پژوهش های علوم تاریخی
سال:1394 | دوره:7 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

در سراسر نیمه ی دوم قرن نهم هجری / نیمه ی دوم سده ی پانزدهم میلادی، دولت های آق قویونلو و عثمانی به نحوی روزافزون به مقابله با یکدیگر کشیده می شدند. دولت آق قویونلو برای توسعه ی مناسبات تجاری، دستیابی به آناتولی مرکزی را امری ضروری می دانست، در مقابل عثمانی با خنثی کردن اقدامات آق قویونلوها، می کوشید مانع از پیوند آن دولت با ونیز شود که از دشمنان اروپایی دولت عثمانی به شمار می آمد، از این رو، آق قویونلوها ابتدا تلاش کردند در گام اول فرمانروایی خود را تثبیت کنند و در گام دوم وارد رقابت با فرمانروایی عثمانی شوند. مقاله ی حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی کاویدن اقدامات فرمانروایان آق قویونلو برای دستیابی به تجارت با بنادر اروپایی در آن سوی دریای سیاه و مدیترانه است. نتیجه ی چنین فرایندی در مرحله ی نخست، شکست آق قویونلوها از دولت عثمانی در دوران حسن پادشاه و در مرحله ی دوم زوال اقتصادی آق قویونلو، با توسعه ی ارضی عثمانی بود.

مسئله ی اختلاف شیعه و سنّی یکی از محوری‍ ترین مسائل در تاریخ اسلام و اندیشه ی اسلامی است. این مسئله ابعاد‍ گوناگون دینی، اجتماعی و سیاسی دارد و از همین رو، بسیاری از پژوهشگران با استفاده از ابزارها و شیوه‍ های گوناگون، و از دیدگاه خود به بررسی آنها پرداخته اند. یکی از این پژوهشگران، دکتر علی الوردی (19131995م)، جامعه شناس و تاریخ‍ نگار عراقی است که در این مقاله به بیان رویکرد و دیدگاه او در مورد این پدیده پرداخته ایم. الوردی مخاطبان بسیاری در عراق و کشورهای عربی و جهان داشته و این امر اهمیت آگاهی و بحث و مناقشه ی آثار وی را بیشتر روشن می‍ سازد؛ زیرا نفوذ و عمق بسیاری در جامعه ی مخاطب خود دارد. در نگاه کلی، الوردی پدیده ی اختلاف میان سنّی و شیعه را پیش از هر چیز نتیجه ی شکاف میان آرمان‍ گرایی و واقع‍ گرایی در بسترهای اجتماعی و تاریخی می‍ داند. در این راه وی به بازتفسیر رخدادهای صدر اسلام هم دست می زند. در قالب این مقاله تلاش شده است دیدگاه او در این زمینه ها مورد بحث قرار گیرد.

رابطه حزب پان ایرانیست با جبهه ی ملی تا کودتای 28 مرداد 1332 از سرفصل های مهم در ادوار فعالیت این حزب می باشد. این حزب که اساس تشکیل آن بر مسائل هویت ملی، ناسیونالیسم و جلوگیری از نفوذ بیگانه مبتنی بود، مسئله ی نفت را مهم ترین مسئله ی کشور در زمان خود می دانست و به همین دلیل با جبهه ی ملی به همکاری پرداخت. رابطه ی حزب پان-ایرانیست با جبهه ی ملی در دو سطح قابل بررسی است: الف) حمایت آشکار و فراگیر، ب) مخالفت و جدایی. سؤال مهم این است که زمینه ها و دلایل این رفتار سیاسی متفاوت چیست؟ ظاهراً این تغییر رویکرد، تحت تأثیر دو آرمان حزبی حزب پان-ایرانیست یعنی ناسیونالیسم و پادشاهی قرار داشت. ناسیونالیسم، وجه مشترک نزدیکی سیاسی و سرنوشت سنت پادشاهی دیرین ایرانی، نقطه اختلاف این دو جریان با هم بود. مسائل دیگری نیز در گسترش اختلافات فی مابین نقش داشتند: مانند رفتار سیاسی دکتر مصدق در برخورد با مخالفین به ویژه حزب توده، فعالیت دولت های انگلستان و آمریکا و مسائل داخلی جبهه مانند رابطه ی دکتر مصدق و آیت الله کاشانی.

اصطلاح «سند»، واژه ای کلیدی در حوزه ی علم تاریخ محسوب می شود. اگرچه درباره ی مفهوم و حوزه های کاربردی سند تحقیقات ارزنده ای صورت پذیرفته است، در خصوص ریشه های تاریخی این واژه و روند شکل گیری این مفهوم، تحقیقات علمی و دقیقی انجام نشده است. از آنجایی که ظاهراً لفظ «سند» به معنای نوشته ای رسمی، سابقه ای کهن در تاریخ اسلام و ایران ندارد، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که پیشینه ی تاریخی کاربرد «سند» به معنای اخیر در متون تاریخی فارسی چیست؟ و از چه زمانی به معنای نوشته ای رسمی معمول شده است؟ این تحقیق نشان می دهد که سند به معنای نوشته و مکتوبی رسمی در متون فارسی متاخر است و در اواخر سده ی نهم هجری از راه تشکیلات دیوانی به معنای رایج و پرکاربرد آن در روزگار اخیر تحول یافته است.

