ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:3 |تعداد مقالات:12

کاربرد واژه ها در معانی حقیقی یا مجازی زمان خود از ویژگی هایی است که هر گوینده ای در کلام خویش به آن اهتمام ویژه دارد. بر این اساس، معانی ای که پس از ایراد سخن برای واژگان پدید می آید هرگز نمی تواند مراد گوینده آن سخن باشد و مخاطبان آن سخن نیز نمی توانند مفاد کلام را طبق معانی جدید واژه ها، استنباط کرده و به صاحب سخن نسبت دهند، بلکه باید ذهن را از معناهایی که پس از ایراد سخن برای الفاظ به وجود آمده منصرف ساخت و بر مبنای معانی الفاظ در زمان ایراد سخن، مقصود گوینده را دریافت. این حقیقت در رابطه با درک و فهم واژگان قرآن کریم از اهمیت دوچندانی برخوردار است، زیرا قرآن کریم با زبان عصر نزول سخن گفته و واژگان را در معانی رایج آن زمان به کار برده است. بر این اساس پژوهش حاضر باعنایت به کاربردهای قرآنی واژه «کفر» به سیر تطور معنایی آن در زبان های سامی و از جمله زبان عربی پرداخته و سپس به بررسی خاستگاه واژه و ریشه شناسی آن می پردازد. علاوه بر این، دیدگاه های تفسیری و روایی نیز در خلال پژوهش مورد بررسی قرارگرفته و در پایان با نقد و بررسی برابر نهاده های واژه «کفر» در برخی از شاخص ترین ترجمه های فارسی، مفهومی دقیق تر برای این واژه و مشتقات آن بدست داده می شود. در این پژوهش دو معادل برای واژه «کفر» و مشتقات آن پیشنهاد می شود: نخست مفهوم ناسپاسی (نعمت و ...) و دوم مفهوم انکار خداوند (نقطه مقابل ایمان).

حضور فعال سنت و چهره های سنتی در شعر معاصر عربی و الهام گیری شاعران از آن، هر کوششی را در جهت روشن تر کردن آن مهم، اقدامی موجه می نماید، به ویژه اینکه اگر شعر آن شاعران از این زاویه مورد ارزیابی قرار نگیرد، چهره حقیقی شعرشان همچنان در سایه روشن ابهام باقی خواهد ماند. گفتار حاضر می کوشد شگردهای فراخوانی شخصیت های سنتی و دلالت های آن را در شعر امل دنقل (1983-1941) - یکی از شاعران نامدار شعر معاصر عربی به وجه عام و شعر مصری به وجه خاص - مورد بررسی قرار دهد. از آن روی که حضور شخصیت های سنتی در شعر وی از بسامد بالایی برخوردار است و شاعر نیز با هنرنمایی خاص در القای مفاهیم مورد نظر از آنها الهام می گیرد. در فراخوانی شخصیت های سنتی، شاعر سعی کرده تا از سه تکنیک علم (اسم، کنیه، لقب)، نقش و گفتار بهره جوید وآنها را به سه شکل جزئی، ممتد و محوری در بستر شعری خود حضور دهد. شیوه های فراخوانی شاعر نیز از طریق هر سه صیغه غایب، مخاطب و متکلم صورت گرفته و تمرکز وی بر این بوده تا بیشتر در اصل آن چهره ها تغییر و تبدیل ایجاد کند، نه اینکه آنها را بصورت دست نخورده در شعرش دخالت دهد، که البته چگونگی بهره گیری شاعر از موارد یاد شده و سهم آنها در دلالت بخشیدن به شخصیت سنتی، همان چیزی است که ما در اینجا به آن می پردازیم.

نوشتار حاضر با جستاری گسترده در کتب معتبر نحوی و تفسیری و با استناد به آیات قرآن و ویژگی های بافتی کلام، قائل به تردید در وجود «واو ثمانیه» در ادب عربی است. دانستنی است که برخی از نحویان و به دنبال آنان برخی از مفسران قرآن حرف واو در این سخن خداوند متعال «التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف والناهون عن المنکر والحافظون لحدود اله وبشر المومنین» (توبه/112) و آیه شریفه «عسی ربه ان طلقکن ان یبدله ازواجا خیرا منکن مسلمات مومنات قانتات تائبات عابدات سائحات ثیبات وابکارا» (تحریم/5) را «واو ثمانیه» می دانند، زیرا به اعتقاد آنان عدد هفت عددی کامل است و پس از هفت، واو برای اطلاع بر آن می آید. این گروه قول خداوند متعال در سوره کهف «ویقولون خمسه سادسهم کلبهم رجما بالغیب ویقولون سبعه وثامنهم کلبهم» (کهف/22) را نبز بر آن حمل نموده اند. و عجیب تر اینکه برآنند که واو در آیه شریفه «وسیق الذین اتقوا ربهم الی الجنه زمرا حتی اذا جاووها وفتحت ابوابها» (زمر/73)، واو ثمانیه است، زیرا بهشت دارای هشت درب است در حالی که حرف واو در اینجا حالیه است. برای اثبات فاقد اصل و اساس بودن حرف واو ثمانیه، کتب معتبر نحوی و تفاسیر قرآن از منابعی هستند، که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته اند، ضمن اینکه در متون نثر و نظم ادب جاهلی واوی بدین مضمون یافت نگردید.

