ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:2 (پیاپی 24) |تعداد مقالات:12

تصدیر یکی از آرایه های بدیعی و تمهیدات هنری است و کاربرد آن در متون ادبی سابقه ای کهن و طولانی دارد. تکرار الفاظ در شعر، صورت های مختلفی دارد و طی تاریخ، تعبیرها و تعریف های مختلفی از آن ارایه شده است؛ مانند جناس، تصدیر یا همان ردالصدر الی العجز/ ردالصدر علی العجز و تکریر. در این پژوهش با رویکردی جدید تلاش شده است پس از ذکر سیر تاریخی آرای برآمده از بلاغت کهن فارسی در این زمینه، نظر قدما درباره یکی از صورت های تکرار، یعنی تصدیر، واکاوی و دیدگاه های گوناگون درباره آن بررسی شود. همچنین جایگاه و صورت های مختلف دیگر تکرار در بدیع لفظی، معنوی، معانی و در اصطلاحات ادبی موجود در این کتاب ها تبیین می شود. از نگاه بدیعیان، به تبع تعریف عروضیان، شش جایگاه اصلی در ساختار هر بیت شعر وجود دارد که عبارت است از: صدر، حشو(1)، عروض، ابتدا، حشو(2) و عجز؛ و آرایه تصدیر یا همان ردالعجز علی الصدر/ ردالصدر الی العجز، الگوهایی از تکرار واژه است که براساس این جایگاه ها شکل گرفته است. حال آنکه در شعر فارسی، تکرار، الگوهای دیگری نیز دارد. در مقاله حاضر این الگوها از منظری انتقادی بررسی می شود تا با نگاهی دقیق تر، شیوه مولفان کتاب های بدیعی و رویکرد تصنعی آن ها، در تبیین یکی از وجوه هنری کلام ادبی نقد شود و به صورت های متنوع و هنری تر این شیوه از تکرار در شعر فارسی بیشتر توجه شود.

قالب مستزاد در شعر کهن فارسی مهم ترین پیشینه برای شعر نیمایی قلمداد شده است. با انتشار شعرهای منتشرنشده نیما یوشیج در سال های اخیر، بخش مهمی از آزمایش های او در این قالب آشکار گشته است. نیما مستزادهای خود را غالبا در قالب مثنوی ساخته است که سابقه چندانی در سنت مستزادسازی شعر فارسی ندارد. مثنوی های مستزاد نیما با شکل های مبتکرانه ای که گاه در ترتیب ابیات و مصراع های افزوده و نیز الگوی قافیه دارد، در تاریخ تحول قالب مستزاد سزاوار توجه بسیار است. به نظرمی رسد هیچ شاعری به اندازه نیما در قالب مثنوی مستزاد ندارد و شکل های آزموده او در این قالب گاه بی سابقه است. نیما در مستزادهای خود با حذف کردن قافیه، مجالی دیگر برای آزمایش نظریه خود درباره این عنصر موسیقایی شعر یافته است. این آزمایش در کنار تجربه های مشابه او در سایر قالب های سنتی زمینه مناسبی برای قالب ابداعی او فراهم کرده است که در آن سطرها و بیت ها ضرورتا به قافیه ختم نمی شود. بااین حال، برخی مستزادهای نیما به دلیل نوآوری های او در این قالب، ظاهرا مصداق مستزاد شمرده نشده است؛ تاآنجاکه برخی مصححان شعرهای او، بعضی از مستزادهای او را بدون سطربندی مناسب این قالب منتشر کرده اند؛ ازاین رو بخشی از کارنامه مستزادسازی نیما بر مخاطبان شعرش و حتی برخی پژوهشگران شعر معاصر پوشیده مانده است.