برای پژوهشگران حوزه ی تاریخ، دسترسی به اسناد جدید و یا چگونگی ارتباط اسناد و مدارک به یکدیگر، کلید حل بسیاری از نقاط تاریک تاریخی است. سکه ها، یکی از مدارک مهم و ارزشمند در شناسایی نکات و ابهامات تاریخی از جمله نام های جغرافیایی و سیر تحول نام آنها، نام پادشاهان و. . . هستند، چراکه بسیاری از تغییرات در منابع دیگر ثبت نشده و یا به دوران ما منتقل نشده اند، اما به کمک سکه ها و علم سکه شناسی می توان بسیاری از شهرهای از یاد رفته یا تغییر نام یافته، موضوعاتی نظیر دوره ی اهمیت آنها و بسیاری از موارد دیگر را شناسایی کرد. در این پژوهش ضمن بررسی نظرات مختلف سکه شناسان در شناسایی محل ضرابخانه ی جعفرآباد، اسناد و متون تاریخی و تصاویر تعدادی از سکه های ضرب شده، همزمان با شکل گیری فرضیه ی مجاورت شهر جعفرآباد با شهر قزوین، به تحلیل آنها پرداخته می شود.

هدف پژوهش حاضر، بررسی مکالمات خیالی مندرج در مطبوعات دوره ی مشروطه است. توجه ویژه به گفتمان مطبوعاتی این دوره به دلیل اوج کاربرد این وجه انتقادی نو می باشد. تأکید بر مطبوعات نیز به دلیل نقش آنها به عنوان مهم ترین منبع اطلاع رسانی در زمانه ی مدنظر است. در این میان پرسش اصلی این است که آیا می توان این مکالمات خیالی را از نظر موضوعی دارای رویکردی مشابه دانست؟ این مقاله که به روش توصیفی تبیینی و با برشماری کامل شمارگان باقی مانده از 82 روزنامه گردآوری شده به این نتیجه رسیده است که استفاده از ساختار مکالمات خیالی در پی آشنایی با متون غربی انجام پذیرفته و پس از ظهور در آثار روشنفکران دوره ی ناصری، به ترتیب در مطبوعات فارسی زبان برون مرزی و داخلی انعکاس یافته است. در این مکالمات، اوضاع ایران با فرانسه و ژاپن مقاسیه شده است. این مکالمه ها از نظر موضوعی دارای نگرش انتقادی نسبت به دولت قاجار و مخالفان نظام مشروطه است.

در دهه های واپسین سده ی نوزدهم/سیزدهم یک جنبش فکری در حوزه ی مسلمان نشین روسیه ی تزاری ظهور کرد که بعدها به جدیدیه شهرت یافت. خاستگاه نخستین این جنبش، تاتارستان و کریمه و بنیانگذار آن روشنفکری تاتار به نام اسماعیل گاسپرینسکی (گاسپیرالی/غصپری) بود. هدف اصلی جنبشی که او به راه انداخت، اصلاح نظام آموزش در جوامع مسلمان روسیه به عنوان گام نخست و بنیادی برای اصلاح فرهنگی و اجتماعی این جوامع بود. گاسپرینسکی، آرای نوگرایانه خود را با نگارش مقالاتی در روزنامه ی ترجمان که خود تأسیس کرده بود و شماری رساله در میان جوامع مسلمان روسیه تزاری منتشر کرد. این اقدام او با استقبال گسترده ی طیفی از تجددگرایان مسلمان در تاتارستان و آسیای مرکزی مواجه شد. در پژوهش پیش رو کوشش شده است با تمرکز بر یکی از جنبه های نسبتاً مغفول جنبش جدیدیه، نقش این جنبش در روند گذار فرهنگی آسیای مرکزی از دوره ی تزاری به دوره ی شوروی بررسی شود. به این منظور کوشش شده است روند تاریخی توسعه و شکوفایی جنبش جدیدیه در آسیای مرکزی و بن مایه های نظری آن، با رویکردی تاریخی و روش توصیفی تحلیلی بررسی شود. نتیجه ی اولیه ی این بررسی نشان می دهد که اندیشه ی جدیدیه هم در مرحله ی تکوین و هم در مرحله ی گسترش، با سیاست های روسی گردانی آسیای مرکزی هم راستا بوده است.

این پژوهش تلاش دارد با بررسی اندیشه های محمد قاسم امین، نگاه این اندیشمند مصری به مسئله ی زن را درک نماید. در این نوشتار، به این پرسش بنیادین پاسخ داده می شود که متون وی، درباره ی حقوق اجتماعی زن مصری، چگونه صورت بندی شده است؟ در این راستا، از رویکرد نظری تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بهره گرفته شده است. مدعای این پژوهش این-گونه تنظیم شده است: متون تولید شده توسط یک اندیشمند سکولار مصری در نیمه ی نخست قرن بیستم، نابرابری موجود در حقوق اجتماعی زن را بازتاب می دهد. این متون تحت تأثیر هژمونی غرب گرایی، تلاش دارد جامعه ی سنتی مصر را زیر سؤال ببرد. گفتمان موجود در جامعه را که به شدت تحت تسلط اندیشه ی مردسالارانه و سنت قرار دارد در هم شکند و گفتمانی نوین، ایجاد نماید. گفتمانی که نابرابری جنسیتی موجود در جامعه را به چالش می کشد و متصور است که با بهره گیری از نگاه غرب به مسئله ی حقوق اجتماعی زن، می تواند دگرگونی ایجاد کند. متون تولید شده، به عنوان یک ساختار اجتماعی، خود بازتاب دهنده ی ویژگی های موجود در جامعه ی مصر در دهه های پایانی قرن نوزده و سال های آغازین قرن بیست است.