پژوهش های علوم تاریخی
سال:1392 | دوره:5 | شماره:2 |تعداد مقالات:9

مقاله حاضر، رقابت آلمان، عثمانی و برتانیا برای تسلط بر مناطق نفت خیز قفقاز پس از انقلاب بلشویکی روسیه را به بحث می گذرد و تاثیر این رقابت ها را بر سرنوشت منطقه ارزیابی می کند. در این راستا، اهمیت استراتژیک منطقه از منظر سه قدرت بزرگ یادشده بررسی می شود و نیروی پیش برنده سیاست بریتانیا در قفقاز یعنی نیروری شمال ایران موسوم به دنسترفورس معرفی شده و نقش آن در رقابت های منطقه ای قدرت های جهانی مطالعه می شود. مقاله نشان می دهد دنسترفورس به رغم حضور کوتاه مدت چندماهه اش در قفقاز، توانست به هدف اصلی خویش که ممانعت از نفوذ آلمان و عثمانی در مستعمرات بریتانیا در شرق بود، جامه عمل بپوشاند؛ یکی از مهم ترین دلایل این موفقیت، شکست آلمان در جنگ اول جهانی و متعاقب آن خروج نیورهای عثمانی از قفقاز بود.

اسناد و به طور کلی متون مکتوب به زبان ایلامی قدیم نادر هستند، اما از شوش در دوره سوکل مخ ها نزدیک به 550 سند حقوقی به زبان اکدی و در موضوعات مختلف به دست آمده است که فرصتی بی نظیر برای مطالعه نهادهای حقوقی و اجتماعی ایلام فراهم می کند. مقاله حاضر، ضمن ویرایش و ترجمه دو سند دادرسی ایلامی از دوره سوکل مخ ها به تحلیل محتوای این دادرسی ها می پردازد. این مقاله ابتدا برای مشخص کردن بستر تاریخی، تقسیم بندی تاریخ ایلام باستان را توضیح می دهد، سپس اهمیت اسناد اکدی شوش بررسی و سرانجام متن دو سند دادرسی ایلامی از دیدگاه صورت و ماهیت قرارداد مطالعه خواهد شد. چون این اسناد تاکنون به زبان انگلیسی منتشر نشده اند، ترجمه انگلیسی نیز به متن افزوده شده است.

ساختارحکومتسلجوقی (590-431ق) به لحاظ شرکت نهادها و کنشگران مختلف در بستر فعالیت های سیاسی، شاخصه هایی دارد که در مقایسه با دیگر حکومت ها و سلسله های ایرانی پس از اسلام در نوع خود بی نظیر است. سلجوقنامه ظهیرالدین نیشابوری بر خلاف متن موجزش، روایتی عینی و پرمعنا از نحوه شکل گیری و تداوم ساختار قدرت سلجوقی به دست می دهد. توجه مورخ به امرا، به عنوان گروهی موثر در تحولات سیاسی این دوره و تلاش نهاد دیوان سالاری به ویژه شخص خواجه نظام الملک در تعدیل نیروی ایشان و استفاده موثر از آن در جهت استقرار حکومت سلجوقی، مساله ای است که کتاب سلجوقنامه با جدیت دنبال می کند. این مقاله با ارائه تعریف از حکومت نظامیان و کاربرد روش تحلیلی، از دریچه کتاب سلجوقنامه به واکاوی تقابل تعامل میان امرا و دیوان سالاران می پردازد. نامنسجم بودن نهاد وزرات و اتحاد امرا در خصوص تصمیمات سیاسی مهم، در نهایت دیوان سالاران را در تبدیل قدرت انحصارگرای نظامیان به قدرتی تمام شمول و متشکل از تمامی نهادهای قدرت ناکام گذاشت.

