ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1394 | دوره:7 | شماره:1 |تعداد مقالات:15

مقامات بدیع الزمان همدانی یکی از ارزشمندترین آثار قدیم عرب به شمار می رود که به سرعت توانست مورد توجه ادبا و حتی عامة مردم قرار بگیرد، چرا که بدیع الزمان توانست با خلاقیت و هوش کم نظیر خود برای اولین بار بسیاری از عناصر داستانی نظیر شخصیت پردازی، حادثه، پیرنگ، صحنه، گفتگو، حقیقت نمایی و. . . را در آنها به کار بگیرد. شخصیت و شخصیت پردازی، محوری ترین عنصر داستانی درمقامات وحلقةارتباطیبیندیگرعناصر داستانیاست که در مقامات به مانند دیگر داستان­ های کوتاه به دو شیوة مستقیم و غیر مستقیم بکار گرفته شده است. این مقاله با بررسی و تجزیه و تحلیل شیوه­ های شخصیت پردازی در داستان­ های معاصر به بررسی و تطبیق آن در مقامات بدیع الزمان همدانی پرداخته و چگونگی بکارگیری این عنصر در مقامات را از دیدگاهی علمی بیان می­ کند. با توجه به ویژگی شخصیت های موجود در مقامات بدیع الزمان و میزان توانمندی و توفیق وی در استفاده از این عنصر به این نتیجه می رسیم که بدیع الزمان با استمداد از ویژگی های تودة مردمِ هم عصرش توانسته است، حقیقت نمایی شخصیت هایش را بیشتر نماید تا خواننده را وادار کند که بپذیرد شخصیت هایی به مانند آنچه که در مقامات می بیند، وجود دارد. این شخصیت ها نه موجوداتی فرا زمینی و پیچیده­ اند که در نزد خواننده ارتباطشان با واقعیت قطع شود و نه بسیار ساده و تک بعدی که خواننده به راحتی تمامی رفتار و اعمال و گفتار آنها را پیشگویی کند. بدیع الزمان با ذکر نمونه هایی عینی از اعمال، رفتار و گفتار شخصیت ها در مقامه های مختلف در این کار چنان موفقیتی به دست آورد که هنوز هم با گذشت حدود ده قرن، کمتر کسی توانسته است یک راوی به مانند «عیسی بن هشام» و یک قهرمان چون «ابوالفتح اسکندری» بیافریند.

مکتب اگزیستانسیالیسم نهضتی برای اعتراض به نظام ها و قانون های آرمانگرایانه ای است که قصد دارند بر انسان سیطره یابند. این نهضت از یک مفهوم صرفِ فلسفی تجاوز کرده و توانست به خوبی در هنر و ادبیات جای خود را باز کند. رمان «ستارة آگوست» اثر صنع الله ابراهیم نیز در سایة این رویکرد فکری، در جست و جوی انسان گرایی تازه ای برآمده که به انسان و مفهوم وجودی او می-پردازد و «ماهیت» انسان را از «وجود» او مجزا می داند. برای او، قدرتِ انتخاب، اختیار و آزادی مطلق قائل می شود و همین مسألة انتخاب و تصمیم گیری برای سرنوشت و آینده، باعث احساس دلشوره، هراس و نومیدی در شخصیت اصلی این داستان می شود. نگارندة این داستان که خود شاهد دهشت ها و محنت های ناشی از خردگرایی محض و فرو پاشیدن مبانی انسانیت بوده است، می کوشد رمانی بیافریند که هر چند اقتداری در شخصیت داستان نیافریده و هویتی کامل و یکدست از او منتقل نمی کند، در بطن خود برای فعلیت و فاعلیت انسان ارزش قائل می شود.

