پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
سال:1397 | دوره:51 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

از جمله منابعی که معمولاً در مطالعات تاریخی کمتر به آنها توجه می شود، متون آموزشی هستند که با هدف راهنمایی متصدیان و شاغلان دیوان های مختلف نگاشته می شدند. شناسایی و بهرهوری از این دست منابع، می تواند در شناخت تاریخ اقتصادی و اداری بسیار راهگشا باشند. المرشد فی الحساب، به زبان فارسی، نوشته ی حسن بن علی قاسانی (کاشانی)، یکی از نمونه های متون آموزشی فنّ استیفا یا حسابداری دیوانی، در دور، ایلخانی نگاشته شده است. در پژوهش حاضر، ضمن معرفی اجمالی و بیان ارزش تاریخی کتاب، جایگاه آن در شناخت نظام مالیاتی و اداره ی دیوان استیفاء در عهد ایلخانان غیر مسلمان (654-694ه) بررسی خواهدشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که در ساختار جدید نظام مالیاتی ایران، مال، تمغا و قبچور سه منبع اصلی درآمدهای مالیاتی حکومت بود. دیگر آنکه، به دنبال تغییر نظام مالیاتی، دیوان استیفا نیز با وضع قوانین جدید مالیاتی و ابداع شیوه نوین در ثبت محاسبات، ایجاد دفاتر مالی و مشاغل-مناصب دیوانی متناسب با نظام جدید تغییر و تحولاتی را تجربه کرد.

ورود اسلام به سرزمین های مختلف، بنا بر شرایط فرهنگی و چگونگی تعامل مردم آن سرزمین ها با آیین اسلام، پیامدهای متفاوتی به دنبال داشته است. مسلمانان به عنوان حکمرانان سرزمین های تازه فتح شده، قوانین مذهبی و سیاسی جدیدی مبتنی بر آیین اسلام وضع می کردند و گاه نیز، عرف جامعه، فرهنگ منطقه و میراث تاریخی آن را در وضع مقررات جدید در نظر می گرفتند. اندلس یکی از سرزمین هایی بود که در اواخر قرن اول ق به تصرف مسلمانان درآمد؛ سرزمینی که پیش از آن تحت حاکمیت گوت ها بود و قوانین مذهبی و سیاسی خاص خود را داشت. از آن جا که در ابتدای ورود اسلام به اندلس، بیشتر مردم آن پیرو آیین مسیحیت بودند، حاکمان مسلمان حل و فصل شماری از مسایل قضایی و مالی آنان را به کسانی از میان خود ایشان سپردند و به همین سبب، نهاد «قومس» را که از زمان گوت ها بر جای مانده بود، با تغییراتی اندک به رسمیت شناختند. در پژوهش پیش رو بر اساس روش تحلیلی توصیفی و با جست وجو در منابع تاریخی و توجه به پژوهش های نوین، وظایف نهاد قومس، چگونگی انتخاب و جایگاه آن در تاریخ اسپانیای اسلامی، به ویژه در رابطه با اوضاع اجتماعی مسیحیان بررسی می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که قومس وظایفی چون هدایت و رهبری جامعه ی مسیحی، حل و فصل مسائل قضایی آنان، گردآوری مالیات و نظارت بر امور مذهبی و کلیساها را شامل می شده و در تحولات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی مسیحیان، نقش تعیین کننده ای داشته است.

از واقعه ی 11 سپتامبر سال 2001، بنیادگرایی اسلامی به بحثی محوری در جهان سیاست تبدیل شده است. بنیادگرایان اسلامی، خواهان تفسیر مجدد اسلام به منظور کاربرد آن در اهداف خاص سیاسی هستند. برنارد لوئیس، خاورشناس انگلیسی-آمریکایی، در بررسی سرچشمه های جریان های بنیادگرا به ریشه های خشم مسلمانان از غرب پرداخته که به زعم وی، به تقابل بین اسلامبا مدرنیته غرب منجر شده است. در این مقاله، هدف بررسی نظرات لوئیس، با روش تحلیل محتواست. برنارد لوئیس ریشه ی این جریانات را خشم مسلمانان از غرب و این خشم را معلول عقب ماندگی مسلمانان می داند. وی راه مقابله با عقب ماندگی کشورهای اسلامی را در ترویج مدرنیته در آنها از طریق اجرای سکولاریسم می بیند، تا از این رهگذر هم عقب ماندگی کشورهای اسلامی و هم خشم مسلمانان درمان شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که نظرات برنارد لوئیس درباره ی اسباب ایجاد جریان های بنیادگرا، مبنایی و راهبردی نیست و راه حلّ او، یعنی سکولاریسم در کشورهای اسلامی، قابل دستیابی و اجرایی نیست.

