دانش های بومی ایران
سال:1398 | دوره:6 | شماره:12 |تعداد مقالات:19

نویسنده این سطور بیش از نیم قرن است که به شکل های بسیار گوناگون با مطبوعات و کار مطبوعاتی و چشم داشت ها، چشم زخم ها، چشم انتظاری ها و پیامدهای آن آشنا است، که به برخی دشواری های این راه در کتاب به راه بادیه رفتن اشاره شده است. پادبیر این دو فصلنامه در این یادداشت می خواهد به یک نقد تند شفاهی درباره دو مقاله مربوط به آب در ماره 5 و 6 فصلنامه علوم اجتماعی (پاییز و زمستان 1373) و پیامد آن بر تأخیر اندیشه پردازش بنیادی آب در دو فصلنامه دانشکده و تغییر پیش آمده در رویکرد اساتید و البته کمی دیر هنگام و تصمیم هیأت تحریریه در دو ویژه نامه آب مجلات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی اشار ه ای داشته باشد...

برخلاف موتور پمپ که یک پدیده تکنولوژیکی وارداتی، صادراتی و استاندارد و دارای یک ساختار قابل تولید انبوه و کپی برداری است، قنات پدیده ای است سنتی و بومزاد که ابزارهای آن نیز دست ساز و متعلق به دوره پیشامدرن است. ابزارهای قنات قابل تولید انبوه نیستند. ساخت برخی از ابزارهای قنات از عهده خبرگان محلی برمی آید، اما ساخت برخی از ابزارهای قنات به خبرگی، تخصص و مسیولیت بیشتر نیاز دارند و نمی توانند در همان روستا و منطقه و شهر محل قنات تولید شوند. یعنی تولید ابزارهای قنات به سه دسته کلی تقسیم می شوند: نخست ابزارهایی که سلامت و جان مقنی و همکاران او وابسته به آن است و با بروز مشکل در آن ابزار جان افراد به مخاطره می افتد. دوم ابزارهایی که با وجود اهمیت بسیار آنها، بروز مشکل در آنها به طور مستقیم و فوری جان افراد را به خطر نمی اندازد و سوم ابزارهایی که کارگذاری آن در قنات برای طولانی مدت است. در این نوشتار منظور توضیح چگونگی ساخت ابزاری که در این زنجیره هستند نیست زیرا دیگران به اندازه کافی درباره این ابزار توضیح داده اند؛ در اینجا مقصود توضیح مواردی برای فهم فرهنگی و تمدنی از این ابزار و طرح پرسش هایی در این زمینه است.

در سرزمین هایی که خوراک اصلی مردم نان باشد، آسیاها نقش تعیین کننده در سامان زندگی دارند و به همین دلیل در روند زمان مستمرا با مقتضیات محیط سازگار و روزانه می شوند. آسیاب های کاریزی در سرزمین یزد به ویژه در میبد با همین سازوکار تحول یافته اند. نمونه بارز «آسیاب دوسنگی» میبد است که با بهره گیری از فناوری پیشرفته کاریزی در محیط بیابانی پدید آمد. این آسیاب که نوعا بسیار ویژه است، در چهل متری زیرزمین و در مسیر قنات قطب آباد جای دارد. آسیاب دوسنگی که با خشکیدن کاریز ناکار و پنجاه سال در بیابان زیر باد و خاک و سیلاب رفته بود، در سال 1378 به یاری اطلاعات سالخوردگان بازشناسی و به خوان اثر ملی به ثبت رسید.