عقاد از نویسندگان و ناقدان برجستة معاصر مصری است که با نگارش کتاب «ابن الرومی: حیاته من شعره» کوشیده است، دیدگاه های قابل تأملی دربارة این شاعر بزرگ بدست دهد. او معتقد است که ابن رومی شاعر برجستة عصر عباسی، سرآمد معاصران خود به شمار می آید، اما برخلاف جایگاه ادبیش پادشاهان از او حمایت نکردند. از آنجا که عقاد نکات نقدی مهمی را دربارة ابن رومی مطرح می کند، بررسی کتاب وی حائز اهمیت است. نوشتة پیش رو به بررسی و تحلیل آراء عقاد می پردازد. ولی تمامی نظریه های عقاد به دور از نقیصه نبوده و یا اینکه برخی از نظریه های او نیازمند تغییراتی بوده است، از این رو در این جستار دیدگاه های نویسندگان و ناقدان دیگر برای تایید یا ردّ نظریه های وی آورده شده و در پایان هر مطلب نیز، نظر برتر و نتیجة منطقی به همراه استدلال، بیان شده است.

نظریه و نقد پسااستعماری هرچند در حیطة نظریه، گام های درخور توجهی را در کشورمان برداشته است، در میدان کاربرد و تطبیق هنوز هم رهیافتی بیگانه و مهجور به شمار می رود. جلوة بارز این بیگانگی، رمان کوتاه موسم هجرت به شمال اثر طیب صالح (نویسندة سرشناس سودانی) است که علی رغم یدک کشیدن عنوانِ بزرگ ترین رمان عربی قرن بیستم از سوی آکادمی ادبیات عربی و بسیاری از محافل ادبی دیگر، و به تبع آن توجه ویژة ناقدان ادبی به این اثر و به ویژه سه بار ترجمه به زبان فارسی، هنوز هم نتوانسته جایگاه مطلوبی در میان خوانندگان و ناقدان ادبی کشورمان به دست آورد. پژوهش پیش رو با هدف برداشتن گامی خرد در حوزة این رهیافت نقدی، درصدد خوانشی پسااستعماری از موسم هجرت به شمال برآمده و به واکاوی و تحلیل مفاهیمی پسااستعماری از قبیل من/ دیگری (مرکز و حاشیه)، دورگه بودگی، نژاد، اروپا محوری و جنسیت در متن روایی مزبور پرداخته است. بر اساس این پژوهش، عامل اصلی موفقیت موسم هجرت به شمال در میان ده ها رمان عربی مشابه، در تصویر عینی و برهنة آن در بدست دادن مفاهیمِ پسااستعماری و به دنبال آن، اجتناب از هرگونه نگاه ایدئولوژیک و پیام محور و یا آرمانی به روابط میان استعمارگر و استعمار زده است. این رمان با بدست دادن تصویری برهنه و هولناک از خرد شدن هویتِ جامعة سودانی، به ویژه طبقة روشنفکر این کشور، تأثیرات و پیامدهای دردناک اجتماعی، اقتصادی و سیاسی استعمارِ نو را با بهره گیری از روایتی چند لایه و متکثر به تصویر کشیده است.

جواهری، بزرگترین شاعر کلاسیک معاصر عراق، در سال 1900 در نجف اشرف، در خانواده ای فرهیخته و صاحب علم و ادب دیده به جهان گشود. محیط علمی و فرهنگی نجف، شرایط علمی و ادبی حاکم بر خانه و ذوق و نبوغ ادبی شاعر باعث شد تا او به اشعار پیشینیان به ویژه شاعران دوره ی عباسی روی آورد و به مطالعه و حفظ دیوان های شاعران نامدار این دوره بپردازد. این امر باعث شد که شاعر در سرودن اشعار خود از شعرای بزرگ این دوره چون: ابوالعلاء معرّی، بحتری، متنبی، ابوتمام، و دیگر شاعران معروف الگو بگیرد و به شیوه ی آنها شعر بسراید. به طوری که این الگوبرداری را می توان به روشنی در اشعار وی مشاهده کرد. او شاعری است که اشعارش کلاسیک و در زمره ی شاعران مکتب سنت گرای شعر معاصر قرار دارد. در این مقاله پس از بررسی زندگی و اشعار جواهری و تحلیل اشعار وی، با ذکر شواهد و دلایل، گرایش های شاعر به شعر و شاعران دورة عباسی ثابت شده و روشن می شود که جواهری در اغراض و سبک شعری خود از شعر دوره ی عباسی بسیار اثر پذیرفته است به طوری که با صرف نظر از زمان، می توان ادعا کرد او شاعری عباسی است که فقط زمان او را مؤخر داشته و به عنوان شاعر معاصر شناخته شده است.

