مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1390 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 4) |تعداد مقالات:10

پژوهش حاضر بر تعیین رژیم غذایی، با استفاده از آنالیز ایزوتوپ های پایدار کربن و نیتروژن تکیه دارد که از کلاژن دندان دوازده اسکلت انسانی از قبرستان عصر آهن محوطه باستانی گوهر تپه در شرق استان مازندران واقع در ساحل جنوبی دریای خزر استخراج شده است.شواهد جغرافیایی و زمین شناسی نشان می دهد که محوطه گوهر تپه در دشتی رسوبی واقع شده است. از طرف دیگر کشف داده های جانور باستان شناختی نظیر گونه های گوسفندی و شواهد گیاه باستان شناختی نظیر جو اهلی و نشانه های مربوط به فعالیت های کشاورزی در این محوطه با استفاده از تیغه ها، که 70% کل ابزار سنگی را تشکیل می دهند، بیانگر آن است که دامداری و کشاورزی جزء فعالیت های اصلی ساکنان این محوطه بوده است.نتایج حاصل از آنالیز ایزوتوپ کربن 13 و نیتروژن 15 نیز استفاده از پستانداران خشکی در رژیم غذایی ساکنین این محوطه را تایید می کند. تمرکز سطوح ایزوتوپ کربن 13 در نمونه های مورد آزمایش که در حدود 20.2- در هزار تا 19.9- در هزار است، حکایت از آن دارد که هیچ نشانی از استفاده گیاهان C4 در رژیم غذایی مردم ساکن در این محوطه وجود ندارد، و مانند امروز گیاهان C3، به عنوان پوشش گیاهی غالب منطقه مورد استفاده قرار می گرفته است. نتایج سطوح ایزوتوپ نیتروژن  15در حدود 8.79 در هزار تا  11.3در هزار است که وجود علفخواران خشکی (گونه های گوسفندسانان) و گیاهان C3 (گندم و جو) را در رژیم غذایی نشان می دهد. بنابراین، نتایج آنالیزهای ایزوتوپی برای محوطه گوهرتپه، رژیم غذایایی بر پایه اکوسیستم های گیاهان C3 زمینی را نشان می دهد. مقایسه نتایج آنالیز نمونه های محوطه گوهرتپه با نتایج آنالیز سه محوطه دیگر (خارج از ایران) نیز گویای همین امر است.

در این مقاله سفال جلینکی به عنوان یکی از انواع سفال های دوره اشکانی مورد مطالعه قرارگرفته است. مواد اولیه و کیفیت فرآوری و شرایط پخت سفال، عواملی تاثیرگذار در استحکام و پایداری این ماده بوده است. استفاده از روش های هدفمند آنالیزهای شیمیایی به منظور بررسی این عوامل و در واقع ساختارشناسی سرامیک های تاریخی، علاوه بر آشکارسازی ارزش های نهفته در این آثار، از نظر شناخت فن آوری تولید و شناخت تاریخ آن و همچنین از نظر اتخاد شیوه های مناسب حفظ و مرمت میراث تاریخی و فرهنگی موثر خواهد بود. بررسی کانی شناسی ساختار سفال جلینکی با استفاده از پتروگرافی، آنالیز پراش اشعه X و میکروسکوپ الکترونی روبشی SEM-EDX نتایج جالب توجهی از تکنولوژی تولید و شرایط پخت این گونه سفال به دست می دهد. استفاده از دانه بندی مناسب مواد اولیه، فرآوری کوارتز به صورت ریزدانه با پراکندگی یکسان در تمام بافت در فرایند تولید خمیر اولیه تهیه سفال و شکل گیری کانی های ثانویه ای چون آنورتیت، گلنیت، دیوپسید و انستاتیت (آهن دار) و شبه مولایت در برخی نمونه ها در محدوده دمای پخت  950تا 1000 درجه سانتی گراد، همچنین تشکیل اکسیدهای متنوع آهن در شرایط اکسیداسیون و احیا به ترتیب هماتیت و مگنتیت از ویژگی های ساختاری این نوع سفال است.فرضیه نوین ارائه شده در خصوص ساختار لایه ای یا ساندویچی در سفال های جلینکی در این مقاله، به شکل گیری فاز آمورف شیشه سازی با ساختار پلیمری Si-O)n) پرداخته که عامل استحکام و همچنین ایجاد طنین صدای فلزی است.

