ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1396 | دوره:7 | شماره:2 (پیاپی 20) |تعداد مقالات:8

گزینش واژگان و چگونگی قرارگرفتن آنها در جمله و چینش آن براساس شرایط نحوی یا گریز از این شرایط و صور خیال را می توان از مهم ترین ویژگی های هر زبان دانست. تحلیل زبان هر اثر باتوجّه به ویژگی های ذاتی آن و بررسی هنجارگریزی های صورت گرفته در گسترة متن، می تواند بازگوکنندة نوع آن قلمداد شود. انواع تشبیه به عنوان یکی از ارکان علم بیان در پدیدآمدن هویّت زبان متناسب با محتوای غنایی، تأثیرگذار است و در خدمت رویکرد عاطفی، ادبی و القایی این زبان قرار دارد. همچنین واژگان استفاده شده در قالب مشبّه و مشبّه به و نیز نوع وجه شبه، درجهت تبیین زبان این آثار عمل می کند. از سوی دیگر، اغراض تشبیه و نقشی که در انتقال محتوا برعهده دارد، با نوع مضامین غنایی متناسب است و در کنار مختصات دیگر زبان غنایی، از عوامل تأثیرگذاری بر مخاطب به شمارمی رود. در این پژوهش کوشش شده است تا نقش این رکن علم بیان در پنج منظومة عاشقانه، با موضوع واحد بررسی شود و براساس مشترکات به دست آمده، یکی از شاخصه-های زبان غنایی تبیین شود.

تصوّر رایج دربارة غزل حافظ این است که ساختار گسسته و پریشان دارد، اما روایت شناسی نشان می دهد چنین ساختاری متناسب با نوع سخن و وضعیّت عصر شاعر است؛ این گسستگی ظاهری، با خوانش خواننده به انسجام منتهی می شود. ساحت سخن و معنایی که در غزلیّات حافظ وجود دارد، نیازمند «خوانش» مخاطبان اوست. شاعر برای درک این نظام روایی از سوی مخاطبان، هماهنگ با تمامیّت غزل به شگردهای متنوعی نظیر ترکیب توصیف، حادثه و گفت وگو برای شروع غزل ها، آوردن گزاره های زمان مند و مکان مند، گفت وگوسازی و پایان گفت وگویی و حدیث نفس روی آورده است. در این پژوهش، به تبیین نظام روایی غزلیّات حافظ، متناسب با موضوع، موقعیّت، مخاطب و اهداف شاعر پرداخته ایم. غزل های روایی حافظ را به دو گروه تقسیم کرده ایم: غزل هایی با طرح روایی پیچیده و غیرآشکار و غزل هایی با طرح روایی آشکار. برای نشان دادن انسجام غزلیّات روایی حافظ، ساختار روایی دستة دوم، شامل بیست وسه غزل را از لحاظ نوع، تعداد و چگونگی ترکیب پی رفت ها، گزاره ها و رمزگان ها و سایر وجوه روایی بررسی کرده ایم. بیشترین استفاده از رمزگان ها، مربوط به رمزگان های گفت وگویی (94 مورد/ شامل مناظره، دیالوگ و حدیث نفس) است که خود شامل رمزگان های حقیقت نما، پند و کنش روان شناختی می شود و نشان می دهد روایت پردازی نیز در زمره ی اهداف غزل سرایی حافظ بوده است. بعد از این رمزگان، به ترتیب رمزگان کنشی (37)، اطّلاعاتی (29) و روان شناختی (7) کاربرد بیشتری دارند.

