ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1393 | دوره:6 | شماره:2 |تعداد مقالات:14

کتاب «الفوائد الضیائیه» اثر جامی، پارسی سرای قرن نهم هجری، شرحی است بر کافیه ابن الحاجب. جامی کتاب کافیه را برای مطالعه فرزندش ضیاءالدین یوسف که در آن تاریخ به تحصیل مقدمات زبان عربی اشتغال داشته است، شرح کرده و به همین مناسبت آن را «الفوائد الضیائیه» نام نهاده است. وی به سبب مهارت و تبحرش در زبان عربی، برای توضیح عبارات کافیه، شرح مزجی را انتخاب کرده است. جامی در توضیح و تفسیر مباحث نحوی، فردی متعصب نبوده و در شرح خود با ذکر آثار و صاحبان آن، جانب امانت را رعایت کرده است. وی در شرح خود فقط ناقل آرای نحویان نبوده است، بلکه استقصائات خود را نیز ذکر کرده است. در نقد خود جانب ادب را رعایت کرده و هرگز رای و نظر ابن الحاجب را رد نکرده است و اگر گاهی آرای ابن الحاجب مورد قبول او نبوده است، آرای دیگر نحویان که اندیشه ابن الحاجب را رد می کنند آورده است. با بررسی آراء وی در این کتاب، می توان او را از طرفداران مکتب نحوی بصره دانست. نوشته حاضر به بررسی و تحلیل پاره ای از مشخصات این کتاب می پردازد.

انسی حاج شاعر لبنانی، از پرچمداران مدرنیسم ادبی و از بنیانگذاران شعر منثور در جهان عرب است. شعر او به نگارش خودکار، غلبه فضای گسست و رویا و چیرگی ساحت ذهن، ممتاز است. انسی حاج خصوصا در مراحل نخست شعری خود در فضایی سوررئالیستی سیر می کند، اما به دلیل تحول و التهابی که شعر منثور به پیشگامی او و شاعران هم مشربی چون ادونیس در روند شعر عربی ایجاد کرد سبک شناسی و زیبایی شناسی شعر او چندان مورد توجه و اهتمام ناقدان واقع نشد. بر همین اساس، این پژوهش کوشیده است مولفه ها و مشخصه های سوررئالیستی نخستین و جنجال برانگیزترین مجموعه شعری او، «لن» را با رهیافت تحلیل توصیفی، بررسی و نقد کند. نتایج، بیانگر تاثیرپذیری عمیق شاعر از زیبایی شناسی سوررئالیستی و منابع معرفتی این مکتب است؛ بگونه ای که وفور مفاهیم سرکش و خردگریز، تصاویر متناقض نما، آشنایی زدایی های نامتعارف، گسست رشته زمان و شکست منطق زبان در این مجموعه شعری، نشانگر روایت شاعر از جهان رویا است که سوررئالیست ها آن را واقعیت برتر می نامند.

امروزه روشن شده است که ادبیات، رویدادی است که در متن زبان جنبه پیدایی به خود می گیرد؛ چرا که زبان به ادبیات شکل می دهد و بدان هویت می بخشد. در واقع زبان یک نظام آوایی، دستوری و واژگانی برای بیان اندیشه و احساس است. با مطرح شدن مکتب صورتگرایی و پس از آن ساخت گرایی، ناقدان بر این عقیده شدند که اثر ادبی را بدون هرگونه پیش زمینه ای باید نگریست و در نقد و تحلیل متن ادبی، باید تنها به خود اثر پرداخت، نه به حوزه های بیرون از قلمرو ادبیات.بر این اساس، مقاله حاضر ضمن روشن کردن شیوه تحلیل ساختاری- که جزئی از تحلیل زبان شناسی است به صورت نظری در آثار منظوم، با پیاده کردن این نظریه علمی بر دو قصیده برجسته شاعر معاصر عراقی محمد مهدی جواهری، به دنبال کشف ساخت مشترک و در نتیجه ویژگی های زبانی شاعر است، هرچند رسیدن به ساخت مشترک و ثابت، با تحلیل مجموعه ای وسیع از آثار، ممکن خواهد بود. برخی از یافته های پژوهش، حاکی از آن است که وزن و بحر در هر دو قصیده با مفهوم و محتوای آنها هماهنگ است، هم حروفی و هم آوایی اندک در این دو قصیده، باعث ضعف موسیقی درونی آن ها شده است. پس، از یک سو ساختار واژگانی و کلمات محوری در دو قصیده به خوبی در خدمت اندیشه و عاطفه شاعر قرار گرفته و از سوی دیگر، هنجارگریزی و آشنایی زدایی، موجب برجسته سازی زبان شعری هر دو قصیده شده است.

