح شود؛ در این میان شعر نظامی به دلیل نوع کارکرد زبانی و بیانی و با در نظر گرفتن این مساله که بسیاری از زیباییها و جذابیت های آثار نظامی به شکل و فرم آنها مربوط می شود و شعر و نظم در کلام نظامی در همسویی کامل قرار دارند، ما را بر آن داشت تا شعر این شاعر بی بدیل ادب فارسی را از جنبه های مختلف زبانی، بیانی، و زیبا شناختی و آشنازدایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم و نمونه هایی از موارد ساختارگرایی در اشعار نظامی (خسرو و شیرین و لیلی و مجنون) را بررسی کنیم، باشد که در معرفی این شاعر زبان دان و مسلط به امور زبانی، موثر و مفید واقع شود.در تحلیل حاضر، شعر نظامی از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است که به شرح زیر می باشد:الف) از لحاظ واژگانی (واژه گزینی، بازی با واژه، تناسب و تقابل واژگانی)ب) توان واژگانی (در سه مقوله جناس، سجع، تکرار و انواع آنها)ج) توازن نحوی (در دو محور همنشین سازی نقشی و جانشینی سازی نقشی)د) توازن آوایی (توازن واجی، هجایی و بالاتر)ر) برجسته سازی (در دو بخش قاعده کاهی (هنجارگریزی) و قاعده افزایی (وزن، قافیه و ردیف))

زبان پدیده ای زنده است و بالطبع لغات نیز که یکی از اصلی ترین عناصر تشکیل دهنده زبان هستند همچون موجوداتی زنده، زمانی متولد شده و زمانی می میرند؛ برخی دگرگون می شوند و برخی ثابت می مانند.در بین زبانهای جهان، زبان عربی بیشترین تداخل زبانی را با زبان فارسی داشته و بی شک یکی از تاثیرگذارترین منابع زبان عربی در فارسی، قرآن مجید بوده اما پیدایی و پایداری این لغات در زبان به یک اندازه نبوده است. در این مقاله با بررسی ترجمه یازده جزء غیرمسلسل از قران مجید و به کمک ترجمه های قدیمی، تعداد یکصد و پنج لغت بررسی شده اند که در نتیجه گیری نهایی به چهار دسته تقسیم می شوند:1- لغاتی که در قدیم، ترجمه شده اند اما امروز ما همان لغت عربی متن قرآن را به کار می بریم؛ مانند «طلاق» به جای «پای گشاده کردن»؛2- لغاتی که در قدیم ترجمه شده اند اما امروز یک لغت فارسی جدید، به جای لغت فارسی قدیم و لغت عربی به کار می رود؛ مانند «پناهگاه» که به جای «اندخسواره» در ترجمه «ملتحدا» به کار می رود؛3- لغاتی که در قدیم ترجمه شده اند اما امروز یک لغت عربی جدید به جای لغت فارسی قدیم و عربی متن فرآن به کار می روند؛ مانند «ضامن» که به جای «پایبندان» در ترجمه «زعیم» به کار می رود.4- لغاتی که فقط در ترجمه های قران به کار رفته اند و در لغت نامه نیامده اند؛ مانند «سست یاونده» به جای «معجزه».

دیوان خاقانی، مجموعه ای است از شعرهای دشوار و دیریاب، از آن روی که خاقانی مهارتی خاص در پیچاندن معانی آشنا و خلق ترکیبات، تعبیرات و تشبیهات تازه و ناآشنا دارد؛ یکی از این دشواری ها، بیتی است از قصیده منطق الطیر که در توصیف خانه کعبه سروده شده و در این توصیف به پوشش کعبه اشاره رفته است. قزائت «رومی خطاب» در بیت مذکور، به باور نویسندگان این مقاله، سبب انحراف در معنای بیت و رنگ پوشش کعبه بوده است. در این مقاله سعی شده است برای رفع ابهامات موجود، ابتدا گزینش نسخه بدل درست تر مورد بررسی قرار گیرد و سپس با بیان توضیحاتی درباره جنس و رنگ پوشش کعبه به تبیین و توضیح نکات مبهم در بیت پرداخته شود.

یکی از بحث های مهم در عرفان، انسان کامل و ویژگی های اوست. سنایی به عنوان اولین شاعر عرفانی، اولین کسی نیز هست که این مساله را وارد شعر فارسی کرده و آن را مورد بحث و فحص قرار داده است لذا بررسی نظر او در این باب بسیار حائز اهمیت است. سنایی به انسان کامل از دو زاویه نگریسته است: از دیدگاه فلسفی یا به تعبیری ابن عربی وار و از دیدگاه اخلاقی. اما دیدگاه اخلاقی در نظریه سنایی بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است. سنایی در دیوان خود ابتدا ویژگی هایی را برای انسان کامل برمی شمارد سپس به این دلیل که آنها دست یافتنی نیستند به رعایت حداقل اخلاق بسنده می کند و انسان کامل را کسی می داند که سه ویژگی داشته باشد: 1- پرهیز از رذائل 2- آراستگی به فضائل 3-عمل گرایی

زمینه تحقیق ما دو متن با فاصله زمانی حدود هزار سال است؛ تاریخ بیهقی (قرن پنجم هجری قمری) و معصوم پنجم (قرن پانزدهم هجری قمری). گلشیری یکی از داستان نویسان معاصر در ایران است که به میراث ادبی فارسی توجه زیادی دارد و از آن در داستان هایش بهره می برد. هدف ما بررسی ساختهای نحوی در این دو متن است و نیز بررس تاثیر بیهقی بر گلشیری. این کار از دو جنبه می تواند مفید باشد: برای نویسندگانی که می خواهند از میراث ادبی پارسی در داستان هایشان استفاده کنند و برای محققان که می خواهند تحولات زبانی داستانهای پارسی را در طول تاریخ ادبیات پارسی مطالعه کنند.

این مقاله بر آن است تا به کشف این نکته دست یابد که قائم مقام فراهانی علاوه بر پیروزی از سبک نثر گلستان سعدی آیا به آثار شعری او نیز نظر داشته است یا نه؟ پس از بررسی کامل نامه های قائم مقام و آثار سعدی این نتیجه به دست آمد که قائم مقام هرجا لازم دانسته از شعر بزرگان ادب فارسی برای غنا و استحکام کلامش بهره جسته است. از جمله آن شاعران می توان رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، انوری، خاقانی، نظامی، مولوی، سعدی و حافظ را نام برد.بی گمان، تاثیر سعدی در سخن قائم مقام از دیگر شاعران بیشتر و نمایان تر است. بدیهی است هم سبک نثر سعدی و هم شیوه های عمومی بیان او همچون سادگی، روانی و خوش آهنگی در سخن قائم مقام تاثیر گذاشته است. به هر روی هرچند سعدی از نظر زمانی با قائم مقام قرنها فاصله داشته، ولی مقبولیت همگانی سخن سعدی نیز در این اقبال و روی آوردن قائم مقام به آثار شیخ، بی تاثیر نبوده است.