مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1394 | دوره:7 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

در بهمن و اسفند 1384 برنامه بررسی و شناسایی باستان شناختی محوطه ریگ سرای در شمال شهر ورزنه بر اساس یافته های سطحی انجام و در طی آن نزدیک به صد محوطه شناسایی شد.ریگ سرای منطقه ای قدیمی است که در زیر تپه های شنی در حاشیه غربی تالاب گاوخونی مدفون شده است و با شهر ورزنه از سمت جنوب حدودا 7 کیلومتر فاصله دارد. یکی از مهم ترین محوطه های شناسایی شده در این بررسی، محوطه سبای 9، موضوع مقاله حاضر است. با روش مطالعه مقایسه ای تطبیقی سفال های به دست آمده از این محوطه، گاهنگاری آن به اوایل هزاره سوم ق. م. می رسد. این محوطه به جهت پراکندگی آثار سفالی و به ویژه مهره بر سطح آن قابل توجه است. نکته قابل توجه، انباشت مجموعه مهره ها و آویزهایی از جنس احتمالا استخوان، سنگ و عاج است که از ماده خام اولیه، نمونه پیش ساخته و نمونه های کامل ساخته شده در آن قابل مشاهده است که نشان از تولید مهره و آویز در محوطه سبای 9 دارد. در این پژوهش سعی شده است تا از طریق مطالعه این دو ماده فرهنگی، به ویژه بر اساس مطالعات مقایسه ای، ضمن مشخص کردن گاهنگاری نسبی، تولید مهره در آن بر اساس مدارک مادی به دست آمده تحلیل و در صورت امکان نیز برهم کنش های فرهنگی آن با فرهنگ های هم جوارش بررسی شود.

در این پژوهش 27 سکه نقره هخامنشی، 62 سکه نقره اشکانی، 66 سکه ساسانی آنالیز و بررسی شده است. سکه-های نقره هخامنشی و بیست سکه اشکانی متعلق به موزه ملی ایران، 46 سکه اشکانی متعلق به موزه تماشاگه پول و سکه های ساسانی به مجموعه دار خصوصی تعلق دارند. با استفاده از روش آنالیز پیکسی، مقدار غلظت عناصر موجود در سکه ها اندازه گیری شده است. سپس با استفاده از آنالیز آماری بر روی مقدار غلظت عناصر به دست آمده، نمونه ها با استفاده از آنالیز فاکتوری بررسی شده اند. بررسی های آماری نشان می دهد که سکه های نقره هخامنشی و ساسانی بر اساس نسبت مس به نقره، سرب به نقره و طلا به نقره قابل شناسایی و تفکیک هستند. همچنین این بررسی ها نشان می دهد که نسبت تغییرات مس به نقره (Cu/Ag) در دوره هخامنشی بسیار کم و در دوره اشکانی زیاد است.

مطالعه دشت همدان، به عنوان یکی از نواحی مهم در بین دو منطقه زاگرس مرکزی و شمال مرکزی فلات ایران و نقش آن در شکل دهی روند پیچیده سازی های اجتماعی و اقتصادی دوران متاخر مس سنگی، یکی از نیازهای تحقیقاتی است که جای خالی آن در مطالعات غرب ایران دیده می شود. در این پژوهش، در مجموع 39 محوطه شناسایی شد و مورد تحلیل باستان شناختی قرار گرفت و در تحلیل داده ها، از تحلیل های رتبه- اندازه و شاخص آنتروپی، هم زمان و یکجا استفاده شد تا ضرورت وجود این دو تحلیل، به منظور تکمیل نتایج یکدیگر آزمایش شود و با توجه به اینکه این موارد در باستان شناسی کمتر استفاده شده است، در آغاز راه با دشواری هایی در تهیه داده های محاسباتی آن روبه روست که سعی شد تا در این پژوهش مرتفع شود. نتایج نشان می دهد وجود محوطه های زیاد یک هکتاری که نقش زیادی در مقعر کردن نمودار رتبه- اندازه و همچنین افزایش شاخص آنتروپی ایفا کرده اند، می تواند بیانگر عدم سازمان دهی و نیاز به موارد سازنده پیچیدگی ها و زیرساخت های اجتماعی دوران مس سنگی متاخر، نظیر مشارکت در تولید محصولات کشاورزی به صورت تخصصی و شبکه ارتباطات روستایی در دشت همدان باشد و نتایج این تحلیل به سمت عدم وجود محوطه های مرکزی و سازمان-دهنده تشکیلاتی در این دشت سوق پیدا می کند.