سرآغاز دین، معرفت خداوند است که اوصافش به کامل ترین شیوه در قرآن بیان شده است. قرآن نیز به عنوان اصلی ترین منبع معرفت شناختی دینی، مورد قبول همه مسلمانان است. تلاش برای بدست دادن قواعد و ضوابط تفسیر کلام خداوند، سبب تدوین علوم ادبی در زبان عربی گردید؛ و مفسران، این علوم را اساس و مبنای تفسیر آیات قرآن قرار دادند. مکاتب کلامی و متکلمان، در مقام اثبات آراء گوناگون، به اصول ادبی استناد کرده و از آیات واحد، عقاید مختلفی را استنباط می کنند، به گونه ای که با مبانی فکری آنها سازگار باشد. در تحلیل ادبی آیات صفات خداوند، دیدگاه های مختلفی همچون حمل بر حقیقت یا مجاز، کنایه، مشاکله، حذف و ... وجود دارد که مقایسه تحلیل های ادبی مفسران با گرایش های فکری آنان، می تواند بیانگر میزان پایبندی آنها به مبانی فکریشان باشد. مقاله حاضر به بررسی تاثیر پیش فرض های کلامی مفسران در تحلیل ادبی آیات صفات پرداخته است.

پیچیدگی های نحو و آراء متفاوت نحویان، از نخستین قرن های انتشار زبان عربی، آموزش نحو را با مشکلاتی مواجه ساخته است، به همین جهت بسیاری از صاحب نظران با طراحی مدل های نو و تالیف آثار جدید، سعی کرده اند مشکلات آن را برطرف کنند، یکی از این آثار، کتاب «احیاءالنحو» است که در سال 1937م توسط ابراهیم مصطفی، در مصر تالیف گردید. انتشار کتاب در ابتدا جنجالی به پا ساخت و مورد نقد موافقان و مخالفان قرار گرفت، در سال 1938م وزارت فرهنگ مصر به مشاورت طه حسین و جمعی از زبان شناسان، انجمنی تشکیل داد تا آسان سازی نحو و آراء ابراهیم مصطفی مورد بررسی قرار گیرد، پس از آنکه انجمن،آراء ابراهیم مصطفی یعنی کتاب احیاءالنحو را تصدیق کرد، وزارت در صدد تعمیم و توزیع آن در میان کشورهای عربی برآمد تا در این باره از نظر علمای نحوی آن دیار مطلع گردد، دولت عراق، نقد و بررسی این طرح را به شیخ محمد جواد جزائری سپرد، ولیکن گرایش های حوزوی جزائری به نحو قدیم، موجب شد تا طرح جدید را بکلی به دیده عیب و نقص بنگرد و به دلایل مختلف در برابر هر یک از بندهای آن جواب ردی بدهد و در نتیجه نحوقدیم را بر نحو جدید ترجیح دهد. اما بیشتر انتقادات وی سطحی و جزئی اند، درحالی که طرح انجمن نحو مصری، آموزش نحو را با مدل های امروزی آموزش یک زبان بیگانه در آمیخته و از وسعت نظر مناسبی نسبت به زبان عربی و چگونگی آموزش آن نیز برخوردار است.

یکی از مضامین شعری که تقریبا در همه دوره های تاریخ ادب عربی حضوری چشمگیر داشته، خمریه سرایی است. در طی قرن چهارم و پنجم هجری، در سرزمین خراسان بزرگ، شاعران زیادی به زبان عربی شعر می سرودند که با مطالعه اشعار آن ها به راحتی می توان دریافت که خمریه سرایی در میان آن ها رشد بسیار چشمگیری داشته است. آنان در خمریات خود، بسیاری از جزئیات شراب را از جمله رنگ، بو، طعم، جام شراب، ساقی، و تاثیر شراب در روح و روان باده نوش با ظرافتی خاص بیان کرده اند که این امر بیانگر جایگاه خاص خمر (شراب) و خمریه سرایی و رواج زیاد آن در میان شاعران این سرزمین است؛ اما این رشد و گسترش به لحاظ کمیت بوده، نه کیفیت؛ زیرا آن ها در این نوع از اشعارشان، معانی جدیدی را به خمریات شاعران پیش از خود (اعشی، اخطل و ابونواس) نیفزوده اند؛ بلکه همان معانی را در لباسی از صنایع ادبی همچون تشبیه، استعاره، جناس و رد العجز علی الصدر عرضه کرده اند.