وجود تجارب زیست جمعی در سطح عالی تمدن سازی در فلات مرتفع ایران، نشانه ای بر وجود الگو به مثابه «روح» و الگو به مثابه «کالبد» است. اصفهان از مناظر اقلیمی، فرهنگی و مهندسی یکی از نمونه های مناسب برای شناخت این الگو می باشد. با توجه به شکوفایی اصفهان بر مدار زایندگی رودخانه اش، پرسش آغازین بر محور تقسیم آب رودخانه زنده رود در طومار منسوب به شیخ بهایی مطرح گردید تا نظم اجتماعی و نظم مهندسی سازنده ی اصفهان و رابطه آن ها در قالب رژیم اجتماعی-فنی و مهندسی پدیدار شده، شناسایی گردد. اتخاذ روش جغرافیای تاریخی برای شناسایی نظم اجتماعی و استفاده از نتایج روش بازخوانی در مطالعات فنی-مهندسی با تمرکز بر سازه های آبی در دوره مورد بررسی برای شناسایی نظم مهندسی صورت گرفته است. نتیجه بررسی ها نشان داد که پایداری و زایندگی رودخانه اصفهان حاصل تقسیمی اجتماعی و فنی-مهندسی، برای تغییر در اقلیمی نیمه خشک و دستیابی به شهر باغی، کشاورزی-صنعتی است که افزایش معقول بار اکولوژیک را بر پایه و در سایه ی بهره مندی از مهندسی در مرتبه تحلیلی، نیرو بخشی به ظرفیت غیرحاکمیتی و ارتقاء ظرفیت سیاسی در مقیاس پایتخت یک امپراتوری مقتدر امکان پذیر ساخته است. سازمان کار یاریگرانه، نظمی درهم تنیده و همسو را در ابعاد بهم پیوسته ی فنی-مهندسی و اجتماعی پدید آورد. باور به ضرورت تعامل دوسویه با طبیعت منجر به طراحی الگوی زیست جمعی با لحاظ عنصر «زمان» در «بلند مدت» گردید و این همه، در گرو درکی عمیق و همه جانبه از معنای «آب»، چرخه آب در زیست جمعی و چگونگی تقسیم آن در منظومه ی دانش های بومی آب شناسی در عرصه های متنوع اجتماعی و مهندسی بوده است. بنابراین، طراحی و باز طراحی الگوی زیست جمعی در ایران، نیازمند درک رابطه علوم اجتماعی و مهندسی و بازخوانی میراث برای ایفای نقش و مشارکت در تجارب جهانی است.

موضوع آب یکی از عوامل مهم در عرصه های مختلف زندگی در مقیاس های محلی، ملی و فراملی می باشد. لذا بررسی نظام مدیریت بومی منابع آب، با رویکرد محلی که حاصل تجربه چندین هزار ساله ملتی است که ضمن توجه به خصوصیات جغرافیایی و به منظور بهره گیری از امکانات محیطی به خلق آن همت گماشته اند، ضروری به نظر می رسد. در این مقاله، مساله اساسی این است که شناخت و فهم جامعی از مدیریت بومی منابع آب در منطقه کاشان به ویژه روستای نیاسر به دست آوریم. به این منظور و نیز بررسی فرصت ها، راهکارها و موانع گذار به مدیریت دوراندیش، مبتنی بر دانش بومی، اصول همیاری و رفاقت، پژوهش کیفی از طریق مطالعات اسنادی و میدانی مشتمل بر مصاحبه با ذی نفعان طی سال های 92-1391 انجام شد. سپس با تلفیق مطالعات، مشاهدات میدانی به همراه مشارکت و ثبت و گردآوری نگرش ها و رفتارهای کنشگران مدیریت بومی منابع آب، شناخت نسبی از آن به دست آمد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که مدیریت بومی منابع آب، مبتنی بر چهار مولفه کلیدی است. یکی از مهمترین مولفه های آن، دانش بومی است. این دانش، برخاسته از فرهنگ، ارزش ها، شیوه نگرش، تجارب، نوع باور و فهم مردم یک سرزمین است. نقش مشارکت ذی نفعان و یاری آن ها به یکدیگر در دومین مولفه، یعنی همیاری، نمود بیشتری پیدا کرده است. سومین مولفه عبارت است از رفاقت با مفهوم محوری خیرخواهی که مردم را در درک و ارتباط مناسب با یکدیگر و محیط زیست یاری می نماید. چهارمین مولفه، دوراندیشی است که شامل توجه به نیازهای نسل کنونی و آینده و نیز روش هایی است که دستیابی به مدیریت دوراندیش را محقق می کند.