«منهاج البلغاء و سراج الأدبا» ی حازم قرطاجنی را می توان یکی از تأثیرگذارترین آثار در بلاغت و نظریّة شعر عربی به شمار آورد. اگرچه حازم در محیطی متأثّر از فلسفة ابن رشد پرورش یافته و با یک واسطه شاگرد او نیز به حساب می آید، امّا او در این کتاب-که سبکی فلسفی بلاغی دارد-در پایه گذاری و بیان نظریّة شعر عربی کاملاً متأثّر از ابن سیناست. او در کتاب خود بی آنکه نامی از ابن رشد ببرد، بارها عبارات ابن سینا را نقل می کند و در مسائلی چون محاکات، تخییل، وزن و صدق و کذب، آرای او را مبنای کار خود قرار می دهد. حازم در کتاب منهاج البلغاء به دنبال محقق ساختن وعدة ابن سینا در بنیان گذاری دانش محض شعر است. این مقاله میزان تأثیر پذیری حازم از مکتب سینوی را مورد بررسی قرار می دهد، به بیان مهمترین عناصر شعری از دیدگاه ابن سینا و حازم می پردازد و به تفاوت های موجود در آرای آن دو اشاره می کند.

روایت، ابزاری شناختی برای فهم تجربه است و نظریة جریان سیال ذهن یکی از شیوه های نوین و رایج روایتی در تحلیل آثار ادبی به شمار می رود. محتوای اندیشه، در شیوة جریان سیال ذهن به جهت توصیف دقیق و لحظه ای؛ کارکردی بنیادین می یابد و در قالب شگردها و تکنیک های روایی همچون تک گویی درونی، نمایشی، خودگویی و دانای کل به شیوة اول، دوم یا سوم شخص ظاهر می شود. پژوهش حاضر برآن است پس از اشاره ای کوتاه به ویژگی ها و مؤلفه های جریان سیال ذهن، با انتخاب هفت قصیدة عربی پیش از اسلام(معلقات سبع) و طرح هویت داستانی این قصیده ها، آن ها را در چارچوب تکنیک های روایتی جریان سیال ذهن تحلیل کند. به عبارت دیگر، درصدد پاسخ گفتن به این پرسش هستیم که آیا می توان بخشی از میراث شعری ادبیات عربی را در چارچوب جریان سیال ذهن جای داد؟ ذکر این نکته ضروری است که صفت جریان سیال ذهن به آن بخش از آفرینش های ادبی اطلاق می شود که همه یا بخشی از مشخصه های این جریان را دارا باشند. با این توضیح، کاویدن معلقات سبع به معنای انتساب آن ها به شیوة مورد نظر نیست؛ بلکه کوششی است تا کاربرد تکنیک های مدرن روایتی را در آثاری از این دست نشان دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد شاعران معلقات براساس انگیزه و اغراض شعری از یک تکنیک روایی غالب در کنار دیگر شگردهای روایی استفاده کرده اند؛ تعداد این شگردها بین دو تا سه شکل متغیر است.