مجموعه دست ساخته های سنگی را پیش از آن که باستان شناسان کشف و گردآوری کنند، همچون سایر داده های باستان شناسی در طی زمان و در بستر خود دچار تغییراتی می شوند که یکی از عمده ترین آن ها شکستگی است. گرچه واضح است که دست ساخته های سنگی دچار شکستگی می شوند، یافتن روشی برای تخمین ترکیب بندی اولیه مجموعه دست ساخته ها پیش از شکستگی دشوار است. در این نوشتار به این مساله پرداخته شده است که برای شمارش دست ساخته های سنگی باید از روش های خاصی پیروی کرد و روش های کنونی شمارش دست ساخته های سنگی توضیح داده شده و علاوه بر آن، روش جدیدی برای شمارش تراشه های شکسته معرفی شده است. با استفاده از مطالعات تجربی، هفت مجموعه دست ساخته های سنگی در معرض عوامل شکستگی قرار گرفته اند و سپس روش های مختلف شمارشی برای شمارش قطعات شکسته آن ها استفاده شده است تا مشخص شود کدام روش ها در شمارش مجموعه دست ساخته های سنگی شکسته و تخمین تعداد دست ساخته ها پیش از آن که دچار شکستگی شوند، دقت بیشتری دارند.

یکی از محوطه های بسیار مهمی که به نحوی منحصر به فرد، موضوع شکار شاهانه را در هنر گچ بری دوره ساسانی به نمایش گذاشته است، کاخ های دوگانه چال ترخان- عشق آباد است. در این کاخ ها تعداد بسیاری پلاک گچی از شاهان ساسانی با موضوع شکار به دست آمده است که با وجود مطالعه محققان مختلفی نظیر تامپسون و کروگر، هویت واقعی و زمان خلق آن ها مشخص نشده و همچنان به عنوان یکی از مشکلات مطرح در باستان شناسی و هنر دوره ساسانی باقی مانده است. قطعات گچی چال ترخان که با نقش مایه شاه شکارگر در این مقاله مطالعه شده است، شامل پلاک های بهرام گور، آزاده (محبوبه بهرام) سوار بر شتر، شاه سوار بر آهو و قطعاتی است که شاهی سواره را در حال شکار گراز نشان می دهد. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن توصیف دقیق و جامع قطعات گچی، به جزئیات شمایل نگاری و تاج شناسی شاه دقت کاملی شود و در گام دوم، با مقایسه، تحلیل و سبک شناسی قطعات، هویت واقعی شاه شکارگر و زمان ایجاد این پلاک های گچی تعیین شود.

با توجه به شواهد جانور- باستان شناسی، زاگرس مرکزی ایران همواره یکی از مناطق ابتدایی و مهم اهلی سازی گونه های مختلف جانوری، به عنوان یک مرکز مستقل اهلی سازی بوده است. کاپرا هیرکس یکی از نخستین گونه هایی بوده که به نظر می رسد در حدود 10 هزار و 500 سال قبل، مراحل ابتدایی اهلی سازی را در زاگرس ایران گذرانده و از آن زمان نقش مهمی در اقتصاد معیشتی انسان ایفا کرده است. پیشرفت چشمگیر علم ژنتیک افق های جدیدی از پیدایش خاستگاه و فرآیند اهلی سازی این گونه در جنوب غرب آسیا نمایان کرده است. هدف از این مطالعه استخراج دقیق DNA باستانی از نمونه استخوان های بز نوسنگی و بررسی ناحیه فوق متغیر ژنوم میتوکندری (HVS) از طریق تکنیک PCR بوده است؛ بنابراین، هدف اصلی این پژوهش، شناخت هاپلوتیپ های نوسنگی و مقایسه آن ها با هاپلوتیپ های استاندارد امروزی از طریق رسم درخت فیلوژنی است.

در فصل سوم کاوش گورستان لما (چال شاهین لما)، یک مهر استوانه ای کتیبه دار و منقوش به دست آمد که با توجه به اهمیت این یافته فرهنگی، این مهر معرفی، مقایسه و تحلیل شده است. مهر مذکور بر تداوم شیوه کوچ نشینی مردم این گورستان، به رغم تغییر در سایر مواد فرهنگی (مانند سفال) اشاره دارد. وجود این مهر و نیز قبری که مهر مذکور از آن به دست آمده است، گویای تداوم سنت های تدفین و ارتباطات مردمان گورستان لما در گذر است. این مهر بازتاب ارتباطات گسترده فرهنگی گورستان بین مناطق مختلف جغرافیایی است. تداوم زمانی مهر کتیبه دار لما، احتیاط در گاهنگاری لایه-های فرهنگی بر اساس یکی شیء خاص و شاخص را یادآور می شود. به لحاظ زمانی بین ایجاد کتیبه و نقوش حک شده (شترمرغ و فرد کماندار)، فاصله زیادی وجود دارد. احتمالا کتیبه موجود بر روی مهر، متعلق به اواخر عصر مفرغ/ اوایل عصر آهن و نقوش حک شده بر روی آن متعلق به عصر آهن III می باشد.

