عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1390 | دوره:2 | شماره:6 |تعداد مقالات:8

حکیم نظامی در میان شاعران سده ششم هجری در ابداع مضامین دقیق و مبتنی بر ایجاز جایگاه ویژه ای دارد. درک و فهم بعضی از اشعار او نیازمند آشنایی با علوم بلاغی و اصطلاحات علمی آن روزگار است.از جمله ابتکارات پیچیده و دور از ذهن او دو بیت زیر است:دلو از گله های آفتابی خاموش لب از دهن پرآبیبنوشته دو بیت زیرش از زر کاین هست مقدم آن موخرنظامی (لیلی و مجنون: 176)این مقاله برآن است در کندو کاو مشکلات این دوبیت بکوشد تا فهم آن را برای دانشجویان و دانش پژوهان آسانتر کند.

پرداختن به مساله خوارق عادات و بحث درباره انواع افعال ناقض عادت، یکی از مباحث رایج در میان اهل تصوف بوده است. این موضوع در عرفان و تصوف اسلامی به صورت مساله کرامات نمودی ویژه پیدا کرده است. در میان مساﺋل متعددی که در عرفان اسلامی مطرح می باشند، و در بین احوال و آثاری که آن ها را از آن اولیا دانسته اند، کرامات مشکل ترین آن هاست. پیچیدگی این موضوع به گونه ای است که در صورت عدم آشنایی کامل با آن، کرامات اولیا اموری مستحیل به نظر خواهند آمد؛ و به صرف عقل گریز بودن این افعال، به آسانی به انکار آن ها می توان پرداخت. کرامت، بحثی دراز دامن به دنبال دارد و بدون پرداختن به زوایای مختلف آن، امکان دست یافتن به تصوری روشن از این موضوع محال می نماید. یکی از این زوایا که در حکم مقدمه ای جهت ورود به مبحث کرامات به حساب می آید مساله انواع خوارق عادات است. اهل طریقت از سه دیدگاه ویژه به بررسی خوارق عادات پرداخته اند و انواعی برای آن ارائه نموده اند. این انواع در ظاهر یکسان و شبیه به یکدیگر به نظر می رسند. آن چه این اقسام را از یکدیگر متمایز می سازد، ماهیت و قصد اصلی از اظهار آن هاست. موقوف بودن این تفاوت و تمایز به باطن و محتوا، سبب گردیده است تا حد و مرز میان برخی از این انواع نسبت به یکدیگر کاملا روشن نباشد. بررسی انواع خوارق عادات و توضیح در باب هریک از این اقسام، از جمله راه هایی است که کمک می نماید تا حدود و ثغور این انواع نسبت به یکدیگر مشخص شود. علاوه بر این، به نظر می رسد قصد اصلی از طرح مساله انواع خوارق عادات در تصوف اسلامی، به منظور تبیین هرچه بهتر و توضیح هرچه روشن تر کرامات و مشخص ساختن وجوه تمایز آن نسبت به دیگر انواع بوده است. در این مقاله، سعی بر آن است تا به شیوه ای منظم و سامان یافته به معرفی انواع خوارق عادات و ترسیم خطوط کلی هر یک از این اقسام پرداخته شود.

از مشابهت های بسیاری که بین کرامت های صوفیان و معجزات پیامبران وجود دارد، می توان به این استنباط رسید که خاستگاه مقبول کرامات چیزی جز موجه بودن موجودیت معجزات در میان اهل تصوف نیست؛ چون اگر آن معجزات در کارنامه انبیاء نمی بود، این کرامات نیز در سیر و سلوک صوفیان عرصه ای برای چهره نمایی پیدا نمی کرد. دیگر آن که بسیاری از کرامت های صوفیان، نوعی نظیره سازی یا الگوگیری مستقیم از اعجازگری های مرسوم در سیره رسولان است. به خصوص معجزاتی، که در قرآن نیز بارها از آن ها سخن رفته است. این گونه الگوگیری ها گاه از خلال کردن دندان تا پرواز کردن بر آسمان را در بر می گیرد. در میان پیامبران نیز، بیش ترین تاثیرپذیری از اعمال و گفتار حضرت موسی و حضرت عیسی که پیروان بسیاری حتی در ممالک اسلامی داشتند، انجام گرفته است و از همه اعمال آن ها نیز بیش ترین تاثیر مربوط به عبور از آب بدون کشتی و ظاهر کردن مائده های غیبی است.