مسألة برتری شعر یا نثر و سخن دربارة هریک، مسألة تازه ای نیست، بلکه همزمان با پیدایش دانش-های زبانی، یعنی: نحو، بیان و بلاغت مطرح گردید و به عنوان مشکلی حل نشدنی تاکنون باقی مانده است. بطور کلی ادبا و اندیشمندانی که به این موضوع پرداخته اند به دو دسته تقسیم می شوند: گروهی طرفدار نظم یا شعرند و گروه دیگر طرفدار نثر. در این میان گروه سومی نیز وجود دارد که دیدگاه منصفانه ای داشته و تاکید دارند که این برتری از پایه و اساس لزومی ندارد و روا نیست چنین کاری انجام پذیرد. به هر روی هرگز نمی توان حکم به برتری قطعی یکی بر دیگری یا ناتوانی یکی از آن دو در مقایسه با دیگری داد؛ زیرا بن مایة نظم و نثر یکی است، اما می توان گفت که شعر، هنر انتقال احساس از طریق کلام موزون است همانگونه که نثر، هنر انتقال اندیشه از طریق کلام منثور است.

دعاهای امام سجاد (ع) از سبک هنری و ادبی ویژه ای برخوردار است، توجه به این بعد از دعاها که از آن به ادبیات دعا یاد می شود، بسیار ضروری است. در این مقاله سعی داریم تا با روشی تحلیلی – توصیفی، تصویرسازی نشأت گرفته از عنصر تشخیص را در دعاهای امام سجاد (ع) با هدف نشان دادن حس انگیزی وحرکت و پویایی که از امتیازات یک اثر ادبی است، مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم. نتایج حاصل از این بررسی عبارتند از: گستره ی تشخیص در دعاهای صحیفة سجادیه، محدود به انسان وارگی نیست، بلکه علاوه بر انسان از سایر حیوانات نیز برای تشخیص استفاده شده است. تشخیص به عنوان یک صنعت ادبی که به تکلف بیانجامد در این دعاها مورد استفاده قرار نگرفته است، بلکه در راستای همان رابطة وجدانی با خالق-که هدف دعاست-شکل می گیرد و همین امر باعث می شود تا مخاطب نوعی از حس انگیزی و پویایی را در دعاهای امام سجاد علیه السلام بیابد و ارتباط بهتری با خداوند برقرار کند. دایره ی تشخیص در دعاهای مورد بررسی به یک جملة کوتاه محدود نمی شود بلکه در برخی موارد بخش اعظمی از یک دعا به تشخیص یک مفهوم یا پدیده تعلق می-گیرد. بخش اعظمی از عناصری که در دعا تشخص می یابند فراتر از دنیای مادی است و در ذیل مفاهیم انتزاعی مفاهیمی چون حمد ورمضان و. . . نیز وجود دارد که می توان گفت بیشتر مورد توجه ادبیات دینی مخصوصا ادبیات دعاست.

شرح میر سید شریف جرجانی بر کافیة ابن حاجب معتبر ترین شرح فارسی این کتاب است. جرجانی با اسلوبی فصیح و روان و زبانی استوار و منطقی، اصول علم نحو را بیان کرده است. بحث منصرف و غیر منصرف از مباحث مفصل و پیچیدة نحو است و جرجانی ابعاد مختلف این بحث را توضیح داده و آراء نحویان را آورده است. او در سبک و محتوا از رضی استرآبادی بسیار تأثیر پذیرفته است، و از آنجا که از ذهن منطقی و داشته های علمی کافی در علوم عربی بهره مند بوده و استقلال رأی داشته و در استفاده از استدلال های تمثیلی توانا بوده است، این تأثیر پذیری جنبة ایجابی داشته و بر ارزش علمی و فنی شرح او افزوده است. در این مقاله ضمن بیان آراء جرجانی در بحث منصرف و غیر منصرف، به مقایسة آن با نظرات رضی پرداخته و تصویر روشنی از دیدگاه های هر دو شارح ارائه شده است تا با بررسی تطبیقی این دو شرح فارسی و عربی، علاقه مندان فارسی زبان، با آراء این دو عالم ایرانی در این مبحث و ابعاد مختلف آن آشنا شوند. همچنین جهت قابل فهم کردن مطالب برای عموم مخاطبان متن عربی شرح رضی ترجمه و متن فارسی شرح جرجانی در اغلب موارد نقل به معنا شده است.

