مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1395 | دوره:8 | شماره:2 |تعداد مقالات:13

دوازده فصل کاوش های باستان شناختی در محوطه شهداد، اهمیت حاشیه غربی بیابان لوت واقع در جنوب شرق ایران را به لحاظ باستان شناختی افزون تر کرده است. در سال 1390 دشت لوت بررسی باستان شناختی شد، حاصل آن شناسایی 87 محوطه باستانی از هزاره پنجم پ.م تا دوره اسلامی بوده است. مقاله پیش رو به زیستگاه های پیش از تاریخ دشت لوت می پردازد که متعلق به هزاره های پنجم تا دوم پ. م هستند. به علت قرار گرفتن منطقه مورد مطالعه در مجاورت بیابان لوت، الگوی استقراری پیش از تاریخ دشت لوت تحت تاثیر منظرگاه بیابانی (Desert Landscape) پیرامونش بوده است. برهم کنش های انسان با محیط در منظرگاه بیابانی دشت لوت، شگل گیری یک منظرگاه فرهنگی متمایز منطقه ای را به دنبال داشته است. واقعیتی که در الگوی پراکنش استقرارها، الگوی توسعه آنها و نوع محوطه ها دیده می شود. نوشتار حاضر، به روندهای استقراری دشت لوت و همچنین برهم کنش های منظرگاه های طبیعی و فرهنگی منطقه در دوره مس-سنگی و عصر مفرغ می پردازد.

اغلب محققین بر این باورند که در دوره ساسانی، جسد مردگان در هوای آزاد رها می شد تا حیوانات و پرندگان آن را تجزیه کنند. پس از متلاشی شدن جسد، استخوان های باقی مانده را در فرورفتگی ها و طاقچه های ایجاد شده در صخره ها قرار می دانند. این فضاهای ایجاد شده در سنگ سخت کوه را استودان (استخوان دان) می نامند. شمار زیادی از این استودان ها در کوه های فارس مانند نقش رجب در دامنه کوه رحمت در حوالی زنگی آباد، در کوه رحمت حوالی استخر، روی سکویی در دامنه کوه گونداشلو، روی قطعه سنگی جدا افتاده در نزدیکی نقش رستم، در سطح بریده سنگی بزرگ در تنگ حشک نزدیک سیوند، در اقلید نزدیک آباده و در بالای دژی مشرف به بیشاپور شناسایی شده است. این استودان ها به دو صورت قبور دائمی و قبور موقت (دخمک ها) در بدنه سنگی کوه ها و یا لایه های کنگلومرا ایجاد شده اند. در این پژوهش ضمن مطالعه نمونه های یادشده، تعدادی از استودان های شناسایی شده در سواحل خلیج فارس که قابل مقایسه با نمونه های فارس می باشد، معرفی شده و کاربری واقعی آنها مورد بحث قرار می گیرد. این استودان ها در سیراف، گورستان شغاب، بندر ریگ (گناوه)، گورستان تیس در چابهار و گورستان حصیرآباد در شهر اهواز واقع شده اند.

شهرهای کهن ایران، در کنار نقش ارزشمند فرهنگی، نشان دهنده جریان زندگی مردمان هستند و هر یک از قسمت ها و فضاهای آن، بخشی از ویژگی های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اداری و مذهبی جامعه را نشان می دهند. پس با واکاوی و پژوهش آنها می توان به گوشه ها و جنبه های غیرمدون و ناشناخته ای از سیر تحول زندگی بشر پی برد. ساخت و سازمان فضاهای شهری ایران در دوران گذار از دوره ساسانی به دوران اسلامی، نقشی انکارناشدنی در شناخت فرهنگ و تاریخ کشورمان دارد و چه بسا درک درست از این شرایط می تواند برای آینده و سنگ بنای شهرهای ایران امروز نیز مفید واقع شود. نگارندگان در این پژوهش که از نظر هدف، کاربردی و روش انجام آن توصیفی و تحلیلی است، سعی دارند روند ساخت و سازمان فضایی شهرهای ایران در گذار از دوره ساسانی به دوران اسلامی را بر اساس داده های حاصل از بررسی های میدانی- کاوش های باستان شناختی و منابع تاریخی مورد پژوهش قرار دهند تا بتوانند نقش و جایگاه اجتماعی و کارکردی هر بخش از شهر را مشخص نمایند و کیفیت و میزان تاثیرگذاری ساختار و نظام شهرسازی دوره ساسانی بر ساختار کالبدی شهرهای دوران اسلامی را روشن کنند و همچنین تحولات پیش آمده در این دوران را در ساخت و سازمان فضاهای شهری ایران مشخص کنند.

