پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
سال:1390 | دوره:44 | شماره:1 (پیاپی 92) |تعداد مقالات:7

ظهور اندیشه وهابیت به عنوان یکی از مهم ترین پدیده های جریان ساز در تاریخ اسلام معاصر، تاثیرات نسبتا عمیقی در تحولات و معادلات سیاسی و مذهبی خاورمیانه داشته است. این جریان که در پی بسط اندیشه های محمد بن عبدالوهاب در نجد شکل گرفت و پس از انعقاد پیمان همکاری او با محمد بن سعود، وجهه ای سیاسی پیدا کرد، تاریخ پر فراز و نشیب و منحصر به فردی را پشت سر گذاشته است. همراهی و تعامل دو جناح مذهبی و سیاسی حکومت سعودی از موضوعات جذاب برای تحقیق و بررسی در تاریخ وهابیت است. جناح مذهبی از ابتدا به قدرت و حمایت جناح سیاسی برای نشر وهابیت محتاج بوده و جناح سیاسی نیز نیازمند کسب مشروعیت و مقبولیت مذهبی برای اقدامات خویش بوده است. بر این اساس، گروهی از طلاب علوم دینی و شاگردان ابن عبدالوهاب که به سبب نوع حضور داوطلبانه شان، «مطوع» نامیده می شدند، مسوول سازماندهی و تنظیم روابط این دو جناح بودند. آنها به عنوان نمایندگان مذهبی، در ظاهر حامل پیام وهابیت برای مردم مناطق فتح شده بودند، اما در اصل بهترین کمک را برای تثبیت قدرت دولت سعودی ایفا می کردند. نقش و جایگاه مطوعین در طول سه دولت سعودی، فراز و نشیب های متعددی را تجربه کرده است. تحلیل این فراز و فرودها و نیز بررسی روند پرتلاطم دو جناح سیاسی و مذهبی دولت سعودی - وهابی، به منظور ترسیم نقش و جایگاه مطوعین در تاریخ این دولت ها، هدف اصلی این تحقیق است.

سرآغاز فرمانروایی صفویان- یعنی عصر سلطنت اسماعیل و طهماسب- دوره بالندگی هنر خوشنویسی در ایران است. این هنر در این عصر، سه دوره تقریبا برابر را پشت سرگذاشت. دوره نخست دوره گذار و انتقال از سنت های پیشین به ویژه عصر تیموری به صفویان تبریز است؛ دوره دوم که مقارن با نخستین سال های سلطنت طهماسب و اقبال او به هنر کتاب آرایی است، دوره قاعده مند شدن برخی از خطوط به ویژه نستعلیق و کاربرد آن برای نخستین بار در کتابت قرآن است؛ دوره سوم که با توبه طهماسب و کناره گیری او از هنر همزمان است، اگر چه موجب رکودی آشکار در برخی هنرها مانند نگارگری شد، اما هنر خوشنویسی از آسیب جدی در امان ماند و به سبب ارتباط با نکاشته های مذهبی بویژه قرآن کریم همچنان حیات هنری خود را ادامه داد. خوشنویسی در این دوره دو کاربرد مشخص داشت. نخست، کارکرد هنری که به صورتی گسترده در نگارش قرآن، شاهنامه، خمسه نظامی، هفت اورنگ، تک برگ های مرقعات و کتیبه کاخ ها، مساجد و دیگر بناها تبلور یافت؛ دوم: کارکرد اداری که در آن خوشنویسان هنر خود را برای نگارش فرامین، نامه های عزل و نصب، مکاتبات رسمی و مهرها به کار بستند. این پژوهش بر آن است تا پس از بیان تحولات هنر خوشنویسی، انواع خطوط و اهمیت هر یک از آنها در نیمه نخست عصر صفوی، نقش حامیان آن را همراه با معرفی برجسته ترین خوشنویسان نستعلیق و عوامل موثر در پایگاه اجتماعی و معیشتی آنان، بررسی کند.

کشور رومانی در سال 1944م به اشغال ارتش سرخ شوروی درآمد و تا سال 1958م ادامه یافت. در این مدت شوروی با مداخله در امور رومانی موفق شد زمینه های شکل گیری و تسلط دولت کمونیستی را بر رومانی فراهم آورد. از این پس به مدت چهل سال و اندی از 1945 تا 1989م دولت کمونیستی بر رومانی فرمان راند. ضدیت دولت کمونیستی با ادیان و مذاهب مختلف موجب شد تا در طی این دوره علاوه بر دشواری معیشت اقلیت مسلمان، اکثریت مسیحی نیز در سختی بسر برند. عمده فشارهای سیاسی دولت کمونیست بر اقلیت مسلمان و اکثریت مسیحی برای ترک مذهب و یا واگذاشتن مناسک دینی آنها بود. در این مقاله کوشش شده است تا به بررسی تاثیرات حاصل از سلطه حکومت کمونیستی در رومانی بر جامعه مسلمان رومانی بپردازد و اینکه مسلمانان رومانی چگونه توانستند در این دوره هویت خود را حفظ کنند. روش تحقیق در این مقاله توصیفی و متکی بر تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده است.