مقاله حاضر در راستای شناسایی کتاب «حدائق السحر فی دقائق الشعر» تالیف علامه «رشیدالدین وطواط» و آشنایی با روش ها و شیوه های ابداعی و تقلیدی وی در تبیین و تفسیر آرایه های بلاغی است. این اثر ارزشمند در سده ششم هجری پس از «ترجمان البلاغه» تالیف «رادویانی» دومین کتاب بلاغی به زبان فارسی است. و از آنجا که وطواط بر این باور بوده که کارش برتر و بی نقص تر از رادویانی است و در آن دشواری و نادرستی وجود ندارد، نگارنده بر آن شد که ضمن پژوهش نقد و نظرهای موجود درباره این اثر، دشواری ها و گره های آن را بررسی نموده و موارد تاثیرپذیری وطواط از آثار پیشینیان به ویژه رادویانی و تاثیرگذاری او بر آیندگان را مورد بحث و نظر قرار دهد.

ادبیات تطبیقی یکی از مهم ترین مباحثی است که امروزه با اهداف و حوزه فعالیت خود توانسته است توجه پژوهشگران را به خود جلب کند. مطالعه شباهت ها و تفاوت های فرازمانی و فرافرهنگی جزو حوزه های پژوهش تطبیقی است. محمود درویش و علی موسوی گرمارودی دو شاعر نام آشنای ادبیات پایداری هستند که یکی در فلسطین و دیگری در ایران بر ضد چپاول ها و ستم ها مبارزه و نامشان را در صحنه های مقاومت ثبت کردند، از مردم و برای مردم گفتند، در کنارشان ایستادند و رسیدن به آرمان آزادی را به آن ها نوید دادند. دعوت به مبارزه، ایستادگی و ایثار در کنار امید به از بین رفتن ظلم و ستم با تکیه بر عمل علیه باطل، سازه اصلی فعال ترین و زیباترین سروده هایشان را تشکیل می دهد. این نوشتار در پی آن است تا موضوع پایداری را در شعر این دو شاعر به بوته تطبیق کشاند و در کنار ارج نهادن به صلابت و صفای کلام این دو شاعر به واکاوی اندیشه ها و افکار آن ها در عرصه مقاومت بپردازد.

این مقاله به تحلیل و بررسی شخصیت های تاریخی، مذهبی، و حوادثی می پردازد که به هر طریقی در شعر ادونیس تجلی گاه اسطوره ققنوس شده اند، و بیانگر تجدد و رستاخیز دوباره بعد از مرگ و نابودی هستند. این مفاهیم به صورتی رمزگونه مصداق واقعیات جوامع عربی است. ادونیس پیوسته این جامعه را در گرداب عقب افتادگی و سکون و مرگ مطلق می بیند و در تلاش است تا با یاری ققنوس که نماد هر انسان انقلابی و تجددخواه است، به دوران شکوه گذشته که در اندیشه ادونیس تمدن فینیقیه است، بازگردد و انقلابی علیه تمدن کنونی عرب بنا نهد.در این مقاله به دو نوع کاربرد ققنوس در اشعار ادونیس می پردازیم، نوع اول کاربردی است که در آن یکی از عملکردهای ققنوس در یک شخصیت و یا در خود شاعر ظهور می کند، و در نوع دوم شاعر صریحا اسم ققنوس را در متن به کار می برد که ما آن را با عنوان کاربرد علم آورده ایم.