سنت فرهنگی دالما مربوط به هزاره پنجم ق.م. در غرب ایران است. یکی از مهم ترین ویژگی های این سنت پراکنش وسیع سفال های آن است. در مراکز اصلی سنت فرهنگی دالما، به خصوص حوضه جنوبی دریاچه ارومیه چهار گونه اصلی سفال دالما شناخته شده است. هرچه از مرکز اصلی دالما دورتر می شویم به ویژه در مناطقی که سنت دالمایی در تماس با سنت های همزمان و همجوار خود قرارمی گیرد، بستر های دالمایی گونه های متنوع تری از مواد فرهنگی را تجربه می کند. در برخی موارد سفال های غیردالمایی در بستر کاملا دالمایی و گاهی سفال های نوع دالمایی در بستر کاملا غیردالمایی مشاهده می شود. در این مقاله، ابتدا سنت های سفالی محوطه سها چای تپه زنجان بر اساس سبک ظاهری و تکنولوژیکی طبقه بندی شده و سپس هفده نمونه از گونه های متنوع با استفاده از روش تجزیه عنصریXRF  مورد آزمایش قرار گرفته است. هدف از این نوشتار تعیین سبک های سفالی اصلی و فرعی در بستری دالمایی در منطقه ای دورتر از مرکز اصلی دالما در دره سجاسرود زنجان است. بر اساس نتایج به دست آمده فرضیه مبتنی بر وجود سبک های سفالی اصلی و فرعی ارزیابی و پیشنهاد می شود.

مساله جغرافیای تاریخی سرزمین مادها در زمان ذکر نخستین آنها، یعنی در دوره آشور نو همواره بحث برانگیز بوده است. مادشناسان و آشورشناسان متقدم با توجه به حدود جغرافیایی این سرزمین در دوره های هخامنشی، اشکانی و ساسانی، قلمرو مادها در دوره آشور نو را از کوهستان های زاگرس مرکزی تا مرکز فلات ایران دانسته اند اما از دهه هفتاد میلادی، رویکردی جدید و کمینه گرا نسبت به جغرافیای تاریخی زاگرس در دوره آشور نو ظهور یافت که قلمرو سرزمین های زاگرسی مذکور در متون آشوری را بسیار محدود تصور کرده و رشته کوه الوند را آخرین نقطه نفوذ آشوریان در شرق و فلات ایران می دانست و درنتیجه سرزمین ماد را نیز محدود به غرب الوند می نمود. در مقاله حاضر به بررسی صحت و سقم این دو عقیده متضاد خواهیم پرداخت و همچنین سعی خواهیم نمود مرزهای کشور ماد در دوره آشور نو را مشخص نموده و شهرها و سرزمین های اصلی آن را مکان یابی نماییم.