برهم کنش های کثیرالاضلاع و کثیرالافعال گروه های انسانی و زیست بوم، از جمله موضوعات مهم و محوری است که دانش های میان رشته ای زیست بوم شناسی و باستان شناسی محیطی به طور اخص و دانش باستان شناسی به طریق اولی، دهه هاست که به آن حساس شده اند و درباره واقعیت اجتناب ناپذیر تاثیر متقابل انسان و محیط کنکاش می کنند. با توجه به همین پیش فرض ها باستان شناسان در طی دهه های اخیر، بسیاری از دانش های میان رشته ای و متخصصان زیست بوم را برای توصیف، تحلیل، تبیین و تفسیر جامع و عمیق تر یافته های مورد مطالعه خود به همکاری و خدمت فراخوانده اند. در نوشتارحاضر کوشیده ایم جنبه هایی از همین اندرکش های کثیرالاضلاع را بین گروه های انسانی و زیست بومشان، در جغرافیا و مقطع زمانی مشخص (دوره روستانشینی در شمال مرکز فلات ایران) از منظر باستان شناختی و با راهکارها و داده های باستان شناسانه توضیح دهیم.

بررسی و درک چگونگی پیدایش و گسترش شیوه های ثبت و ضبط اطلاعات در جوامع انسانی پیش از تاریخ، همواره در مطالعات باستان شناسی حائز اهمیت بوده است. چنین مطالعاتی از آن رو ارزشمند است که مراحل نخستین استفاده از سامانه حسابداری و نظام شمارشی را بررسی می کند که متعاقبا در عصر شهرنشینی و دوران تاریخی به یکی از عاملیت های اصلی مدیریت نهادمند و دیوان سالاری مبدل می شود. تپه زاغه واقع در دشت قزوین، یکی از محوطه های بسیار مهم دوره گذار از عصر نوسنگی به مس سنگی است که طی کاوش های انجام شده، علاوه بر شواهد و یافته های فرهنگی گوناگون، مجموعه قابل توجهی از اشیاء شمارشی نیز در آنجا کشف شده است؛ از این رو، 238 عدد از اشیاء شمارشی این محوطه از نظر گونه شناختی و تحلیل نظری بررسی شده اند. بازشناسی سامانه حسابداری و نظام شمارشی در تپه زاغه و همچنین شناخت اینکه این سامانه در جامعه زاغه در چه مرحله ای از تطور قرار داشته است، از اهداف اصلی این نوشتار است. بر اساس مطالعات انجام شده، جامعه زاغه سامانه حسابداری به نسبت رشدیافته ای به منظور محاسبه، حفظ و نظارت بر میزان محصولات کشاورزی و دامداری داشته است و اشیاء شمارشی، به عنوان کارابزار اصلی این فرآیند استفاده شده اند.

گویجه قلعه با معماری سنگی، آرامگاه صخره ای و اتاق ها و انبارهایی مختص عصر آهن آذربایجان و همچنین آثار دوره تاریخی و قرن های میانه اسلامی، در شهرستان مراغه واقع شده است. استفاده مکرر از این محوطه در قرون متمادی و گوناگون، نشان از اهمیت استراتژیک و موقعیت خاص آن دارد. به نظر می رسد با هجوم اورارتو در سال های پایانی قرن نهم ق.م به کرانه های شرقی دریاچه ارومیه، این منطقه نیز به تسلط آنان درآمده است و بنا بر اعتقاد باستان شناسان، در این دوره حاکمان محلی منطقه مذکور خراج گزار اورارتوها شدند و بدین گونه معماری سنگی، به ویژه آرامگاه صخره ای آن نیز، به تقلید از معماری اورارتویی برپا شده است. این ادعا با مستندات به دست آمده از بررسی گویجه قلعه و نیز با استفاده از داده های باستان شناختی و کتیبه های به دست آمده از منطقه قابل استنباط است. در این مقاله ضمن توصیفاتی از قلعه و معرفی و مقایسه عناصر تشکیل دهنده آن، به اهمیت این قلعه دفاعی اشاره و جایگاه آن به عنوان خراج گزار اورارتویی (حدودا در مقطع زمانی 810 تا 764 ق.م و در زمان شاه منوا و آرگیشتی اول، طبق کتیبه های جوان قلعه و داش تپه) در جنوب شرق دریاچه ارومیه معرفی می شود.