جاحظ یکی از چهره های برجسته در عرصة نثر عربی در دورة عباسی محسوب می شود که آثار مهمی از وی به جا مانده است. در میان میراث ادبی او، کتاب «البخلاء» طنزی با ابعاد روانشناختی از شخصیت بخیل و حاصل معارف و تجارب اوست و به خوبی هنر جاحظ را می نمایاند. این ادیب گرانسنگ در کتاب «البخلاء» در قالب طنز، با تکیه بر وصف، موضوع بخل ورزی در زندگی بخلاء را دستمایه قرار داده و شخصیت و طرز تفکر بخیل را به تصویر کشیده است؛ آن گونه که شخصیت بخیل، شخصیتی منفعل و به دور از اجتماع نیست، بلکه فردی دانا است که با زیرکی و درایت و با شناخت کامل از خود، به تنظیم روابط با دیگران می پردازد و با بهره از هوش اجتماعی و یا همان هوش هیجانی، عوامل را در جهت موفقیت خویش سامان می بخشد. در این جستار کوشش می شود به روش تحلیلی توصیفی، شخصیت بخیل و ویژگی های آن در کتاب «البخلاء» با توجه به نظریة هوش هیجانی مطرح در حوزة روانشناسی بررسی شود. تحلیل روانشناختی شخصیت بخیل در کتاب «البخلاء» روشن می کند که آنان به لحاظ شخصیتی افرادی با هوش هیجانی بالایی بوده و با بهره گیری از آن، تعاملات خویش را سامان می داده اند.

شعر جاهلی را باید آیینة تمام نمای زندگی اعراب جاهلی دانست؛ شعری که تصویرگر حیات مردم آن دوران بوده و پیرامون آن شکل می گیرد. شاید بتوان گفت بحث اطلال در مقدمة قصاید جاهلی و توجه به آن، از رایج ترین موضوعات شعر جاهلی به شمار می آید. وقوف بر اطلال، و گریستن بر آنها، به شعر جاهلی محدود نشده، و شاعران دوره های بعد نیز از این فن در مقدمة قصاید خود بهره برده اند، حتی در عصر عباسی نیز با وجود کمرنگ شدن این فن ادبی، شعرایی چون بحتری و ابن رومی از آن در اشعار خود بهره برده اند. استعمال اطلال به عنوان پدیدة فنی رایج حتی تا اوایل قرن بیستم نیز ادامه داشت. پژوهش حاضر در صدد است تا پس از توضیح مختصری دربارة اسباب سرایش مقدمه های طللی، با بررسی دقیق دواوین شعرای معلقات [به روایت تبریزی]، عناصر اساسی و مضامین مشترک مقدمه های طللی را مشخص، و مختصراً تحلیل نماید؛ و بعد از یک بررسی دقیق، واژه های مرتبط با اطلال، و پر بسامدترین آنها را مشخص کند. با این پژوهشِ مختصر می توان گفت که مقدمة طللی از ریشه دارترین مقدمه های شعری در تاریخ بنای شعر عربی به شمار رفته و صرفاً یک روش تقلیدی یا فنی نیست که شاعر بدوی به آن پایبند باشد، بلکه فریادی است که هدفش ابراز احساسات نهفتة شاعر نسبت به محبوبش بوده و ارتباط تنگاتنگی میان اطلال و معشوقة شاعر وجود دارد. همچنین با توجه به محیط ابتدایی و بدوی شاعر جاهلی، شایسته نیست که این موضوع از دید فلسفی و رمزی تفسیر گردد. امرؤالقیس با استعمال بیشترین واژه های طللی، در این زمینه برجسته ترین شاعر، محسوب می شود.