پس از کاوش در سایت ویران رصدخانه مراغه، غیر از شالوده هایی با پلان های مدور، چیز دیگری از ساختارمعماری آن یافت نشد. با گذشت حدود 40 سال، طرح و شکل برخی از واحدهای نجومی رصدخانه، مشخص نبود. حفار رصدخانه در باره شکل و عملکرد آنها به حدس و گمان پرداخت و امیدوار بود که پژوهشگران در آینده بتوانند گره گشای معمای آنها باشند. این موضوع که کاربری یا عملکرد واحدهای معماری نجومی رصدخانه چگونه بوده است و این واحدها سرپوشیده بوده اند یا خیر، پرسش های اساسی در پژوهش حاضر بود که حتی کاوشگران رصدخانه هم پاسخی به آنها نداده بودند. فرضیه ما این بود که با مطالعه در معماری رصدخانه های قدیمی سایر نقاط جهان، می توان طرح، شکل و حتی احتمالا عملکرد واحدهای معماری این رصدخانه را پیدا کرد. فرضیه دوم درباره عملکرد یکسان یا مشابه یا مرتبط دو واحد مدوری بود که نزدیک به هم و هم شکل بود. دستاورد اصلی مقاله، یافتن طرح اصلی و عملکرد تعدادی از واحدهای نجومی این رصدخانه بر اساس انجام بررسی ها و مقایسه های دقیق با رصدخانه جیپور هند است. بررسی میدانی و متنی منابع و مقایسه و تطبیق مدارک و منابع برای نتیجه گیری، روش اصلی تحقیق را شامل می شود. احیای عملکرد اصلی واحدهای معماری رصدخانه، همراه با رونق گردشگری علمی و تلاش برای ثبت جهانی این اثر از اهداف پژوهش حاضر است.

در تعیین و تعریف یک منظر فرهنگی، سه رکن جغرافیا (عرصه طبیعی فعالیت انسان)، تاریخ و مواد فرهنگی نقش اساسی ایفا می کنند. عرصه طبیعی میمند در شمال غرب استان کرمان به روشنی تعامل این سه عنصر را نشان می دهد. در تلاش برای پاسخ به این پرسش که منظر فرهنگی میمند، از چه عناصری تشکیل شده و تحول آن از چه کیفیتی برخوردار بوده، نگارنده بخش شمالی شهرستان شهربابک شامل منطقه میمند و روستاهای مجاور آن را در سال های 1392 و 1393 مورد بررسی میدانی قرار داد. یافته های حاصل از این بررسی در کنار گزارش های مندرج در متون تاریخی، بیانگر تغییر و تطور شیوه های معیشت در این منطقه در طول تاریخ است. بر پایه نتایج پژوهش حاضر، شرایط جغرافیایی و تاریخی، تعیین کننده رفتارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردمان منطقه بوده است و با وجود روابط پیچیده و تحولات چندخطی در منظر فرهنگی میمند، می توان روستای دست کند میمند را کانون و منشا این تحولات دانست.

شواهد باستان شناختی، جایگاه ساکنین کوهپایه های زاگرس را در تحولات دوران ایلام تایید کرده است. اما اطلاعات منسجمی از کمیت و کیفیت آثار این دوره در بخش های داخلی ارتفاعات زاگرس و به خصوص در سرشاخه های رود کارون در دست نیست. جدیدترین بررسی ها و کاوش های باستان شناختی حاکی از وجود شواهد قابل توجهی از دوران ایلام میانه یا یکی از شکوفاترین مقاطع تاریخ ایلام در این مناطق است. بررسی های میدانی، بازنگری و جمع بندی نتایج مطالعات جدید جایگاه منطقه کارون علیا را در قلمرو امپراطوری ایلام به طور مستندی آشکار می نماید. کشف تپه ها ومحوطه های باستانی، آثارمعماری، تدفین ها، کتیبه های میخی و اشیاء سفالین ایلامی در این منطقه مرتفع و صعب العبور، دریچه های تازه ای بر روی ایلام شناسان گشوده است. بررسی این مدارک نشان می دهد که این مناطق برخلاف نتیجه گیری های پیشین، نه در حاشیه قلمرو ایلام، بلکه در بطن معادلات سیاسی و اجتماعی جنوب غرب ایران در هزاره دوم قبل از میلاد قرار داشته اند.