معاویه شخصیتی بحث برانگیز است: در حالی که بنا بر برخی منابع، وی از صحابه بوده و نقش مهمی در فتوحات اسلامی داشته، در دسته ای دیگر از منابع، نه تنها از صحابه نبوده بنا بر تعریف آن منابع نبوده، بلکه باور وی به اسلام با سؤال های جدّی مواجه است. معاویه به عنوان یکی از سرسلسله های امویان، نقش برجسته ای در تاریخ داشته، و چهل و دو سال عملکرد و فعالیت سیاسی او در قلمرو اسلامی قابل توجه است. در این مقاله، کوشش شده تا شخصیت معاویه در ابعاد اعتقادی، سیاسی و نیز چگونگی مواجهه با سنّت پیامبر(ص)، از منظر ابن ابی الحدید بررسی شود. اهمیت دیدگاه ابن ابی الحدید از آن روست که او در ادب و کلام و تاریخ از سرآمدان عصر خویش بود.

مهاجرت شیعیان ایرانی به دکن از نیمه قرن هشتم هجری افزایش چشمگیری داشت و در قرن دهم و یازدهم به اوج خود رسید. به رغم قدرت یابی صفویان در 907 ق و رسمیت یافتن تشیع از سوی شاه اسماعیل اول (حک: 907930ق) و افزایش قدرت و نفوذ علمای شیعی، شمار زیادی از عالمان، مردان سیاست، شاعران، اطبا و دیگر نخبگان ایرانیِ شیعی، در این دوره به دکن مهاجرت کردند. مهاجرت این افراد، پیامدهای بسیاری در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی در دکن داشت. پژوهش حاضر، پیامدهای این مهاجرت ها را در دکن بررسی کرده است. یافته های پژوهش حاضر که با استفاده از منابع کتابخانه ای و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است نشان می دهد که این مهاجرت ها موجب گسترش مذهب تشیع و زبان فارسی، نفوذ سبک معماری ایرانی در هند، گسترش مناسبات سیاسی و در نهایت رواج فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی در دکن شد.

ترجمه ی عربی رساله ی جرثقیل هرون به قلم قسطا بن لوقا، در غیاب اصل یونانی آن، از مهم ترین متونِ مکانیک بر جای مانده در تمدن اسلامی است. پیش از این، تصور می شد که نسخه های موجود از این ترجمه، منحصر به نسخه های کتابخانه های لیدن، بریتانیا و منچستر است. نویسندگان این مقاله در تفحص گسترده خود ضمن یافتن شماری نسخه ی جرثقیل به فارسی در کتابخانه های مختلف ایران، به چند نسخه از ترجمه ی عربی رساله ی جرثقیل هرون نیز دست یافتند که در تکمیل کارهای خاورشناسانی مانند کارادوو، نیکز و اسمیت بسیار حایز اهمیت است. نسخه های فارسی جرثقیل که کتابت آنها تا سده ی 13ق در ایران ادامه داشته، ملهم از ترجمه ی قسطا بوده است. در مقاله ی حاضر کوشیده ایم همه ی نسخه های قسطا به صورت اجمال، ولی همه جانبه معرفی گردد. به زندگانی هرون نیز به اجمال پرداخته ایم تا به ویژه موضوع مبهم تاریخ تألیف رساله ی جرثقیل روشن شود.

بازآفرینی اصطبل شاهی عهد صفوی اصفهان (تالار طویله) بر پایهدر دوره ی صفوی کاخ ها و بناهای حکومتی با اهمیت و درخشانی ساخته شد و باروی کار آمدن حاکمان جدید، در شهر اصفهان و ویرانی و تخریب، اثری از بناهای باشکوه، همچون تالار طویله باقی نماند. در این پژوهش برای نخستین بار، کوشش شده است تا کلیه اسناد توصیفی و تصویری درباره ی این عمارت گردآوری و تحلیل شود. اسناد و سفرنامه های تاریخی، فرصتی برای بازآفرینی این قبیل نمونه ها فراهم می کنند. با توجه به اسناد می توان به موقعیت، طرح و ساختار بنا دست یافت. در این پژوهش تالار طویله در محله شاهی بر اساس متون و اسناد توصیفی و تصویری بازآفرینی شده است. روش پژوهش از لحاظ هدف، بنیادی نظری و از لحاظ روش تفسیری تاریخی است. تحلیل ها، افزون بر مکان طرح، ساختار کالبدی بنا، ویژگی های ابعادی و کاربری های فضاهای این بنا را آشکار ساخت. اسناد