حدیقه الحقیقه نخستین منظومه عرفانی زبان فارسی است که راه را برای سروده شدن منظومه هایی مانند تحفه العراقین، مخزن الاسرار و مثنوی معنوی هموارتر کرد. اهمیت این منظومه در ادب فارسی موجب آن شد که استنساخ های فراوانی از آن انجام گیرد و در اغلب این کتابت ها، اشتباهات تازه تری به متن اصلی راه یابد. ازطرف دیگر، برخی روایت ها حاکی از آن است که دست کم دو تحریر اصلی از حدیقه انجام گرفته بوده است که همین موضوع، درهم آمیختگی باب های گوناگون آن را موجب شده و کار تصحیح را با دشواری های بیشتری همراه کرده است. اهمیت موضوعی و واژگانی حدیقه از یک سو، و تحلیل ها و تعلیقات اشتباه پژوهشگران بر پاره ای از ابیات آن، ازجمله دلایلی بود که موجب شد تا در این پژوهش، به تحلیل مفهومی ابیاتی از این کتاب پرداخته شود. اهمیت پژوهش، تبیین جایگاه سنایی و حدیقه الحقیقه در ادب فارسی است و روش تحقیق، توصیفی تحلیلی است که با استفاده از امکانات کتابخانه ای انجام شده است. عمده ترین دستاورد این پژوهش، افزون بر تصحیح برخی از اشتباهات پژوهشگران این حوزه و به دست دادن مفهوم ابیاتی مبهم از حدیقه الحقیقه، ارایه مفهومی جدید از واژگان، ترکیبات و تعبیراتی چون دبابی، پوستگال و پوستگاله، رشته چه، شیرعودسوز، دست با ران قرین شدن، احمد و احمد است که در فرهنگ های لغت فارسی، آن مفهوم برجسته نشده است.

تشبیه و در شکل عام تر آن تصویر، از منظرهای گوناگون قابل تحلیل است؛ یکی از این منظرها مسیله عناصر و مصالحی است که در ساخت تصویر به کارمی روند و تاثیر و نقشی که این عناصر در بلاغت شعر و معناهای ضمنی و کنایی دارند. ما در این مقاله، پس از نگاهی اجمالی به برخی دلالت های تصویر، به دو کارکرد مهم در دلالت انگیزی مواد تصویر خواهیم پرداخت: نخست، نقش اجزای تصویر در ساخت و پرداخت «لحن» و اینکه چگونه با انتخاب عناصری متفاوت در تصویر می توان لحن و فضایی متفاوت آفرید. لحن، حاصل همگونی و همسویی خانواده کلمات است، اما گاهی ناهماهنگی میان واژگان و موضوع و مضمون، خود به خلق لحنی با دلالت های کنایی و ضمنی منجر می شود. دوم، استعداد و ظرفیت «مشبه به» و «عناصر تمثیل» در آفرینش تداعی های ضمنی و ثانوی تاآنجاکه گاه نقش این عناصر و دلالت های کنایی آنها از کارکرد وجه شبه و اغراض آن اهمیت بیشتری می یابد. انتخاب مشبه به، نه تنها درجهت اغراق یا تبیین مشبه است، که گاهی ظرفیت تداعی های آن، مشبه به را به کانون اصلی تشبیه و معنا تبدیل می کند. در این میان کوشیده ایم ابهام احتمالی هر مطلب را با نمونه های شعری و تحلیل آنها روشن سازیم.

رشیدالدین وطواط، شاعر سخن دان و صاحب تالیف دربار اتسز خوارزم شاه، از مشهورترین رجال ادبی قرن ششم هجری به شمارمی آید. آوازه وطواط حتی در زمان حیات وی آفاق را فراگرفته و اغلب شاعران هم عصر او مانند ادیب صابر، عبدالواسع جبلی، سوزنی سمرقندی، سیدحسن غزنوی، اثیرالدین اخسیکتی، انوری و خاقانی در سروده های خود به نام او اشاره کرده اند. صاحبان تذکره همواره گزارش مفصلی از احوال و اشعار وی آورده و پیوسته او را از مهم ترین شاعران مدیحه پرداز و مدحت سرا در قرن ششم هجری و معاصر با خوارزم شاهیان شمرده اند. آوازه وطواط به عنوان شاعری صاحب نفوذ و بلندمرتبه در مقابل گمنامی دیگر شاعران عصر یا سخنوران پس از او، گاه باعث شده است که تذکره نویسان و کاتبان اشعاری از دیگر شعرا را نابه جا به وی نسبت دهند؛ اشعاری که ازلحاظ سبکی به هیچ وجه با دیگر اشعار وطواط سازگاری ندارد و جسته گریخته حتی شاعر آن نیز با قدری تتبع و تفحص در برخی تذکره ها و دیوان ها مشخص می شود. در این مقاله اشعار دخیل در چاپ مصحح نفیسی که تا به اکنون تنها تصحیح موجود از دیوان رشید وطواط است، بررسی شده است. این اشعار که به احتمال قریب به یقین از آن وطواط نیست، در نسخه های موجود از دیوان او وارد شده و سعید نفیسی نیز به تبع آن، این سروده ها را از وطواط دانسته است. در این تحقیق ضمن ذکر دلایلی که انتساب چنین اشعاری را به وطواط تضعیف می کند، تا جای ممکن سراینده شعرهای دخیل در دیوان او نیز مشخص شده است. حاصل این پژوهش می تواند گامی برای غنای مطالعات درباره اشعار رشیدالدین وطواط و متن پژوهی ادبی باشد.