یکی از مشخصه های فرهنگی شرق زاگرس مرکزی در هزاره سوم و دوره مفرغ قدیم گسترش زیستگاه های مربوط به فرهنگ یانیق در این ناحیه است. در بررسی میدانی 1387 در دشت های محدوده شرق زاگرس مرکزی واقع در حوضه الوند ما توانستیم بیش از 90 زیستگاه مربوط به دوره مفرغ قدیم را شناسائی نماییم. بر اساس تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از این بررسی در محیط نرم افزار GIS و با استفاده از روش های آماری رابطه بین موقعیت هر زیستگاه با عوامل محیطی مورد ارزیابی قرار گرفتند. بر این اساس طراحی مدلی توانستیم برخی از زمینه های ایجاد استقرارها دوره مفرغ قدیم منطقه و همچنین رابطه بین زیستگاه ها را با راه های باستانی بین فلات ایران و بین النهرین که در هزاره سوم ق.م از این منطقه عبور می کرده است را بیان نماییم. به کارگیری نرم افزار GIS به ما این امکان را داد تا علل بسیاری از جابجائی های استقراری دوره مفرغ قدیم را بر اساس مدارک باستان روشن نموده و بدین ترتیب الگوهای استقراری آنها را تشریح نماییم. بعنوان نتیجه این تحقیق می توان نوعی سیستم شبه کوچروی و کشاورزی دیم را در مقیاس محدودی به عنوان سیستم اقتصادی مردمان مفرغ قدیم این منطقه پیشنهاد نمود.

طالقان مانند مناطق مجاورش از قبیل ساوجبلاغ، دشت تهران و ... از جمله مناطق مستعد شکل گیری استقرارهای عصرآهن شمال مرکزی فلات ایران است. طی بررسی باستان شناختی این منطقه در سال 1380، نوزده محوطه به عصرآهن منتسب گشت که در نتیجه مطالعه دوباره یافته های حاصل از این بررسی، تنها ده محوطه دارای سفال های شاخص قابل تامل و تاریخ نگاری بوده اند. مقایسه سفال های این محوطه ها نشان می دهد که اینها مربوط به عصرآهن I و II می باشند. به نظر می رسد ارتفاع بالای منطقه طالقان و نیز آب و هوای سرد و کوهستانی آن به همراه کمبود زمین های کشاورزی باعث شده تا این منطقه در عصرآهن همانند عصر حاضر مورد توجه جوامع کوچ نشین قرارگیرد.

در راستای انتخاب مسیری فاقد آثار باستانی، به منظور احداث راه دسترسی مناسب به قلعه کنگلوی سوادکوه مازندران، فعالیتی در قالب عملیات گمانه زنی با هدف آزمایشی (تست) انجام پذیرفت که منجر به کشف گوری نادر با تدفینی به شیوه جنینی همراه با اشیا مربوط به اواخر دوره ساسانی و دو گور از دوره اسلامی گردید. گور ساسانی مغایر با انواع معمول تدفین ها در این دوره است و به نظر نویسنده، ضمن دلالت بر تداوم سنتی بسیار قدیمی تر، بر تاکید شاه خطه شمالی ایران بر سنت های پیشین خود و مردمانش اشاره می کند. میدانیم که دین زرتشتی که مذهب رسمی در دوره ساسانی است، با تنوع مراسم مذهبی همراه گردیده و دینی را که «اردشیر شاه ساسانی» برای ایجاد وحدت ملی و مذهبی به عنوان دین رسمی شاهنشاهی ایران اعلام کرده بود، صراحتا به استناد متن «نامه تنسر» از متون معتبر دوره ساسانی مورد قبول شاه مستقل گیلان و مازندران واقع نگردید و او، اردشیر را متهم به بدعت و ارتداد در سنت (راست کیشی زرتشتی) می نماید. در این مقاله، ضمن شرح عملیات گمانه زنی به معرفی شیوه تدفین مطروحه و یافته های آن پرداخته می شود.