عبهرالعاشقین نوشتة روزبهان بقلی، عارف بزرگ سده ی ششم، یکی از مهم ترین آثار عرفانی فارسی است که از نگاه آموزه های عرفانی و نثر فارسی جایگاه شایانی دارد. این کتاب در سال 1337 به همّت هانری کربن و محمّد معین، بر پایه ی دو نسخه ی ناقص و پرغلط تصحیح و منتشر شد و با وجود تصحیح دیگری به کوشش جواد نوربخش، تا امروز همین تصحیح موردتوجّه پژوهشگران بوده و بیشتر کارهایی که بر بنیاد این کتاب انجام گرفته، بر پایه ی همین تصحیح بوده است. پژوهش حاضر نشان می دهد که این تصحیح در چه پایه و مایه ای است و صحّت و اعتبار آن چه اندازه است؟ بدین منظور، به شیوه ی تحلیلی و توصیفی و بر بنیاد بایستگی های تصحیح خوب، این تصحیح را بررسیده و با مقایسه ی آن با نسخ تازه ای که در دسترس مصحّحان نبوده است، به این نتیجه رسیده ایم که این تصحیح با همة کوشش های مصحّحان، به دلیل نبود نسخه های صحیح و بدخوانی های فراوان، دستخوش افتادگی های بسیار، افزودگی های نابه جا، کژخوانی های فراوان و. . . است و نیز فقدان تعلیقات و توضیحاتی برای حل دشواری ها، ذکرنکردن منابع اقوال و اشعار منقول در متن و نداشتن فهرست های کارگشا، ازجمله ایرادها و کمبودهای دیگری است که تصحیح علمی تازه ای از این متن مهم را ضروری می سازد.

سنایی غزنوی مبتکر سبک نمادگرا در ادبیّات عرفانی فارسی است. خلاقیّت او در نمادپردازی، به ویژه در حوزه ی نمادهای قلندری و اسطوره ای و تلفیق عناصر ژانرهای مختلف، پس از او موردپسند و مقبولیّت فراوان شاعران قرار می گیرد. نماد، افزون بر گسترش ظرفیّت زبان و ممکن ساختن بیان معانی عمیق عرفانی، در زیبایی آفرینی متون ادبی نیز تأثیری فراوان دارد. این جستار تلاش می کند با تحلیل سبک نمادگرای سنایی در دیوان او، نقش نماد را در آفرینش زیبایی و جایگاه آن را در تعالی ادبیّت اشعار او روشن سازد و به این پرسش پاسخ دهد که نماد چگونه و با چه روش هایی وجه زیبایی شناختی شعر سنایی را تقویت کرده است؟ نتایج این تحلیل بیانگر آن است که زیبایی آفرینی نماد در دیوان سنایی حاصل عواملی چون خلاقیّت و خیال انگیزی، ابهام و چندمعنایی، اتّحاد تجربه و تصویر، انتقال صادقانه ی عواطف و انسجام و پیوستگی میان بخش های مختلف عالم و به تبع آن متن ادبی است.

بخش عملی عرفان، ساحت یافته های رفتاری و تجربی یک عارف است که براساس منش سلوکانه در مسیر تعالی تهذیب نفس و تطهیر باطن و رسیدن به کنه هستی، استغراق در آن و شهود آن، به نوعی جهان بینی توحیدی به نام «وحدت وجود» منجر می شود که پایه های آن را تجربیات شهودی تشکیل داده است؛ ازاین رو، عرفای شهودی آن را با عنوان «وحدت شهود» خوانده اند؛ به عبارت دیگر، در این نوع عرفان توحیدی، وحدت وجود شهودی، تجربه و اثبات می شود. نمود این نوع عرفان عملی و شهودی در آثار عارفی چون عطّار نیشابوری، در قالب غزلیّات دیوان وی مشهود است. با بررسی ابیاتی که این نوع جهان بینی را به تصویر می کشد، می توان به چشم انداز روشنی از نگرش عرفانی عطّار درباره ی مسئله ی توحید دست یافت. عطّار نیشابوری در آینه ی غزلیّات خود که مبتنی بر تجربیات روحانی و در نتیجة احراز مقامات بالای عرفانی است، وحدت وجود خاصّ خود را که بینشی تلفیقی و از نوع شهودی آن است، مطرح می کند. در پژوهش پیش رو، به روش استقرایی-تحلیلی و با بررسی غزلیّات دیوان عطّار نیشابوری، به بازکاوی نوع نگرش وی و اثبات وحدت وجود شهودی این عارف موحد پرداخته ایم.