در نظام آبیاری با قنات برای حفظ و صرفه جویی در مصرف آب قانون های نانوشته و عرفی بی شماری وجود دارد که از مقنی گرفته تا میراب و آبیار و کشاورز خود را ملزم به رعایت دقیق آن می دانند. این قانون ها درست از روزی که اولین کلنگ احداث یک قنات به زمین زده می شد با شرایطی تا آفتابی شدن و رسیدن قنات به مظهر و حتی بعدازآن تا رسیدن به محل شرب، محفوظ بود و استمرار داشت. فقط رعایت این ضوابط تابع شرایط زمان و مکان بود، مثلا تعیین حریم که ضابطه ای برای حفظ حق وحقوق صاحبان قنات بود در تمام موارد از مادر چاه تا برسد به محل شرب هر جا بنا به موقعیت خود اعم از نوع خاک و عمق قنات متفاوت بود. حتی عبور قنات دیگر در فاصله معینی باید باشد و اگر مجبور می شدند قناتی از زیر قنات دیگر عبور دهند باید از شرایط معینی تبعیت می کردند. درهرصورت نباید آب استحصالی بیهوده هدر رود یا به قنات دیگر نفوذ کند. یکی از ایرادات وارده به قنات، غیرقابل کنترل بودن و هرز رفتن آب آن در زمستان است که کشاورزان نیاز کمتری به آب دارند اما برخلاف نظر منتقدین، کشاورزان برای این مورد هم راه کارهایی دارند. در استفاده از آب نیز حتی کسانی که مالک سهم آب کافی بودند حق نداشتند خارج از قاعده معین و به هر ترتیب که میل خودشان باشد استفاده کنند. در آبیاری سنتی، آب به ویژه در نظام خرده مالکی ارزش فوق العاده دارد به طوری که راه و بسیت هرچقدر ناچیز هم باشد از دایره حساب بیرون نیست. بسیاری و شاید همه این حقوق عرفی در قوانین مدنی هم به رسمیت شناخته شده و در موارد اختلاف به عرف رجوع می کردند بااین حال ضامن اجرای این قوانین بیش ازآنچه قانون مدنی باشد عرف ونظارت مردمی بود که متخلفین را تنبیه اخلاقی می کرد.

دولت در پنجاه سال اخیر در مدیریت منابع آب زیرزمینی موفقیتی به دست نیاورده است. در نتیجه گروهی پاسخ را در خصوصی سازی منابع مشترک و گروهی در مدیریت مشارکتی جست و جو می کنند. پژوهش حاضر در پی مقایسه نگرش ارتباطی گروه های ذی نفع نسبت به حکمرانی منابع آب زیرزمینی در دشت رفسنجان است. در این پژوهش ازروش نظریه زمینه ای استفاده شده است. شرکت کنندگان با روش نمونه گیری هدفمند و با معیار اشباع نظری انتخاب شدند. در این پژوهش 115نفر از ذی نفعان در 10 گروه کوچک بین 10تا15 نفر اطلاعاتشان از طریق بحث گروه متمرکز جمع آوری شد. دو مدل متفاوت در میان ذی نفعان قابل تحلیل است. گروه های علاقه مند به کنش تفاهمی فقدان نهادهای مدنی در تنظیم قانون آب، سیاست های اشتغال زای آب محور را علت این وضعیت و استراتژی برون رفت را مشارکت، پاسخگویی و رعایت انصاف معرفی می کنند. در مقابل کنش دوم، علت را یارانه انرژی، ناآگاهی فنی کشاورزان و ابهام قوانین آب می داند و استراتژی پیشنهادی آنان بازار آب و آموزش ترویجی است. این دو کنش برخواسته از دو بینش تفاهمی مشارکت جویانه و عقلانیت راهبردی است که در عمل رابطه متفاوتی با مدیریت منابع آب زیرزمینی و پایداری آن برقرار می کنند.