فریومد اکنون یکی از دهستان های بخش میامی شهرستان شاهرود است که در شرق استان سمنان واقع شده است. بنا به قول حمداله مستوفی این شهر در قرن هشتم ه.ق. مرکز بخش جوین بوده است. در زمان ایلخانان اعتبار بالایی داشته است. در منابع تاریخی نام این شهر ذکر شده است. دولتشاه سمرقندی از عمارت شهرستان فرومد نام برده و از آن به زیبایی و شکوه یاد می کند.مهمترین اثر به جای مانده از شهر فریومد، مسجد جامع آن است. بنای قدیمی آن احتمالا مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره خوارزمشاهی است. بر اساس شواهد و مدارک موجود به احتمال فراوان در دوره خوارزمشاهی و ایلخانان بازسازی کامل شده است. این بنا از نظر معماری حائز اهمیت است. مسجد جامع عموما نماد شهر در دوره اسلامی است. علاوه بر این هم فضاهای عمومی شهری از جمله بیماستان در فریومد وجود داشته است. بنابراین مسجد جامع ارتباط کالبدی و فضایی با شهر برقرار نموده است. مسجد جامع فریومد را می توان به عنوان موزه تزئینات معماری ایران در دوره اسلامی محسوب نمود. دارای نقشه دو ایوانی است، ایوان های مسجد نسبت به صحن مرتفع است، نزدیکی ایوان ها به هم موجب کم وسعت شدن صحن مسجد گردیده است. نداشتن مناره یا گلدسته در روی ایوان ها و سر در ورودی آن، وجود تزئینات سفالکاری پرکار با طرح های هندسی بدیع و زیبا، استفاده از خطوط کوفی و ثلث و ریحان گچبری شده حاوی آیات قرآنی و احادیث، همراه با طرح های گیاهی و هندسی از ویژگی های بارز آن است.

دوره ماد یکی از پرابهام ترین دوره های تاریخی ایران و به تبع آن معماری ماد نیز دارای جنبه های ناشناخته زیادی است. یکی از مهمترین محوطه های تاریخی ماد تپه نوشیجان ملایر است که استقرار اصلی آن، یک دوره زمانی از 750 تا 650 ق.م را شامل می شود. این محوطه در فاصله سال های 1967 تا 1977 توسط هیات انگلیسی به سرپرستی دیوید استروناخ کاوش شد که در نتیجه آن بناهای ارزشمندی که کمک بزرگی به شناخت معماری ماد می کند، کشف گردید. بناهای مکشوفه به جهت ماندگاری ویژه و ویژگی های منحصربفرد دیگر حائز اهمیت بسیار است. یکی از ویژگی های معماری این محوطه شیوه طاق زنی بدیعی است که قبل از این تاریخ در هیچ محوطه دیگری شناسایی نشده است.طاق های مورد بحث با استفاده از ردیف های متوالی قوس یا تویزه های خشتی اجرا شده اند. هر کدام از این قوس ها از دو نیم قوس تشکیل شده که انتهای تحتانی آنها بر روی تکیه گاهی در دیوارهای طولی و انتهای فوقانی آنها در راس طاق بر هم قرار می گیرند. این تویزه ها با گل مرغوبی ساخته شده و گاه با نی مسلح شده اند. این شیوه طاق زنی بعد از دوره ماد در دوره هخامنشی و اشکانی نیز تداوم یافته و به شیوه های متفاوتی تا دوره های متاخر در معماری سنتی ایران ادامه پیدا می کند.

اطلاعات بدست آمده از منابع مکتوب، حفریات و بررسی های سطحی محدود باستان شناسانه و مطالعات محیطی در شهرهای ساسانیان تا حدودی ویژگی های فضایی آنها را روشن و در تعیین هویت کالبدی و بصری این شهرها موثر گشته اند. با این همه، هنوز شهرهای فراوانی از این دوران وجود دارند که نام آنها در منابع مکتوب آمده، لیکن تا کنون کشف نگشته اند. هچنین هستند شهرهایی که، علیرغم نقش منحصر به فردشان در تاریخ این سرزمین، جز صفحات و گاها سطوری چند، اطلاعات دیگری از آنها در دست نیست.یقینا شهر باستانی «ایوان کرخه» یکی از نمونه های دسته اخیر است که در نوشتار حاضر مورد معرفی قرار می گیرد. این شهر، که با مساحتی قریب سه برابر شوش باستان به امر پادشاه ساسانی در نیمه اول قرن چهارم میلادی احداث گردیده، یکی از معتبرترین مراکز حکومتی در جنوب غرب ایران بزرگ به شمار می آمد.در این مقاله تلاش گردیده تا با اتکاء به نتایج مطالعات باستان شناسی نگارندگان در محدوده ای به وسعت تقریبی 800 هکتار از عرصه و بخش های حومه ای این ابرشهر دنیای باستان، تصویری هر چند کلی از سازمان فضایی و عملکرد آن ارائه گردد. گاهنگاری کلیه محوطه های تاریخی در محدوده مورد مطالعه نیز از جمله نتایج ارزشمند تحقیق حاضر است.