محمود درویش، سراینده معاصر شعر مقاومت فلسطین، بسان سرایندگان شعر سپید و آزاد فارسی، با رهایی از پایبندی به وزن و قافیه شعر سنتی، سخن رانده است؛ او که دفاع از مردم ستمدیده و دشمنی با رژیم صهیونیستی بر قصایدش سایه افکنده، به اشعارش روح حماسی و مقاومت بخشیده است. در این مقاله، سروده های درویش، از نگاه سبک شناسی سیروس شمیسا و بر اساس سطوح سه گانه زبانی، فکری، و ادبی مورد بررسی قرار می گیرند؛ موسیقی برخاسته از تکرار به جای واژگان، واج آرایی و توجه به اصوات حروف، دقت در وزن و تفعیله درخور، آوردن کلمات آهنگین و گاه هم قافیه، آرایه های لفظی، نوآوری در ترکیبات دلنشین، به کارگیری الفاظ غیرعربی، وفور افعال در جهت فضای پرتکاپوی شعری، ژرف نگری در تداعی معانی و اصوات برخاسته از واژگان، بازی هنرمندانه با ضمایر، تنوع در موضوعات شعری با محوریت دفاع و مقاومت، رمزگرایی، گرایش به استعاره و تشبیه در آفرینش فضای خیال پردازی، دقت نظر در طبیعت و بهره گیری از عناصر آن، از جمله مهم ترین شناسه های سبک او هستند که به آنها اشاره می گردد.

«رئالیسم جادویی» از شیوه های جدید داستان نویسی است که در آن نویسنده از شاخصه هایی همچون «سحر و جادو» و «وهم و خیال» در بستر «واقعیت»، چنان ماهرانه استفاده می کند که شخصیت ها و رخدادهای داستان برای خوانندگان کاملا طبیعی و باورپذیر می نماید.«غلامحسین ساعدی» و «نجیب محفوظ» از جمله پیشگامان این سبک داستان نویسی در ادبیات داستانی فارسی و عربی به شمار می روند. رمان های «عزاداران بیل» ساعدی و «شبهای هزار شب» محفوظ از نمونه های برجسته این شیوه داستان نویسی اند، که در مقاله حاضر تلاش شده این دو اثر از نظر به کارگیری گزاره های رئالیسم جادویی، مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند.از میان مولفه های رئالیسم جادویی، «سحر و جادو» و «وهم و خیال»، در «شبهای هزار شب» حضوری پررنگ تر و برجسته تر دارد. در عین حال در «عزاداران بیل»، نمونه های بیشتری از عناصر «دوگانگی»، «اسطوره» و «صدا و بو» دیده می شود. ضمن آنکه غلامحسین ساعدی از «توصیفات اکسپرسیونیستی و سورئالیستی» نیز بهره برده است.

رمان «ما تبقی لکم» اثر غسان کنفانی، شاعر و داستان نویس معاصر فلسطینی، بر اثر کاربست تکنیک های جدید داستان نویسی، در زمره نخستین رمان های مدرنی به شمار می رود که توانسته است در روند نوآوری و شکوفایی ادبیات داستانی عربی سهم بسزایی داشته باشد؛ از آن جا که این رمان در زمره ادبیات داستانی جریان سیلان ذهن قرار می گیرد، گسستگی زمان حاکم بر این نوع داستانی موجب شده است که روایت داستان در صحنه های مختلف توسط راویان متعدد و از زاویه های گوناگون روایت شود، بنابراین؛ انتظار می رود که فرم و شکل غالب سنتی زاویه دید و راوی در این رمان برخلاف داستان های کلاسیک، پیوسته در نوسان و تغییر باشد؛ به همین علت در این مقاله سعی شده است تا از میان عناصر داستان، راوی و کانونی سازی، بر اساس برخی از دیدگاه های منتقدان ساختارگرا مانند ژرار ژنیت و تودوروف، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