سیستان وبلوچستان از مناطق خشک و کم آب جنوب شرق ایران است که از قدمت چندین هزارساله برخوردار می باشد. ساکنان این منطقه از دیرباز با روش های ساده، سیلاب ها را مهار و استفاده کرده اند. ازاین رو صاحب تجربه و دانش بومی ارزشمندی هستند. آنها در همه مناطق اعم از کوهپایه ها، دامنه ها، عرض دره ها و دشت ها با ایجاد سامانه های ساده خاکی و سنگی، سیلاب را مهار و با ایجاد زمین کشاورزی و کشت سیلابی، به نخلستان و کشتزار تبدیل کرده اند. این سامانه ها متنوع بوده که برخی متروک و عمده آنها موجود و همزمان با بارندگی فعال می شوند. این مقاله با هدف شناخت نظام مند سامانه های فعال به بیان دو نمونه از آنها بنام خوشاب[1] و دربند[2] پرداخته است. سامانه خوشاب در حاشیه رودخانه ها، دشت های دامنه ای و میان تپه ماهورها احداث و اجزاء مهم آن شامل: دیواره سنگی یا خاکی، نهرسیلاب رسان. . . و زمین کشاورزی است که همگی با دست و دانش بومی مردم ساخته و تا دو و نیم هکتار وسعت دارند. سامانه دربند خاص دره های کوهستانی با هدف انباشت خاک و ایجاد نخلستان دیم بوده و شامل زمین نخلستان و بند سنگی است که تا نیم هکتار وسعت دارند. این سامانه ها علاوه بر تامین بخشی از معاش روستاییان و عشایر، نقش مهمی در کنترل سیلاب، نگهداشت رسوب، توسعه منابع آب و ماندگاری ساکنین، خاصه عشایر مناطق کوهستانی بلوچستان، دارند. این نوشتار، بخشی از تحقیقی است که با هدف شناسایی و ارزیابی روش های مختلف سنتی بهره برداری از سیلاب در بلوچستان با استفاده از روش های میدانی حاصل شده است.

در مناطق خشک و نیمه خشک، شرایط کم آبی منجر به خلق سیستم های مدیریتی سنتی متناسب با ویژگی های محلی شده است. ایران یکی از قدیمی ترین مناطق جهان است که از دیرباز درهرنقطه از آن متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی آن منطقه سیستم بهره برداری از منابع آب منحصربه فردی حاکم بوده است. به تدریج در طول نیم قرن اخیر سیستم های مدیریتی مبتنی بر دانش بومی جای خود را به سیستم های نوین مدیریتی دادند که به دلیل عدم انطباق سیستم های نوین با شرایط اقلیمی و اجتماعی هر منطقه، شاهد بروز مشکلات عدیده ای در زمینه منابع آب و مدیریت منابع آب هستیم. با توجه به شرایط موجود این سوال مطرح می شود که کدام چارچوب حکمرانی منابع آب در راستای توسعه پایدار منابع آب زیرزمینی، متناسب با اقلیم های خشک و نیمه خشک می باشد؟ هدف از این تحقیق تلفیق قوانین حکمرانی سنتی و باستانی با اصول حکمرانی موثر برای توسعه چارچوب حکمرانی آب زیرزمینی در جهت رسیدن به توسعه پایدار می باشد. در حقیقت فرض بر این است که استفاده از فرهنگ و دانش بومی در زمینه مدیریت منابع آب و بازیابی نکات جدید با استفاده از تیوری های جدید حکمرانی می تواند قطعه گم شده مدیریت آب زیرزمینی باشد. در این مقاله به منظور استخراج دانش بومی حکمرانی پایدار آبخوان از مدیریت قنات، از روش بررسی مقایسه ای منابع علمی موجود و مشاهدات میدانی استفاده شده است. بدین منظور در ابتدا به معرفی حکمرانی موثر آب پرداخته و سپس عوامل مشترک آن را با حکمرانی سنتی مورد بررسی قرار داده تا بتوان به یک چارچوب حکمرانی منابع آب متناسب با اقلیم های خشک و نیمه خشک دست یافت. در انتها با تلفیق پیشنهادهای حکمرانی سنتی با اصول حکمرانی موثر، می توان شکاف های حکمرانی سنتی را پوشاند و به سیستم مدیریتی متناسب با شرایط اقلیمی و با در نظر گرفتن اصول نوین دست یافت. رویارویی موثرتر با چالش های موجود عصر حاضر و ارایه الگوهای مناسب توسعه، با در نظر گرفتن دانش بومی و تلفیق با اصول حکمرانی موثر محقق خواهد شد.

