عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1393 | دوره:5 | شماره:3 (پیاپی 18) |تعداد مقالات:8

گرامی داشت دم، یکی از بنیادهای اندیشه ای و باورشناختی در ادبیات شادخوارانه و نیز ادب نهان گرایانه (صوفیانه) پارسی است که به شیوه های گوناگون پیرامون آن در این دو سامانه ادبی سخن رفته است. خیام به عنوان نمونه برترین در ادبیات شادخوارنه که این مضمون را به گونه های مختلف در رباعیاتش پرورده است و از سوی دیگر مولانا به عنوان سمبل ادبیات عرفان ایرانی که به نوعی خود را (ابن الوقت) می خواند در اشعارش، از اغتنام دم سخن گفته است.ما دراین پژوهش برآنیم تا مضمون گرامی داشت دم را در اندیشه این دو شاعر مورد بررسی قرار بدهیم، چگونگی و کارکرد آن را در این دو سامانه ادبی بیان بداریم.

زائوم یا فراخرد از مباحث نوینی است که در تحلیل فرمالیستی، به مطالعه و بررسی متون می پردازد. از مهم ترین ویژگی های زائوم این است که مانند سایر واژه های زبان دچار خودکار شدگی و روزمرگی نمی شود و همیشه می تواند به خوبی عهده دار وظیفه خود باشد، یعنی با برانگیختن احساس و عاطفه به کمک موسیقی بشتابد و جای معنی را پر کند. بسیاری از کلمات در غزلیات مولوی وظیفه اصلی خود را که در نزد شاعران دیگر محدود به ابزار انتقال معنی است، فرو می نهند و غایتی فراتر از خرد معمولی می یابند. این مقاله به بررسی و تحلیل مصادیق زائوم و نقش آن در غزلیات مولوی پرداخته است. مهم ترین دستاوردهای این مقاله به کارگیری نظریه فرمالیستی زائوم در زمینه غزلیات شمس و شیوه های استفاده هنری مولوی از این نظریه است. مطالعه نشان می دهد، مولوی با هنرمندی خاص خود اصوات زبان را در خدمت موسیقی کلام می گیرد و واژه های جدیدی خلق می کند یا از کلمات بهره جویی می کند به گونه ای که روزمرگی نداشته باشند و از این طریق احساسات و عواطف مخاطب را بر انگیزند و خواننده را مسحور خود نمایند.

کیش گنوسی یک آیین کهن است که اصول آن با آیین های مانوی، افلاطونی و نوافلاطونی نقاط اشتراک بسیاری دارد. حکیم ترمذی یکی از عرفای سده سوم هجری است که نماینده حکمای مشرق و بنیانگذار آراء ابن عربی است.مقایسه آراء حکیم ترمذی با اصول کیش های یادشده به شیوه توصیفی-تحلیلی حاکی از تاثیرگذاری آیین های یاد شده بر دیدگاه های او به دلیل خاستگاه مشترک آن هاست و رشته پیوسته ادیان و آیین های بشری را به اثبات می رساند.

در زندگی روزمره قاعده مرسوم آن است که هر حادثه ای به دلیل متاثر بودن از اسباب و علل انسانی و زمینی امکان وقوع پیدا می کند. اما در تصوف به سبب متفاوت بودن طرز نگرش به نظام هستی، این واسطه های مادی اغلب نادیده گرفته می شوند و بعضی از کنش ها و حوادث مستقیما به مسبب الاسباب که در ورای تمام وقایع هستی در جایگاهی قدرتمند و بی منازع نشسته است نسبت داده می شوند. بخشی از خوارق عادات که اغلب در کتاب های اهل تصوف به فراوانی دیده می شود ریشه در چنین دیدگاهی دارد. با حذف واسطه های زمینی از رابطه علت و معلولی حاکم بر پدیده ها، یک رخداد معمولی به راحتی می تواند به قلم رو کرامت ها وارد شود.