نوشتار حاضر با هدف نشان دادن تاثیر فضای نوظهور پس از سقوط خلافت عباسی و دوره حاکمیت ایلخانان، بر بینش تاریخ نگارانه ابوالقاسم کاشانی، مورخ شیعه مذهب این عهد، درپی پاسخ گویی به این سوال است که رویکرد اسلامی و نگرش شیعی کاشانی بر بینش تاریخ نگارانه وی چه تاثیری داشته است. در این جهت، به نظر می رسد کاشانی از سر دقت، مدارا، واقع نگری و بعضا مصلحت اندیشی با مسائل مهم و مورد اختلاف تاریخ اسلام برخورد کرده و به عنوان مورخی آگاه به زمان، رویکردی متفاوت از بی طرفی تا جهت گیری منطقی را در پیش گرفته است. در حالی که کاشانی پیوسته از وجاهت عقیدتی و جایگاه سیاسی تشیع دفاع می کند، اما تعصب نمی ورزد و درصدد جهت گیری علیه پیروان سنت برنمی آید. این مقاله، با درنظر داشتن چگونگی دفاع از تشیع در پرتو فضای گفتمانی عهد ایلخانان، بینش تاریخ نگارانه کاشانی را در دو مبحث مرتبط به هم، یکی با عنوان مسائل مهم مورد اهتمام کاشانی در بررسی تاریخ اسلام و دیگری آسیب شناسی تفرقه امت اسلامی، بررسی خواهد نمود.

حافظه تاریخی یا حافظه جمعی (خاطره جمعی) در بین آن بخش از مطالعات تاریخ فرهنگی که به اندیشه و روح مشترک مربوط می شود، از مطالعاتی است مغفول مانده. این نوع حافظه در متون تاریخی و ادبی جلوه ای روشن دارد و کافی است به طور مثال با مداقه در کاربرد برخی از اسامی و القاب به صورت بندی اندیشه و نوع نگاه مشترک بین یک ملت یا ملت های جهان رسید. آنچه در فرهنگ ما راجع به اسکندر مطرح است، از این نمونه است. اسکندر در فرهنگ ملت ما و برخی فرهنگ های دیگر، افسانه و گاه اسطوره ای بی بدیل است. شاهنامه به طور مشخص می تواند از این نمود حافظه تاریخی راجع به اسکندر پرده بردارد و پس از آن اسکندرنامه نظامی نیز با پرداختی گسترده تر واجد همین اهمیت است. افزونبراینآثار، متن داستانی داراب نامه نوشته ابوطاهر طرسوسی، داستان پرداز قرن ششم هجری قمری نیز، به نوعی، کوششی است برای ایرانی کردن و افسانه ساختن از چهره این جهانگشای یونانی. بر این اساس، در متون تاریخی تشبیه عملکرد برخی از پادشاهان ایران به اسکندر را می توان به صورتی کاملا معنادار ملاحظه کرد.

یکی از مسائل مهم پیرامون آسیب شناسی جنبش جنگل، آسیب شناسی اید ئولوژیک سیاسی آن است. زیرا از این دیدگاه جنبش چندان مورد مطالعه قرار نگرفته است. در این راستا، این پرسش مطرح است که اید ئولوژی سیاسی جنبش، از آغاز تا پایان، چه تغییراتی در روند خود داشته و این تغییرات چه تاثیراتی بر میزان مشروعیت و سرنوشت آن داشته است. برای بررسی این موضوع، نخست محورهای ایدئولوژی جنبش در سال های اولیه مبارزه مورد مطالعه قرار می گیرد و در ادامه، روند دگرگونی های به وجود آمده در آن و نیز علل و پیامدهای این دگرگونی ها تا سال های پایانی جنبش مورد بررسی قرار خواهند گرفت.جنبش در شرایط بحرانی جنگ جهانی یکم که کشور مورد تاخت و تاز دول متخاصم قرار گرفته بود، پا به عرصه نهاد. در چنین شرایطی، مبارزه با بیگانگان، احیای استقلال کشور و نظام مشروطه، به عنوان محورهای اصلی ایدئولوژی سیاسی جنبش مطرح شدند. اما در روند مبارزه جنبش، حوادثی روی داد که نه تنها جنبش را در موضع ضعیفی قرار داد، بلکه آن را از تحقق آرمان های یاد شده نیز مایوس کرد. چنین شرایطی جنبش را به سوی همکاری با بلشویک ها سوق داد. این همکاری سرانجام به تغییر اید ئولوژیک جنبش از مشروطه به «جمهوری شوروی» منجر گردید. چنین تغییری به زیان مشروعیت و پایگاه مردمی جنبش تمام شد و در نتیجه سرکوبی آن را نیز آسان تر کرد.