محوطه باستانی نچیر خانلق، واقع در بخش فشافویه شهرری، با عرصه دست کم 11 هکتاری، یکی از محوطه های مهم دوره اسلامی است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. متاسفانه بخش هایی از آن توسط ادوات کشاورزی تسطیح شده است. علاوه بر وسعت بسیار زیاد، پراکنش فراوان و گسترده آثار فرهنگی در سطح آن بویژه قطعات مختلف سفالینه های بدون لعاب و لعاب دار بر اهمیت فرهنگی و تاریخی این محوطه، دلالت می نمایند. به همین علت در تابستان سال 1389، طی یک برنامه پژوهشی باستان شناختی، به مطالعه و بررسی سطحی این محوطه پرداخته شد. این بررسی ها ثابت نمود که محوطه مذکور در دوره های میانی و متاخر اسلامی دارای استقرار و رونق خوبی بوده است. این مقاله نتیجه مطالعه داده های سفالین بررسی مذکور است.سفالینه های مورد مطالعه در طیف بسیار گسترده و متنوع بدون لعاب و لعاب دار قرار دارند و هر یک به زیر گروه های فراوانی تقسیم می شوند. از نکات جالب توجه آنکه در بین قطعات سفالینه های لعاب دار، نمونه های متعددی از هر دو گونه سفال های موسوم به کوباچه شناسایی گردید که تاکنون از این منطقه و استقرارهای اطراف آن لااقل با این حجم، شناسایی و گزارش نگردیده بود.هم چنین گاهنگاری های نسبی و مقایسه ای داده های سفالین، مبین آن است که محوطه نچیر خانلق، حداقل در فاصله قرون 4 تا 11 ه.ق. دارای استقرار بوده و این استقرار در فاصله قرون 9 تا 11 ه.ق. به اوج رونق خود رسیده است.

حمام های عمومی در زمره ابنیه عام المنفعه ای هستند که با ظهور دین اسلام، که مقدمه بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متاسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، نمونه ای پابرجا از حمام های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دوره صفوی و به ویژه دوره قاجار حمام های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست. یکی از شهرهایی که تعداد زیادی حمام عمومی قدیمی در آن وجود دارد، قزوین است. از حمام های پیش از دوره صفوی در این شهر نمونه پابرجایی نمی شناسیم و در متون کهن پیش از این دوران نیز به جز نام حمام قمک و حمام مسلم به نام دیگری بر نمی خوریم، اما منابع دوره صفوی به احداث حمام های متعدد در شهر در این دوره اشاره کرده و جهانگردان خارجی هم، که در این عصر از قزوین دیدن کرده اند، به تعدد و زیبایی گرمابه های عمومی این شهر اشاره کرده اند. امروزه از دوره صفوی حمام های بلور و قجر برجاست که هر دو مرمت و بازسازی شده و به موزه تغییر کاربری یافته اند. در دوره قاجار نیز تعداد زیادی گرمابه در قزوین احداث شد. ادیب الممالک، دولتمرد دوره قاجار، از 50 باب حمام عمومی در شهر قزوین در زمان خود یاد کرده که 15 باب از آنها در زمره حمام های مشهور بوده اند. یکی از حمام های مشهوری که وی از آن نام می برد حمام حاج میرحسن است. این حمام، که قدیمی ترین حمام به جا مانده از دوره قاجار است، در سال های اخیر مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر به موزه و فرهنگسرا تغییر کاربری یافته است.