میرایی و مرگ به عنوان یکی از موضوعات اساسی و یک حقیقت که همگان در آن مشترکند از دیرباز تاکنون همواره مورد توجه ادیبان و اندیشمندان بوده و هست. «غاده السمان» شاعر و نویسنده زن عرب، از یک طرف تحت تاثیر اندیشه های اگزیستانسیالیستی و زیستن در فرانسه، مهد این مکتب و از سوی دیگر متاثر از شکست اعراب از اسرائیل و نیز حضور در لبنان در زمان جنگ های داخلی آن کشور و هم چنین برخورداری از روحیه ادیبانه و ظریف و ژرفانگر خود، متاثر از تجربه تلخ حوادث گزنده، و از جمله مرگ است. مرگ توانسته است تصویر خود را بر ذهن و زبان او مسلط کرده و در جای جای آثار وی متبلور شود، به گونه ای که می توان گفت بیشتر شخصیت های داستان های «غاده» به نوعی با مرگ در ارتباط اند. مرگ در اندیشه غاده السمان در زندگی مردمانی که در شعله های سرکش جنگ ها و خونریزی ها می زیند، اما روحشان دیر بازیست که مرده است و نیز در زندگی فرهیختگان و ادیبانی که به دلیل غوطه وری در مشکلات و مسائل زندگی از علم و ادب فاصله گرفته و با روزمرگی و مرگ تدریجی رو به رو هستند ترسیم می گردد. زندگی از نظر او معنایی عمیق دارد. او معتقد است مرگی که مایه نجات دیگران است مرگ نیست بلکه زندگی واقعی است. مرگ مرگ است. او شهادت را عین بقا می داند شهید نه تنها نمی میرد بلکه جاودانه می شود. دسته ای دیگر نیز که در جدال مرگ و زندگی جانب زندگی را می گیرند و تسلیم مرگ نمی شوند در یک پارادوکس جدی و چالش برانگیز نه تنها مورد تحسین «غاده» بلکه نماینده وی در داستان هایش هستند. و این نگرش همان عنصری است که ادب مقاومت را پویا و زنده می دارد.

منطقی آن است که کلام پیامبر اکرم صلی اله علیه و آله و سلم، در عرصه استشهادهای نحوی بر کلام سایر عرب چه نثر و چه شعر آن، مقدم شود. چرا که زبان عربی پس از قرآن کریم، هیچ سخنی شیوا تر از کلمات نبوی در بلاغت عبارات، صحت الفاظ، قوام معانی و تاثیر گذاری بر مخاطبان، به خود ندیده است. اما نحویان متقدم از این منبع فیاض بلاغت و فصاحت در زمینه استشهاد در نحو، به هیچ وجه آن گونه که شایسته است استقبال نکرده اند و احادیثی که به آن استشهاد کرده اند، غالبا انگشت شمار است. در پژوهش حاضر کوشش شده است که ضمن اشاره به ابعاد استشهاد نحویان به حدیث، با نقد استدلال های رایج در باب چرایی روی گردانی نحویان متقدم از استشهاد به حدیث، دلایلی برای این مساله بدست داده شود که با حقایق تاریخی سازگارتر باشد.

بررسی مفهوم مجاز، به دلیل وقوع آن در متون دینی، از دیرباز توجه علمای اسلامی را برانگیخته و از این رو در کتب ادب و اصول، به آن پرداخته اند. گرچه به ظاهر، در چیستی مفهوم مجاز اختلافی میان علمای اسلامی نیست، اما با دقت در آثار ادبی و فقهی، وجود اختلاف در حدود و مبانی «مفهوم» و «اقسام»آن آشکار می گردد. بنابراین، نظر به وقوع مجاز در متون دینی و اختلاف نظرهای برخاسته از آن، تنقیح چیستی مجاز و تبیین اقسام آن ضروری می نماید.در میان علمای ادب و اصول، سه دیدگاه در این حوزه وجود دارد، دیدگاه نخست، از دیرباز دیدگاه مشهور و مورد تایید جمهور علمای ادب و اصول بوده است. دیدگاه دوم، رای سکاکی است که ضمن پذیرش کلیات دیدگاه اول، استعاره را نوعی مجاز عقلی و نه لغوی بیان می کند، دیدگاه سوم که از سوی گروهی از فقهای متاخر شیعه از جمله آیه اله اصفهانی و امام خمینی (ره) بیان شده است، به نقد و بررسی دو دیدگاه پیشین پرداخته، مجاز را صرفا عقلی و آن را به اقسام مفرد، مرکب، کنایی و اسنادی منقسم می داند. این دیدگاه به دلیل تکیه بر «عقلگرایی» و «معناگرایی»، و رفع اشکالات و تناقضات دو دیدگاه نخست، در این مقاله «دیدگاه برگزیده» شناخته شده است.