تعهد ادبی مفهومی وارداتی از نقد ادبی غرب است که در دهه های گذشته در میان ادبا و ناقدان عرب جایگاهی درخور یافت، چرا که شرایط نابسامان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دنیای عرب و حاکمیت استبداد و استعمار، شاعران و نویسندگان را واداشت که با قیام ملت های ستم دیده همنوا گردند. فاروق جویده، شاعر مصری، از آن دسته شاعرانی است که با شگردهای شعری، از نبود آزادی، بی عدالتی، فقر و محرومیت سخن گفته و مخاطبان شعرش را تحریک می کند تا با سرافرازی و احساسات انسانی در برابر ظلم و استبداد ایستادگی کنند و تخت دیکتاتوران تحت سلطه را به لرزه درآورند. وی همواره در صف شاعران مبارز قرار دارد و منادی اتحاد کشورهای همزبان و همکیش خود است و با سحر قلم و جادوی خیال، شعر و سیاست را به هم آمیخته و در مسیر آزادی و مبارزه با استبداد گام برمی دارد. مضامین تعهد ادبی شاعر، دارای گرایش های عربی اسلامی و وطن دوستانه است و به دور از هر نوع شعارزدگی، خوانندگانش را شیفته می کند. هدف این مقاله، تحلیل جنبه ها و مضامین تعهد ادبی فاروق جویده در حوزه های سیاسی، اقتصادی، قومی و دینی است.

عبدالله البردونی و جلال الدین مولوی، مضامین هستی شناسانه مشترکی در اشعارشان دارند؛ از جمله این مضامین، آزادی، حیرت، غربت و مرگ است. در سه مفهوم آزادی، حیرت و مرگ، شباهت های فراوانی میان دو شاعر دیده می شود و دو شاعر با یک رویکرد عرفانی محض این مفاهیم را مطرح کرده اند، مفهوم غربت در شعر مولوی بار عرفانی دارد و در شعر بردونی گاه عرفانی است و گاه با رویکردی اگزیستانسیالیستی مطرح می شود. آزادی در شعر دو شاعر به معنای آزادی از دنیای خاکی است و در این میان دنیا به خاک، گل و زندان تشبیه می شود. در خصوص مضمون حیرت نیز باید گفت که در شعر این دو شاعر، بار عرفانی دارد و دو شاعر در آن به مسائلی می پردازند که انسان از کجا آمده و به کجا می رود و هردویشان پیوسته حیران و سرگردانند و تنها صدا و پژواک و جرسی را می شنوند که آنان را به سوی خود فرا می خواند. دیگر مضمون مشترک میان این دو، غربت است که در شعر بردونی با دو رویکرد اگزیستانسیالیستی و عرفانی مطرح می شود، اما در شعر مولوی تنها رویکرد عرفانی دارد؛ دو شاعر در دنیا احساس غربت می کنند و سودای سفر و رحیل به دنیایی موسوم به لامکان را مطرح می کنند. مرگ نیز دیگر مضمونی است که در شعر دو شاعر برگرفته از اندیشه زهد و عرفان اسلامی است.

از آنجایی که یکی از مهم ترین عرصه های تکریم و حفظ وجهه، زبان است، هر زبانی برای خود از مکانیزم های مشخصی جهت تحقق این امر استفاده می کند و از جمله این مکانیزم ها، بهره گیری از صفات و ضمایر اشاره است. پژوهش پیش رو در صدد است تا کاربرد صفات و ضمایر اشاره را در عرصه حفظ وجهه در قرآن کریم بررسی نماید و شیوه برخورد مترجمان با این پدیده زبانی را ارزیابی کند.در این پژوهش که با رویکردی توصیفی تحلیلی انجام گرفته، نگارندگان از نظریه استعاره های مفهومی یا شناختی که از سوی لیکاف و جانسون مطرح شده، مدد جسته اند و در بررسی نه آیه ای که در ابتدای سوره های بقره، یونس، یوسف، رعد، حجر، شعراء، نمل، قصص و لقمان قرار دارند، به این نتیجه رسیده اند که در قرآن از صفات و ضمایر اشاره به دور به عنوان ابزاری برای حفظ وجهه استفاده شده که اساس آن یک استعاره جهتی است و در آن «شیء خوب، قدرتمند و با ارزش، دور است» که البته این دوری می تواند در عرض یا طول باشد. برخی مترجمان قرآن در برخورد با این پدیده، با بی توجهی از کنار آن گذشته و به ترجمه تحت اللفظی بسنده نموده اند و برخی دیگر نیز از راهکارهای متفاوت به پدیده فوق الذکر توجه نموده و در جهت بدست دادن ترجمه ای صحیح برآمده اند.