هدف ادبیات و اساسا هنر بیان یک معنا یا اندیشه، به تصویر کشیدن گوشه ای از زندگی و رفتارهای انسانی از منظری نقادانه و یا پرتوافکنی بر بعدی از ابعاد بی شمار امال و اندیشه های انسان است. این بیان هنری با توسل به واسطه های مختلف صورت می گیرد. در ادبیات، این واسطه (medium) چیزی نیست جز زبان. تمام آنچه نویسنده و شاعر در دست دارد، کلماتی است که باید به مدد آن ها قصد و منظور خود را بیان کند. پس، توانایی نویسنده در به کارگیری بهترین و موثرترین الفاظ و کلمات است تا آنچه را زبان ادبی، و متفاوت از زبان روزمره است، به وجود آورد. این زبان در شعر عرف و ماهیتی متفاوت از ساختار زبان متعارف را باعث می شود، و به ویژه در شعر نو تنها با وقوف بر این که آنچه می خوانیم بخشی از یک شعر یا اثر ادبی است، قابل قبول می نماید. ما در این بحث به دنبال زیرساخت یا اندیشه ای هستیم که این زبان به ظاهر پراکنده و غیرمتعارف را در شعر نو فارسی قوام بخشیده و در کنار هم نگه می دارد. برای این منظور از قول صورت گرایان روس و آرا شعرای رومنتیک انگلیسی استفاده کرده و در پایان شعری از اشعار نوی یکی از شعرای معاصر را به عنوان نمونه نقد می کنیم.

این نوشتار می کوشد تا با مقایسه تطبیقی مقوله «عشق» در اندیشه دو شاعر نام آشنای جهان، شکسپیر و حافظ، شواهدی به دست دهد تا نشان از اشتراک اندیشه های آن دو در این باب باشد. بی آنکه بخواهیم آبشخورهایی مشترک برای آن دو بتراشیم و یا در صدد اثبات تاثیرپذیری یکی از دیگری باشیم، کوشیده ایم نگاه یک سان و زاویه دید همسان آن دو را به عشق و مفاهیم پیرامون آن بررسی کنیم.گویی شکسپیر و حافظ، ورای تفاوت زبان و طبیعت، اندیشه هایی واحد و انگاره هایی یگانه را به تصویر کشیده اند. آنان زبان مشترک بشریت اند؛ خمیر مایه آثارشان عشق است و مفهوم عشق چونان ریشه ای ترین و بنیادی ترین خواهش انسان، در دلسروده های آن ها نمود یافته است که به فراخور مقال، نمونه هایی از این باورهای مشترک، به شیوه تطبیق، به دست داده می شود.