تصوف به دنبال تربیت و ایجاد تحول درانسان بوده و، خواهان هماهنگی ظاهر و باطن است ظاهر و باطن انسان ازهمدیگر تاثیر پذیرند و ناهماهنگی میان این دو منجر به بروز ناهنجاری در رفتار و خلقیات انسان می گردد. یکی از اصول و مبانی آموزشی در عرفان و تصوف اسلامی اصلاح ظاهر به منظور متوجه ساختن سالک به درون خویش و تربیت عالیه وی می باشد. ازجمله روش های تربیتی صوفیان بر اساس و مبنای اصل ذکر و ریاضت است که زیر نظر شیخ و با مراقبت دقیق وی به انجام می رسد.

عرفان اسلامی با تکیه بر پشتوانه غنی فرهنگ اسلامی از قرن دوم هجری به بعد بتدریج در بیشتر مناطق خاورمیانه بویژه ایران ریشه دوانید و بر بیشتر ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ادبی جامعه سایه افکند. با تحقیق در آثار ادبی گذشته بویژه آثار قرن ششم به بعد کمتر اثری را می توان یافت که به نحوی تحت تاثیر عرفان اسلامی نباشد. کاستن از تعصبات دینی و مذهبی، رواج آزادگی و وسعت مشرب، تلاش جهت تقریب ادیان و مذاهب، بی اعتنایی به جاذبه های فریبنده دنیایی و مسائلی از این قبیل عرفان اسلامی را در دوره هایی از تاریخ ایران با اقبال خاص و عام مواجه ساخت. سوء استفاده برخی از عارف نمایان و مسائلی از این قبیل نیز در مواردی موجب عرفان ستیزی در میان عامه مردم گردیده است. هدف این مقاله بررسی عرفان و عرفان نمایی در فرهنگ عامیانه می باشد. این موارد در حیطه های وا‍ژگان، اصطلاحات و امثال و حکم بررسی شده است. نقش عرفان در تهییج توده ها در مبارزه علیه ستمگران به عنوان تاثیرات مثبت عرفان بر فرهنگ عامه تشریح شده و عرفان نمایی و عوامل عرفان ستیزی نیز مورد بررسی واقع شده است. نتیجه نشان خواهد داد با این پژوهش می توان به درک بهتری ازعرفان اسلامی و جلوه های آن در فرهنگ عامیانه دست یافت.

پس از توحید حضرت حق، مهم ترین مساله تصوف اسلامی، مساله «ولایت» است. هجویری عارف نامدار قرن پنجم، درباره اهمیت ولایت می گوید: «بدان که قاعده و اساس طریقت و معرفت جمله بر ولایت و اثبات آن است».(هجویری، 1389: 317). هجویری در کتاب کشف المحجوب به گونه ای همه جانبه و مستوفی، به موضوعاتی از جمله «ولایت» می پردازد. وی ابتدا «ولی» و «ولایت» را در لغت و اصطلاح بررسی نموده سپس با استشهاد به سخنان دیگر عرفا به طرح مسائلی از قبیل: اثبات ولایت، اثبات کرامت، تفاوت معجزه و کرامت ... می پردازد. و از آنجا که طریقت حول محور ولایت می چرخد می توان نتیجه گرفت که ولایت، امری اکتسابی نیست بلکه از مواهب الهی است. این مقاله به بررسی مساله ولایت از دیدگاه هجویری، با تکیه بر آراء و عقاید رایج در این زمینه تا اواخر قرن پنجم هجری، می پردازد.

تجلی و تاثیر اسطوره از جهات گوناگون در زندگی انسان پس از عصر اساطیری، امری است اجتناب ناپذیر. در این مقاله تلاش شده است تا علاوه بر شناخت مختصر عرفان و اسطوره و آیین های اساطیری، به یافتن تجلی و تاثیر و رد پاهای محسوس و نامحسوس یکی از این آیین ها یعنی رقص، در سماع عرفانی مندرج در برگزیده نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری قمری پرداخته شود. در این پژوهش، یکی از تجلی های آیینی بررسی شده است که آگاهانه یا ناخودآگاه با توجه به ضمیر ناخودآگاه مشترک جمعی انسان ها، میان دو مقوله اسطوره و عرفان مشترک است، یعنی رقص و سماع که در اسطوره و متون عرفانی، کارکردی تقریبا مشترک یافته است.