زمین لغزش سیمره از بلایای طبیعی مهمی است که در جنوب شرق دره سیمره در حوزه شهرستان دره شهر رخ داده است. این زمین لغزش به دلیل وسعت ابعاد و ویژگی های خاص خود، تاکنون مورد توجه دانشمندان متعددی قرار گرفته است. در گذشته مطالعات متعددی در زمینه سن سنجی آن انجام شده، ولی هنوز از دید باستان شناسی محدوده زمان وقوع این رخداد معلوم نیست. هدف از پژوهش حاضر، سن سنجی زمان وقوع این زمین لغزش بر اساس شواهد باستان شناسی است. در این راستا، شواهد مکشوفه از سه نقطه مرتبط با زمین لغزش شامل محل لغزش، دهانه سد آواری و بستر دریاچه سیمره مورد مطالعه قرار گرفت. داده هایپژوهش در بررسی های باستان شناسی گردآوری شد. نتایج نشانداد که زمین-لغزش سیمره درآغازدوره هولوسن، هم زمان با اوایل دوره نوسنگی رخ داده و موجب شکل گیری یک دوره فترت در روند سکونت در دره سیمره شده که تا اواخر دوره نوسنگی تداوم یافته است.

تپه گیان نهاوند یکی از نخستین و مهم ترین محوطه های کاوش شده واقع در حوزه فرهنگی - جغرافیایی زاگرس مرکزی است. کاوش در این محوطه در سال های 32-1931 م. با روش های غیر علمی و با دیدگاه های عتیقه جویی و کشف اشیاء نفیس انجام گرفت. با وجود چنین کاوشی، آثار و یافته های فرهنگی به دست آمده از دوره های مختلف پیش از تاریخ در گیان به قدری مهم و حائز اهمیت بوده اند که مبنای گاهنگاری منطقه قرار گرفتند و همچنان نیز در مطالعات باستان شناسی مورد توجه پژوهشگران هستند. مجموعه قابل توجهی از آثار تپه گیان در موزه مقدم دانشگاه تهران نگهداری می شوند. بیست ظرف سفالین سالم موجود در این مجموعه به هدف معرفی، گونه شناسی و ارائه گاهنگاری مقایسه ای برای این نوشتار انتخاب شده اند. همچنین، مطالعه این مجموعه فرصت مناسبی برای وارسی گاهنگاری دوره های فرهنگی تپه گیان فراهم می کند. روش کار به این صورت بوده است که تمامی ظروف، مستندنگاری و گونه شناسی شده و سپس با توجه به ویژگی های مختلف نظیر شکل ظرف و ساختار نقوش با محوطه های همزمان در منطقه مورد مقایسه قرار گرفته و در نهایت گاهنگاری نسبی آنها ارائه شده است. در نتیجه، همه ظروف مجموعه موزه مقدم به عصر مفرغ (میانی و متاخر) و دوره گذار از عصر مفرغ به آهن تعلق دارند.

قلعه ایرج، با حدود 190 هکتار وسعت، یکی از محوطه های تاریخی مهم ایران در دشت تهران است. تاکنون مطالعات پراکنده ای راجع به این محوطه انجام پذیرفته که هیچ گاه نتوانسته است آن چنان که باید، ابعاد تاریخی و باستان شناسی قلعه ایرج را شناسایی کند. تمامی مطالعات پیشین، تنها بر مشاهده داده های سطحی محوطه و بقایای معماری حصار مبتنی بوده است؛ از این رو، نمی توان با اطمینان درخصوص برخی از ابعاد باستان شناسی قلعه ایرج، اظهارنظر دقیقی ارائه داد؛ ازجمله این که، قلعه ایرج در چه برهه ای از تاریخ ایران ساخته شده و به واقع چه کاربری ای داشته است؟ در نوشتار حاضر تلاش می شود با تحلیل داده های باستان شناسی یافت شده از بررسی ها و کاوش محوطه به همراه متون تاریخی منطقه، ضمن فهم بهتر قلعه ایرج در بافت تاریخ دشت تهران، به دو پرسش کلیدی محوطه، «تاریخ» و «کاربری» قلعه ایرج، پاسخ داده شود.