مثنوی یکی از بزرگ ترین آثار عرفانی و اندیشگانی و ادبی به زبان فارسی است که در جهان شرق و غرب، آوازه یافته است. بسیاری از دانشمندان و شاعران و فیلسوفان جهان به مطالعه و خواندن مکرر آن میل پیدا کردند و برخی بر آن شرح و نقد و تقریظ نوشتند. در ایران نیز از قدیم الایام خصوصا درویشان و عارفان و شارحان زبان عرفانی، با مثنوی انس و الفت داشتند و شروحی بر آن نوشته اند. بنابراین، برخی از نویسندگان در مقالات و کتاب شناسی هایشان به معرفی آثاری پرداخته اند که یا به شرح مثنوی پرداخته شده، یا در باره مطالبی از آن کتاب سخن رفته است؛ اما تاکنون کسی به گونه ای مستقل و منفرد به این موضوع نپرداخته که خود مولانا در کتاب مثنوی چه نگاه و نظری به این کتاب شریف داشته است. بنابراین، در این مقاله، ما به طور ویژه و بیش تر به صورتی اماری و تشریحی به این موضوع پرداخته ایم تا مشخص گردد که مثنوی از دریچه مثنوی و از نظر خداوندگارش چه جایگاهی دارد. در مجموع شش دفتر مثنوی مولانا به طور مستقیم و غیرمستقیم از مثنوی یاد کرده است. جز متن اشعار، این یادکرد و تشریح در دیباچه های شش گانه دفترها نیز به طور چشمگیری آمده است که در این مقاله به شرح و بسط آن پرداخته شده است.

سهراب سپهری و والت ویتمن دو شاعر از شرق و غرب این کره خاکی هستند که با الهام از عرفان شرقی هر کدام راه خود را در این مسیر پر پیچ و خم شناخت حقیقت می پیمایند و در طول این راه، گاهی به گونه ای شگفت آور به نکات مشترک فراوانی که بسیار قابل تعمق می باشد، می رسند. هر دو از طبیعت، مرگ، زندگی، عشق و نیکی به دیگران و وظیفه خطیر شاعر سخن می گویند و در پی کشف راز عالم وجود می باشند. در این سیر و سلوک ردپایی از عقاید و دیدگاه های ویتمن بر برخی از اشعار سپهری مشهود است که هرچند شاید در جاهایی بسیار کمرنگ است اما به گونه ای ظریف، هشیارانه و شاید نامحسوس تاثیر ویتمن را بر سپهری نشان می دهد. در این بررسی با دو شاعر همراه می شویم تا به اشتراکات فکری، نظری، احساسی و حتی روحی آن ها پی ببریم.

منظور از ادب در عرفان و تصوف، حفظ حدود و حریم بندگی و عدم تجاوز از آن می باشد. انسانی که قصد دارد راه معنوی رسیدن به خدا را بپیماید، بر اساس توصیه و تاکید بزرگان تصوف و عرفان، آداب و رسومی را باید رعایت کند که از لوازم ضرور این راه است.صوفیان با توجه به آیه شریفه «الحافظون لحدود الله» و حدیث نبوی «ادبنی ربی فأحسن تادیبی» ریشه آداب سلوک را قرآن و سیره پیامبر اکرم (ص) می دانند. بنابراین، ضمن تعریف و تقسیم بندی، به رعایت آن هم تاکید داشته و خود نیز به آن عمل می نمودند. در تذکره ها و متون عرفانی گفتارها و رفتارهایی را می توان مشاهده کرد که نشان دهنده عمق توجه مشایخ به رعایت ادب در مسیر سلوک است. عمده مطلب به جای مانده در مورد ادب صوفیانه شامل تعریف ها و تقسیم بندی های مختلف آن می باشد. هجویری در کشف المحجوب، خواجه عبداله انصاری در منازل السائرین و صدمیدان و ابن عربی در فتوحات مکیه از جمله عارفانی هستند که در ارائه تقسیم بندی برای آداب سلوک پیشگام بوده اند. اما در این میان ابن عربی در ارائه نظر خویش به جوانب و نکات ظریف بیشتری توجه نموده است و ادب را به دو دسته متمایز حال و مقام تقسیم کرده و سپس ادب مقام را به چهار دسته ادب شریعت، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت تقسیم نموده و همچنین برای ادب حال نیز تقسیماتی مانند ادب شریعت، ادب در مکان، ادب در زمان، ادب وضعی، ادب احوال، ادب اعداد، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت ذکر کرده است.در این مقاله، ابتدا معانی متفاوت ادب بررسی شده و سپس به شرح ادب عارفانه یا صوفیانه پرداخته می شود.