نفوذ قرآن و تفسیر قرآن در مثنوی بسیار زیاد است؛ به گونه ای که مثنوی را به گنجینة تفسیر قرآن بدل ساخته است، امّا در میان تفسیرهای مختلفی که مورد استفادة مولانا بوده تاکنون به تفسیرهای عرفانی چهار قرن اوّل کم توجّهی شده است. در این مقاله با تکیه بر تفسیر سهل بن عبدالله تستری (وفات: 283ق) و ابوعبدالرّحمن سُلَمی (وفات: 412ق) نشان می دهیم که رویکرد باطنی مولانا به قرآن و شیوه ی تأویل آیات قرآنی در مثنوی، متأثّر از تفسیرهای عرفانی کهن است. موضوعاتی چون جدال با نفس، تعبیر از نفس به بت و «عِجل» (گوساله)، مکر نفس، و همچنین فرازهایی از آداب صوفیّه چون جوع و اکل حلال و پرهیز از آزار و نوع دوستی، در این تفسیرها آمده که در مثنوی بازتاب یافته است. همچنین موضوعات دیگری چون مکر و استدراج الهی، توکّل و ترک تدبیر در مثنوی، ریشه در تفسیرهای عرفانی قرآن دارد. مولانا این روش تأویلی را آگاهانه به کار بسته و ازاین رو مثنوی را «کشّاف قرآن» نامیده است.

طریقت صوفیانة «نقشبندیه» به بنیادگذاری بهاءالدّین نقشبند که از دل جریان تصوّف خواجگان در ماوراءالنّهر سربرآورد، در سیر تحوّل و تطوّر خود با عبور از مرزهای جغرافیاییِ مولد و منشأ خود و با ایجاد رابطه با نهاد قدرت و ورود در عرصة سیاست، توانست به یکی از ماناترین و مؤثرترین سلاسل صوفیّه و جریان های دینی آسیای مرکزی بدل شود؛ اگرچه تصوّف نقشبندیه، طریقتی ایرانی محسوب می شود، پژوهش های علمی ناچیزی در ایران دربارة آن انجام یافته است؛ بنابراین، ضرورت و اهمیّت توجّه به پیشینة فرهنگی حوزة ماوراءالنّهر به عنوان بخشی از ایران کهن، ریشه شناسی سیر عرفان و تصوّف در منطقه و بررسی سیر ظهور و تطوّر نقشبندیه موجب شده است تا در این مقاله با استفاده از منابع اسنادی و با شیوة تاریخ نگارانه و موردپژوهانه و با بهره گیری ازیگانه نسخة خطی تحفةالرّسول و فرید المکتوبات، نوشتة میراحمد کشّی، از صوفیان تصوّف نقشبندی ماوراءالنّهر، به بازجست شاخه ای کوچک و گمشده از تصوّف نقشبندی در دیار فرارودان پرداخته شود. فرضیة این پژوهش بر آن است که با شناسایی برخی از شخصیّت ها و آثار و رساله ای کمتر شناخته شده از طریقت نقشبندی، به ترسیم شاخه ای فرعی از شجره نامة سلسلة پرگروندة نقشبندیه دست یابد.

دیدگاه هایی که شاعران هر دوره دربارة تعریف شعر ارائه می کنند، روشنگر ویژگی های نوع شعری است که در آن دوره مقبول طبع آنان قرار می گرفته است. مجموع این دیدگاه ها به طورکلّی می تواند به لحاظ نظری تعریف شعر مطلوب را در هر عصری برای ما روشن سازد؛ ازاین رو، می توانیم از این دیدگاه ها به «نظریّة ادبی» آن عصر یا دوره تعبیر کنیم. شاعران عصر صفوی و به ویژه برجسته ترین آنها، یعنی صائب تبریزی نیز دیدگاه هایی دربارة شعر در اشعارشان مطرح کرده و تعریفی متفاوت با دوره های پیشین از شعر ارائه کرده اند. مقالة حاضر سعی دارد با جست وجو در اشعار شاعران برجستة عصر صفوی و با کمک گرفتن از شعر این شاعران، ویژگی های نظریّة شعری این عصر را بررسی و تبیین کند و جنبه های آن را بکاود. در این پژوهش تأکید عمده بر شعر صائب بوده است؛ زیرا برجسته ترین شاعر سبک هندی است. بررسی حاضر به این نتیجه دست می یابد که تعریف شاعران از نوع شعر مطلوب در این عصر با تعریف آن در دوره های قبلی کاملاً متفاوت است. معنی و مضمون بیگانه، به عنوان مهم ترین عنصر اصلی در تعریف و ارزیابی شعر مطرح می شود که رعایت نکردن آن عدم پذیرش و مقبولیّت شعر را از سوی شاعران در پی دارد.