از انواع ادبیات دعایی جهان اسلام خاصه عالم تشیع، دعاهای حرز هستند. مطالعه این متون خواه از جهت بازشناسی تاریخ ادب دعایی، و خواه از جهت درک تحولات کلان تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، و خواه به منظور دست یابی به ابزاری مفهومی برای تاریخ گذاری روایات تاریخی کهن، شایان توجه است. نخستین گام در این مسیر به دست آوردن درکی واضح از مفهوم «حرز» است. این مطالعه در صدد است از خلال مروری پدیدارشناسانه بر شواهد حضور حرز در تمدن اسلامی، تعریفی تاریخی از این پدیده حاصل کند و مولفه های معنایی آن را در دوره های گوناگون تاریخش بازکاود.

با توجه به اینکه فن و فناوری از حوزه هایی است که بشر آن را به تدریج پدید آورده و با آن زیسته است، پرسش اساسی این مقاله آن است که آیا در تمدن ایران و اسلام مفهوم فناوری و یا چیزی شبیه به آن مطرح بوده است یا خیر؟ پاسخ این تحقیق مثبت است و فرض را بر آن نهاده است که فارابی برای اولین بار مفهوم فناوری را به صورت علمی مطرح کرده و پیرامون آن نظریه پردازی کرده است. در این مقاله تعاریف فناوری که توسط صاحب نظران این حوزه ارائه شده است مطرح می شود. سپس از رابطه علم و فناوری سخن خواهد رفت و آنگاه به شرح بیان فارابی از علم حیل و نتایج حاصل از آن پرداخته می شود. همچنین بر این نکته تاکید می شود که با توجه به تعریف و توصیف فارابی از علم حیل، نزدیک ترین معادل جدید این مفهوم، فناوری است. در پایان به مفهوم علل اربعه در اجسام مصنوعی توجه می شود که بخشی از فلسفه فناوری جدید است. برخلاف ادبیات جدید فناوری که هایدگر را نخستین فردی می داند که علل اربعه ارسطویی را در مفهوم فناوری به کار گرفت، نشان داده شده است که فارابی قرن ها پیش از علل اربعه در اجسام مصنوعی سخن گفته است.

این مقاله به منظور درک ریشه های گرایش شیعه امامیه به عقل گرایی اعتزالی به بررسی علل گرایش دو متکلم بزرگ امامیه شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی - پیشوایان امامی سده چهارم هجری - به عقل گرایی اعتزالی می پردازد. هر چند گرایش شیعه امامیه به عقل گرایی اعتزالی با مجادلات فراوان همراه بود اما سرانجام این گرایش در قرن چهارم هجری در سایه حکومت و حمایت آل بویه به وسیله این دو متکلم به ثمر نشست. برای این پیوند عواملی همچون غیبت امام مهدی (عج)، نیاز جامعه امامیه به دانش کلامی نظام مند در جهت بقای خود، همگرایی سیاسی میان شیعه و معتزله، سازگاری فکری سیدمرتضی و شیخ مفید با مبانی اعتزالی و البته پیوندهای کلامی و تاریخی میان این دو فرقه که سابقه آن به پیش از سده یاد شده می رسیده است، مطرح می شود.

همانند دیگر مذاهب در میان شیعیان امامی سده های نخست هجری نیز جریان ها و طیف های گوناگونی وجود داشته است. این مقاله با اتکا به تحلیل گفتمانی و سپس سنجش تقابل ها به شناسایی جریان های داخلی امامیه در عراق و ایران در سده های دوم و سوم هجری می پردازد. بر این اساس، مهمترین تقابل میان جریان های امامیه در سده دوم هجری تقابل میان جریان هشام بن حکم با گروه اکثریت امامیه بوده است که مهمترین طیف داخلی آن جریان هشام بن سالم جوالیقی، بوده است. این تقابل تا قرن سوم، ادامه یافته است و همچنان به عنوان مهمترین دوقطب برای شکل گیری جریان ها و طیف های داخلی امامیه نقش آفرینی کرده است.