سندباد یکی از شخصیت های مهم «هزار و یک شب» است که در شعر معاصر عربی، فراخور تجربه های متعدد آن شاعران، چهره های گوناگونی پیدا کرده است. از جمله شاعرانی که در شعر خود توجه ویژه ای به این شخصیت اسطوره ای نشان داده اند خلیل حاوی (1919 -1982م) شاعر معاصر لبنان، و بدرشاکرالسیاب (1926 – 1964م) شاعر معاصر عراقند؛ آنان سعی کرده اند با بازآفرینی این شخصیت اسطوره ای به صورت نمادین و غیر مستقیم، به ابراز اندیشه های خود بپردازند. سندباد آنان، آرزوی انسان برای ماجراجویی و خروج از جریان موجود زندگی را به تصویر می کشد. نگارندگان در این مقاله برآنند تا ضمن بازگویی سفرهای سندباد، به بررسی، نقد و تحلیل تطبیقی آن اسطوره در سروده «السندباد فی رحلته الثامنه» از خلیل حاوی و سروده «رحل النهار» از بدرشاکرالسیاب بپردازند. آنچه در این مجال برایمان مهم می نماید بیان دلالت یا دلالت های این اسطوره، نحوه فراخوانی و بکارگیری آن، واکاوی ویژگی های زبانی، ادبی و هنری، و مهم تر از همه کارکرد این اسطوره در شعر دو شاعر یاد شده است. برداشت این است که دو شاعر به قصد جاودان ساختن دغدغه های شخصی و اجتماعی- سیاسی، دست به «اسطوره زدایی» یا «ساختارشکنی اسطوره» زده و به نحوی به «اسطوره سازی» روی آورده اند. دیگر آنکه با کاربست شگرد «تکرار» بر آن بوده اند تا علاوه بر تقویت موسیقی زبان، در محور عمودی، بر معنی و مفهوم مورد نظرشان تاکید کنند.

مکان، عنصری تاثیرگذار بر حیات انسان و بر انگیزاننده احساسات او در قبال گذشته و اکنون است. مکان در شعر غایت نیست، چرا که در این صورت پرداختن به مکان، جغرافیای سیاسی می شد، بنابراین، مکان در شعر ابزار است و حقیقتش در شعر بیش از آن که عینی باشد، غالبا روانی و هنری است که سرشار از بارهای متفاوت معنایی می شود. ارزش ها و افکار مختلف از جنبه های متعدد و متناسب با تحولات زمانی، به مکان، رمزهای معنا دار می دهند. از مکان های پر بسامد در شعر عزالدین المناصره، کنعان است. هدف این نوشتار آن است که دلالت های متفاوتی را که این واژه در زبان شعری مناصره در طول تاریخ بر خود گرفته بررسی کند. ضرورت انجام این تحقیق، بررسی دگردیسی های معنایی و تنوعات مفهومی واژه کنعان در اشعار مناصره است. شیوه تحقیق، ذکر کنعانیات و تحلیل معرفت شناختی این واژه مکانی با بارهای معانی متعدد آن است. در این پژوهش ابتدا به نظریه های صاحب نظران پرداخته و سپس آن را تحلیل می کنیم. در اشعار مناصره گاهی کنعان همان سرزمین اجدادی می شود که یهودی های قدیم به آن حمله کرده اند، و گاه شاعر با کنعان، هویت خود را معرفی می کند. در پاره ای موارد کنعان اسطوره ای است که شاعر با کمک آن به تعمیق شعریت کلام خود و فربه کردن محتوایش می پردازد. در جایی دیگر، فلسطین را با رنجهای آوارگی به تصویر می کشد. این سیالیت تداوم می یابد، و معانی درمعیت واژه کنعان، متکثر می شود. در هر صورت، شاعر از اختلاط قدیم و اکنون، هویتش را جسته و خواننده را فرا می خواند تا در شعر به دیرینه شناسی این سرزمین بپردازد.