از روزگاران کهن کتاب هایی درباره شاعران فارسی زبان نوشته شده که هریک مقداری اطلاعات زندگی نامه ای و گاهی نیز چند شعر از هر شاعر به دست داده اند. در نگاه نخست، اغلب مطالب این کتاب ها کاملا معتبر به نظرمی آید، ولی اگر دقیق و نقادانه نگریسته شود، نمونه های فراوانی از تناقضات این نوشته ها یا اختلافات فراوانشان با یکدیگر آشکار می شود؛ بنابراین بهتر است محقق با رجوع مستقیم به اشعار خود شاعر، مطالب صحیح را از میان گفته هایش بیرون بکشد. یکی از شاعران توانای پارسی گو، سوزنی سمرقندی است. دانشگاهیان او را بیشتر به هزلیاتش می شناسند و به همین دلیل کمتر به او پرداخته اند. در این مقاله کوشش شده است برخی مطالبی که شرح حال نویسان درباره سوزنی گفته اند، با استناد به گفته های خود او ارزیابی شود و به علاوه برخی ابهامات و تردیدهای پژوهشگران معاصر درباره زندگی وی، با شیوه ای استدلالی تا جای ممکن برطرف شود. ازاین میان، چهار موضوع بررسی شده است: زمان تولد و وفات شاعر، توبه او در پیری و مذهب وی. در پژوهش حاضر نتیجه گرفته شده که سوزنی در میان سال های 476486ق زاده شده و در 569ق درگذشته است. به احتمال قوی حنفی مذهب بوده و تا اواخر عمر نیز هزل گویی و مدیحه سرایی را رها نکرده است؛ هرچند از میانه عمر درباره هزلیات خود و مدایحی که برای صاحبان زر و زور سروده، پشیمانی نشان داده است.

این مقاله خوانشی صورت گرایانه از داستان کوتاه «گرگ» از مجموعه نمازخانه کوچک من، اثر هوشنگ گلشیری ارایه می دهد. بخش های آغازین مقاله به مرور برخی از اصول مبنایی مکتب فرمالیسم روسی می پردازد. در همین بخش ها، با مروری بر آرای گلشیری درباره فرم در ادبیات، ضمن تاکید بر تاثیرپذیری او از صورتگرایان روسی و نهضت رمان نو در فرانسه، کوشیده ایم تا مبنای نظری خوانش پیشرو از داستان «گرگ» را نیز تبیین کنیم. در واقع، در این پژوهش نویسندگان کوشیده اند تا اثر گلشیری را براساس نوشته های نظری خود او درباره فرم در ادبیات داستانی بررسی کنند. می توان گفت بررسی شگردهای ادبی در داستان «گرگ»، درک روشنی از آثار نظری گلشیری به دست می دهد. پژوهش حاضر نشان می دهد که گلشیری با استفاده از شگردهایی چون انتخاب راوی اول شخص فرعی، درهم ریختن زمان وقوع حوادث، استفاده از باور عمومی و شایعه، ارایه روایت به صورت تکه های مجزا، استفاده از روایت های متناقض و بهره گیری از زبانی نامتعارف و پر سکته، به ابهامی ساختاری و هدفمند دست یافته که غایت آن آشنایی زدایی است؛ به عبارت دیگر، شگردهای نامبرده تا اندازه زیادی از خاصیت «ارجاعی» زبان متن کاسته و ضمن «برجسته» کردن مولفه های شکلی، متن را به سطحی از «ادبیت» رسانده است.