دعبل خزاعی از نامدارترین شعرای متعهد اهل بیت (ع)، در قرن سوم هجری است که در عصر عباسی می زیست. او چندین قصیده در مدح اهل بیت (ع) دارد، ولی شهرتش را بیشتر مرهون قصیده تائیه ای است که بعدها به نام «مدارس آیات» مشهور شد. موضوع قصیده او مدح اهل بیت (ع)، رثای سید الشهدا (ع)، هجو دشمنان آنان و دفاع از حقوق پایمال شده آن ها به دست خلفای عباسی و اموی است. طلائع بن رزیک نیز از جمله شعرای نه چندان مشهور قرن ششم است که در دوره فاطمیان می زیست، او قصاید فراوانی در مدح و رثای اهل بیت (ع) از خود به جا گذاشته است. از آن جمله قصیده تائیه ای است که در معارضه با تائیه «مدارس آیات» دعبل و در همان وزن و روی سروده است. نوشتار حاضر در پی آن است که این دو قصیده را از نظر ساختار و محتوا بررسی و تحلیل نموده، وجوه اشتراک و افتراق و نقاط قوت و ضعف و شیوه های تصویرگری و واژه گزینی دو قصیده را بازگو نماید و میزان تاثیرپذیری طلائع از دعبل را از جنبه های مختلف مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

سوگ فرآیندی است که آدمی به عنوان موجودی اجتماعی، ناگزیر از تجربه ناخواسته آن بوده و هست و مهم ترین عاملی که زمینه ساز این حالت روانی است، مرگ است. مرگ بیش از آن که پدیده ای بیولوژیک و مورد توجه زیست شناسان و پزشکان باشد، موضوعی اجتماعی، فرهنگی و روانی است که حزن و اندوه را برای فرد یا افرادی از جامعه بشری به همراه دارد و در این میان، شاعران به دلیل ذوق هنری سرشار خود، در درک این احساس و انعکاس و بازگو کردن آن، بسیار موفق تر از سایر طبقات جامعه ظاهر شده اند. اما با وجود این، نباید تلاش های متخصصان سایر علوم - از جمله روان شناسان - را در آشکار سازی این فرآیند نادیده گرفت.پژوهشی که هم اکنون فراروی شماست، بیانگر مراحل برخورد مادران سوگوار عصر جاهلی و آغازین سال های ظهور اسلام، در غم فقدان فرزندان خویش است و این مهم از طریق بیان اجمالی حالت های روانی فرد داغ دیده در مراحل مختلف سوگ - که توسط روان شناسان به اثبات رسیده است - و سپس نمود این حالت ها در سوگ سروده های این زنان سخن سرا، مورد کنکاش قرار گرفته است.

نیمایوشیج و بدرشاکرسیاب، دو شاعر پرآوازه شعر نو در ایران و عراق، با بهره گیری از مفاهیمی که رنگ ها القا می کند، به تصویرسازی از زندگی شخصی و اجتماعی خود در شعر پرداخته اند. بی شک تجارب شخصی هر شاعر و حیات ادبی و محیط اجتماعی و سیاسی پیرامون او از عوامل زمینه ساز حضور رنگ ها در اشعار او است. حوادث تلخ و شیرین مشابهی که در زندگی خصوصی و اجتماعی نیما و سیاب رخ داده است، حیات ادبی مشابهی را برایشان رقم زده و موجب نزدیکی دلالت رنگ ها و بسامد به کارگیری آن، در اشعار این دو شاعر شده است.در این پژوهش کوشش شده است بسامد کاربرد رنگها و جایگاه آن، در تصاویر شعری این دو شاعر بررسی شده، موارد دلالت های مشترک و متفاوت رنگ ها استخراج شود و اندیشه های مشابه آنها در به کارگیری این پدیده زیبایی شناسی تبیین گردد.بر اساس این پژوهش مشخص شد که رنگ سیاه، پرکاربردترین رنگ در اشعار نیما و سیاب است که نشان از غلبه سیاهی بر ذهن و روح شاعر دارد. دلالت های مشترک این رنگ در اشعار هر دو شاعر، گواه شباهت زمینه های اندیشه ای آنها به یکدیگر است. بررسی همه جانبه اشعار دو شاعر، موید اشتراکات قابل توجه در تجارب فردی و اجتماعی و سیاسی آنها دارد. علاوه بر این، بسامد کاربرد و مفاهیم و دلالت های رنگ های سفید، سرخ و زرد نیز در اشعار آنها مشابه است.