علم نحو، قرائت، معانی و تفسیر ازجمله علوم ادبی پایه به شمار می رود که برای شناخت زوایای گوناگون کلام خدا به دست دانشمندان مسلمان تدوین شده و مجموعه ای مشتمل بر سی رشتة علمی، موسوم به ادبیّات قرآنی شکل گرفته است. در رأس این علوم، علم اعراب قرآن قرار دارد که از اهمیّتی بسزا و جایگاهی والا برخوردار است و بسیاری از رجال علم و ادب به پژوهش در این باب همّت گمارده و آثاری گرانقدر و ماندگار از خود برجای نهاده اند که کتاب «مشکل اعراب القرآن«، تألیف مکّی بن ابی طالب قیسی ازآن جمله است. وی با تبحّر در ادبیّات عربی و علوم قرآنی به بحث در موارد دشوار اعراب قرآن پرداخته و در صورت لزوم نیز از وجوه قرائات، اختلاف نظر قرّاء و نحویان، اشتقاق کلمه، تفسیر آیه و موضوعات دیگر سخن به میان آورده است. این مقاله برآن است که با طرح مباحثی در علم نحو و قرائت و شرح حال و مرتبت علمی قیسی، به بررسی و تحلیل اسلوب وی در این اثر ادبی وزین بپردازد و دقایق و ظرایف به کار رفته در آن را روشن سازد.

«طنز ناسازوار» ویژگی بارز شعرسیاسی امل دنقل، شاعر برجستة مصری است که با بهره مندی بجا و هنرمندانه از آیات و مضامین قرآنی، آن را در شعر خود برجسته سازی کرده است. وی این ساز و کار ادبی را با رندی تمام و زیبایی خیره کننده ای، برای نشان دادن شرایط نابسامان اجتماعی و سیاسی حاکم برمصر به کار می برد تا تفاوت خنده آور اوضاع نابسامان کنونی را با وضعیت آرمانی نشان دهد. زیبایی این ناسازاوریِ طنزگونة سیاسی، در بهره برداری و فراخوانی از قرآن برای اهداف سیاسی است که به صورت شگفت آوری موجب آشنایی زدایی متن شعری شده است؛ به گونه ای که چنین تصور می-شود که شاعر قرآن را بر خلاف اهداف آن به کار می برد؛ اما چنین نیست. با تحلیل روابط بینامتنی روشن می شود که شاعرِ سرکش مصری توانسته با نقدی گزنده، مخاطبان خود را به وضعیت تلخ سیاسی حاکم آشنا سازد. این مقاله به منظور تبیین متن شعری و پرهیز از برداشت های ناصواب، با روش تحلیل محتوا بر اساس تحلیل روابط بینامتنی، ارزش ادبی شعر این شاعر را دراستفاده از آیات ومضامین قرآنی روشن می سازد و می کوشد شبهة بهره برداری ناصواب از قران را برطرف نماید.

در نقد ادبی امروز دو اصطلاح تصویر و تصویرپردازی، حضور چشمگیری دارد. رکن اصلی زیبایی یک اثر ادبی، تصویر است و هر اندازه تصاویر پویاتر باشد، متن ادبی ارزشمندتر می شود. شعر شعرای اندلس از نظر مقام ادبی، از جایگاه والایی برخوردار و سرشار از تصاویر ادبی زنده و متحرک است. آنان با استفاده از صور خیال، آنچنان تصاویر زنده و پویایی خلق کرده اند که خوانندگان را شیفتة خود می گرداند. با بررسی اشعار شعرای اندلس به روش توصیفی-تحلیلی، مشخص شد که تصاویر تشبیهی، استعاری و مجازی با مشارکت دادن حواس مخاطب، زمینة انتقال عواطف و احساسات این شعرا را فراهم آورده است. استفادة فراوان از رنگ ها و صداها و بهره گیری از طبیعت زنده و جاندار در تصاویر واقعی و مجازی از مهم ترین روش ها و ابزارهایی است که شعرای اندلس برای خلق و تولید تصاویر متحرک، جذاب و پویا از آنها سود جسته اند.