رسانگی و انتقال پیام، اصلی ترین کارکرد نثر، به ویژه نثر تاریخی است؛ به همین سبب در آن باید از شگردهای بلاغی که دستیابی به این هدف را به تعویق می اندازد، کمتر استفاده شود؛ اما ازآن رو که در ادبیات فارسی، شعر وجه غالب ادبی به شمارمی رود و نثر تحت تاثیر آن قرار گرفته است، به ناچار از شگردهای مختلف ادبی که خاص شعر هستند، نیز بهره جسته است. حتی نثر تاریخی که وظیفه آن گزارش مستقیم تاریخ بدون دخالت احساسات شاعرانه است، نیز از این امر مستثنا نیست. تاآنجاکه برخی از مورخان به جای آنکه به وظیفه تاریخ نگاری خود وفادار بمانند و تنها به بازگوکردن وقایع تاریخی بپردازند، پیشه ادیبی درپیش گرفته اند و گویا به دبیر-مورخ تبدیل شده اند. یکی از شگردهای بلاغی موردتوجه مورخان «تمثیل» است. بیشتر پژوهش های انجام شده درباره تمثیل به حوزه شعر مربوط می شود و کمتر به حضور و چگونگی آن در نثر فارسی پرداخته شده است. این جستار با تکیه بر روش اسنادی-تحلیلی این شگرد ادبی را در متون مهم نثر تاریخی بررسی می کند تا شیوه تاریخ گویی نویسندگان این کتب را بسنجد و درنهایت این نتیجه را بیان خواهد کرد که نویسندگان متن های تاریخی از گونه های مختلفی از تمثیل با اهدافی گوناگون بهره می جویند که نه تنها به رسانگی متن آن ها آسیبی نمی رساند، بلکه در انتقال مفاهیم عینی به ذهن خواننده و بازگویی واقعیت های تاریخی به آنان کمک شایانی می کند.

سخن سعدی از هر منظر که نگریسته شود، تازگی دارد؛ اما نکته متناقض نمایی که دیده می شود، آن است که مهم ترین عامل سبک ساز که به درستی، تحولات سبکی را به تحولات آن وابسته دانسته و آن را نمود جهان بینی شاعر توصیف کرده اند، یعنی وجه شبه، در سخن سعدی تازگی چندانی ندارد؛ بااین حال، کسی هم نمی تواند ویژه بودن شیوه او و صاحب سبک بودن او را انکار کند. نکته اینجاست که آنچه باعث تشخص طرز او شده است، وجه شبه نیست، بلکه مشبه به هایی است که به کارمی گیرد؛ یعنی همان وجه شبه های معهود و شناخته شده سنن ادبی را به مدد مشبه به هایی غریب و دور از انتظار عرضه می کند که همین غریب بودن و دور از انتظاربودن، عامل بسیار مهمی در پدیدآمدن سبک شخصی سعدی است و حلاوت بی مانندی به سخن او بخشیده است؛ البته این ویژگی غافلگیری، در آثار سعدی به حوزه تشبیه محدود نمی شود و تقریبا در تمام سطوح و لایه های سخن وی دیده می شود. در این مقاله، ضمن بررسی برخی ویژگی های عمده آثار سعدی، با محوریت تشبیه، به طور ویژه به عنصر خارج از انتظاربودن توجه شده است.

نقش ها و وظایف دستوری عناصر کلام، ساخت های نحوی زبان را تشکیل می دهند. زبان فارسی ازحیث ساخت نحوی، ازجمله زبان های آزاد است. شکل گیری نحو این زبان ها، معلول عوامل ذهنی، اندیشگانی و تفکر غالب گوینده است. دستوریان مباحث ساخت های دستوری را فارغ از کارکرد ادبی آن و صرفا در چارچوب مباحث زبانی بررسی می کنند. از میان علمای علم بلاغت، عبدالقاهر جرجانی به چیدمان و ترتیب و ترتب الفاظ، ذیل مباحث حذف، تقدیم و تاخیر عناصر نحوی (مسند و مسندالیه) پرداخته و هرگونه شکل گیری نحو و آرایش نحوی را تابع شکل گیری معنا در ذهن و اندیشه گوینده دانسته است؛ این دیدگاه وی به «نظریه نظم» معروف است. در این مقاله، بسامد حذف و تقدیم و تاخیر عناصر اصلی و ساختارهای نحوی شعر نادر نادرپور در چارچوب نظریه نظم بررسی و تحلیل شده است. همچنین نشان داده شده که شعر او مجموعه ای متعادل و متنوع از ساختارهای رایج و روان زبان فارسی است و نیز محصول توازن بین معنا و نحو و نتیجه تاثیر ترتیب و ترتب معنای شکل گرفته در ذهن بر نحو زبان است. تعمیق تجربه های ذهنی و اندیشه و ذهنیت غنایی مانوس و آسان فهم، موجب شده است شعر نادرپور از صراحت و رسانگی معنا، اصل توازی ذهن و زبان در شکل گیری معنا در ذهن و رخداد متناظر زبانی برخوردار باشد.