بررسی و شناسایی باستان شناختی به روش های گسترده یا فشرده، از رایج ترین روش های کاربردی برای شناخت آثار، تغییرات فرهنگی و زیست بوم فرهنگی است؛ بررسی و شناسایی دشت ها، دره ها و مناطق مختلف، قطعا نتایجی را دربر دارند که در کنار یکدیگر می تواند اطلاعات جامع و کاملی از چگونگی حضور و برهمکنش جوامع باستانی ارائه دهد. دشت های دامنه های مختلف رشته کوه الوند و به طور اخص، دشت مرتفع میان کوهی تویسرکان از جمله مهم ترین مناطق شرق زاگرس مرکزی است که همواره موردتوجه جوامع مختلف انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان گزینی زیستگاه ها و استقرارگاه های جوامع اولیه برخوردار بوده است. در زمستان 1391، در راستای اجرای طرح پژوهشی «بررسی، شناسایی، مستندسازی تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان»، با هدف شناسایی و ثبت محوطه های باستانی و آثار تاریخی واجد شرایط، این منطقه به صورت فشرده (پیمایشی) مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفت. برآیند عملیات بررسی، شناسایی 44 محوطه از دوران مس وسنگ تا ادوار متاخر اسلامی بود. در این میان، از 3 محوطه آثار دوره مس وسنگ، در 4 محوطه آثار دوره مفرغ و تنها از 2 محوطه آثار عصر آهن شناسایی شد. دوره مس وسنگ این منطقه با سفال های شاخص نوع دالما، ظروف پایه دار منقوش موسوم به BOB؛ عصر مفرغ با سفال یانیقی و عصر آهن نیز با سفال های نوع نخودی و خاکستری مورد مطالعه قرار می گیرند. پژوهش پیش رو به مطالعه و تحلیل الگوی پراکنش و توزیع مکانی استقرارهای انسانی در دوره های مس سنگی تا آهن، برآورد سلسله مراتب مکان های باستانی و ارتباط فضایی آنها در کرانه غربی رشته کوه الوند با یکدیگر و مناطق فرهنگی همجوار می پردازد.

امروزه، موضوع برآورد جمعیت جوامع باستانی یکی از موضوعات مهم در باستان شناسی است. یکی از راه های جمعیت نگاری باستانی، تحلیل آماری داده های معماری حاصل از بررسی روستاهای امروزی است. منطقه سیستان ایران از نظر پژوهش های باستان قوم شناسی به دلیل دارا بودن ظرفیت های باستان شناسی و قوم نگاری، دارای اهمیت زیادی است. به منظور دست یافتن به اهداف این پژوهش، روستاهای سیستان از منظر قوم نگاری، عوامل محیطی، مسائل آبی و درجه زندگی اصیل روستایی مطالعه و از میان آنها، سه روستای واصلان، عباس آباد پیری و کرکو برای تحقیق انتخاب شدند. با استناد به این مطالعات، جمعیت منطقه سیستان 38 نفر در هکتار برآورد شده است. عدد  57±5نفر در هکتار، برآوردی است برای جمعیت شهر سوخته که نگارندگان مقاله با لحاظ نمودن متغیرهایی نظیر اندازه و الگوی استقرار، نوع معیشت و تخصص گرایی در این محوطه به آن دست یافته اند. بنابراین، شهر سوخته در زمان اوج شکوفایی (دوره (II بین 4200 تا 5000 نفر جمعیت داشته است. این برآورد، نظر انسان شناسان را مورد تایید قرارداده است.