در طول تاریخ باستان، اقوام بیابان گرد شمال قفقاز، با گذر از گذرگاه های قفقاز، به خصوص دو گذرگاه پراهمیت «دربند» و «داریال»، مناطق ثروتمند جنوبی را غارت می کردند. در دوران شاهنشاهی خسرو انوشیروان، استحکامات نیرومندی در مقابل این گذرگاه ها ساخته شد و اقوام بیابان گرد شمال قفقاز دیگر نتوانستند از طریق این دو گذرگاه مناطق جنوبی را مورد هجوم قرار دهند.در این مقاله با بهره گیری و استنتاج از اغلب منابع تاریخی مرتبط، اعم از قفقازی، رومی و ایرانیاسلامی، تلاش کرده ایم تا نشان دهیم چگونه در سده 6 میلادی، در پی نفوذناپذیری دو گذرگاه مذکور، اقوام بیابان گرد شمال قفقاز برای نفوذ به مناطق جنوبی، متوجه گذرگاه سوم قفقاز، یعنی لازیکا شدند، و چگونه ایرانیان و بیزانسی ها با جنگ و دیپلماسی کوشش می کردند بر این گذرگاه مسلط شوند.

هیرکانیا (گرگان) از دیرهنگام به سبب دارا بودن موقعیت استراتژیکی و اقتصادی مورد توجه صاحبان و منادیان قدرت بوده است و دولت های ایرانی، به منظور تثبیت جایگاه خویش سعی در استیلا بر این منطقه داشتند؛ بر این اساس، موقعیت و کارکرد ایالت هیرکانی در عصر ساسانی و عملکرد استحکامات این ایالت برای حکومت های ایرانی در مقابل مهاجمان و قدرت های شرقی، مساله مهمی است که پیگیری آن در عصر ساسانی سبب آگاهی از چگونگی نگرش این دولت ایرانی به مرزهای شرقی ایران، دشمنان این خطه و اقدامات ساسانیان در مقابل آنها و در منطقه هیرکانیا می گردد. بنابراین، برای پاسخ بدین مسائل، نه تنها از متون تاریخی بهره برداری شد، بلکه از یافته های باستان شناسان نیز استفاده فراوانی گردید و در بررسی جایگاه هیرکانیا و استحکامات آن در قلمرو ساسانی و به ویژه در مقابل یورش های انیران، بدین نتیجه نائل آمدیم که ساسانیان نیز به تبعیت از سلسله های ایرانی پیشین نه تنها پایگاه نظامی مهمی در گرگان برپا داشته بلکه به احداث دیواره های مستحکم و حصارهای تدافعی پیچیده و مجهزی اقدام نمودند. در این میان، احداث دیواره دفاعی گرگان با استحکامات ویژه سبب پیشگیری از ورود مهاجمان به مرزها شده و با تامین امنیت، موجب رونق بیشتر ایالت گرگان شد. این دیواره دفاعی نشان می دهد که ساخت آن نه تنها به منظور یک برنامه اضطراری، بلکه بخشی از برنامه پیچیده شاهنشاهی ساسانی بوده که عامل به حداکثر رساندن حفاظت از دشت گرگان در قرن پنجم میلادی به شمار می آمده است.

سده نوزدهم را باید سده تحولات مهم از جمله تحولات آموزشی در ایران دانست. در این سده، شکست ایران از روسیه، زمینه گسترش حضور و نفوذ اروپائیان را در ایران و به ویژه با انگیزه تغییر شیوه های آموزشی فراهم آورد. کشورهای قدرتمند اروپایی نیز با حمایت از فعالیت مسیونرهای مذهبی، از برنامه های آموزشی اقلیت ها حمایت گسترده ای کردند. کلیمیان تحت تاثیر این شرایط، در سال 1898م /1276ش با تاسیس مدرسه آلیانس، تغییراتی اساسی را در نظام آموزشی خود دنبال کردند و برنامه آموزشی نسبتا ویژه و مستقلی را مطرح نمودند. اما دولت پهلوی، با اجرای نظام آموزش اجباری و نوین در سطح ملی، پیشرفت و ادامه این برنامه ویژه و مستقل را زیر سوال برد. این مقاله در پی بررسی این مساله است که پیشرفت برنامه آموزشی کلیمیان با وجود این منع دولتی چگونه میسر شد؟ در پاسخ به این پرسش، مقاله این فرضیه را مورد بررسی قرار می دهد که برنامه آموزشی کلیمیان با پذیرش حداکثر سازگاری با نظام آموزش نوین کشور، فرصت بقای مدارس کلیمی را فراهم آورد.