این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی دوگانه انگاری (دوآلیست) را از دیدگاه دکارت و مولوی با تمرکز بردوگانه نفس و بدن، از منظر هستی شناسی و معرفت شناسی و تعامل آن دو بررسی و مقایسه می کند. دکارت در هستی به دو جوهر نفس (جوهر اندیشنده) و بدن (جوهر ممتد یا مادی) و در راس آن ها به خداوند معتقد است و آن ها را متمایز و جدا از یکدیگر می داند. به اعتقاد او دو جوهر نفس و بدن، نه تنها به لحاظ مفهوم و در عالم ذهن (معرفت شناسی) از هم متمایزند، بلکه در عالم خارج هم (هستی شناسی) متمایزند. همچنین روش نظریه پردازی آن ها با هم مقایسه می شود. هدف از این پژوهش، این است که بتوانیم این فرضیه را موجه کنیم که مولوی در معرفت شناسی، دوآلیست و در هستی شناسی، وحدت گراست؛ ولی دکارت در معرفت شناسی و هستی شناسی، دوآلیست است. همچنین دکارت باتوجه به روش مختارش در نظریه پردازی که فیلسوفانه است و باید انسجام درونی، وضوح و تمایز داشته باشد، نتوانست تبیین قانع کننده ای از تعامل نفس و بدن و اتحاد جوهری آن ها که از مشکلات تاریخی نظریه دوگانه انگاری است، ارایه دهد. ولی درنهایت، فکرنکردن در این باره را بهتر از فکرکردن دانست؛ اما مولوی باتوجه به روش مختارش که مومنانه، دیندارانه و بیان تجربیات درونی و عرفانی خود است و هدفش رسیدن به حیرت است نه وضوح، هیچ مشکلی در تبیین دیدگاه هایش پیش نمی آید. مولانا و دکارت بر شهود عقلانی تکیه دارند و ادراک حسی را قابل اعتماد نمی دانند.

کارل گوستاو یونگ، روان شناس سوییسی، بنیان گذار «روان شناسی تحلیلی» است. او برخلاف فروید، رشد شخصیت را به کودکی محدود نمی داند، بلکه معتقد است این تعالی در سراسر عمر انسان ممکن است نمود یابد؛ اگرچه هدف های نیمه دوم زندگی، با نیمه اول آن متفاوت است. از آمال نیمه دوم زندگی، می توان دست یابی به «فردیت»را نام برد. در این جستار با بهره گیری از روان شناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ به خوانشی بینارشته ای از رمان چهل سالگیبه قلم ناهید طباطبایی پرداخته ایم تا براساس دیدگاه های این روان شناس سوییسی، سفر شخصیت اصلی را به سوی تکامل و رسیدن به فردیت در آن به اثبات برسانیم. شخصیت اصلی رمان چهل سالگی، شخصیتی پویاست. او برای رسیدن به فردیت، سفری را آغاز می کند که وی را از ناخودآگاهی به شناخت «خود» می کشاند. این شخصیت با کنارآمدن با «سایه» های نهانی و اتحاد با «آنیموس» خود، به کمک راهنمایی های «پیر فرزانه»، تمام تعارضات درونی خود را حل می کند و درنهایت، سفر را با موفقیت به پایان می رساند. بدین ترتیب، او علاوه بر گذر از بحران میان سالی، به شناخت خود واقعی خویش نیز دست می یابد.