اکثر برنامه هایی که در ایران ذیل مفهوم «نوسازی»، تعریف و اجرا شده اند، کمتر به عناصر فرهنگی و «بومی» این مرزوبوم نظر داشته اند و به همین دلیل، در برخی از حوزه ها، مخصوصا محیط زیست و آب، به «بحران» های موجود در آن ها دامن زده اند. ازهمین رو، به نظر می رسد که بایستی در مفاهیم «نوسازی» و «توسعه» بازنگری کرد و با اتکا به مفهوم «سنت» و توجه به «علم اجتماعی رهایی بخش»، برای دگرگونی پارادایمی که بقول هانا آرنت کمر به نابودی «طبیعت» بسته است، تلاش نمود. مستند ارزشمند «مادرکشی» ساخته کمیل سوهانی که در محافل آکادمیک و غیرآکادمیک داخل و خارج بسیار مورد تقدیر قرار گرفته است و با بینشی تاریخی، به موضوع «بحران آب» در ایران پرداخته، قادر است به پرورش آن «علم اجتماعی رهایی بخش» کمک کند. به نظر می رسد که رویکرد نظری و روشی این مستند، مشابه آن چیزی است که در «نهادگرایی جدید» دنبال می شود. در «نهادگرایی جدید»، هم تاریخ مهم است و هم عناصر «بومی» موجود در آن؛ در نتیجه، با کمک از این رویکرد، می توان در مبانی و مبادی مکتب «نوسازی» که تاکنون نه تنها در ایران، بلکه در دیگر کشورها، «اثرات جانبی منفی» فراوانی برجای گذاشته است، بازنگری کرد. ازاین رو، در این مقاله، مطابق با این رویکرد و با اشاره به آن مستند، تلاش می شود تا ضمن نقد مختصات نظام دانش موجود در مواجه با بحران محیط زیست، و «دور باطل» تشدید «بحران آب» در ایران، به «نهادگرایی جدید»، به عنوان بدیلی پارادایمی و رهایی بخش در شناخت آنچه در این حوزه بر سر طبیعت ایران آورده شده است، تاکید و تکیه شود.

آب و محدودیت وجودی آن در پهنه آبادی های کویر مرکزی ایران، طی اعصار گذشته ازجمله مسایلی است که، سبب خلق سیستم های پیچیده مدیریت بومی، در حوزه های استحصال، انتقال و توزیع آن در گستره جغرافیایی یادشده، گردیده است. بسیاری از سیستم های مذکور تعامل و پایداری در خور توجهی با محیط زیست خود داشته اند که حاوی نکات و درس های بسیاری برای امروز ما است. بنابراین بازشناسی هریک از این دانش های بومی می تواند چراغ راهی برای آینده باشد. یکی از سیستم های پیچیده مدیریت بومی آب در ایران، مربوط به آب بلده فردوس (تون) است. فرضیه این پژوهش و هدف اصلی آن در راستای بازشناسی سازمان نیروی انسانی در سیستم مدیریت آب بلده فردوس تا سال 1350ه. ش است و اساسا در مدیریت این آب دربازه زمانی یادشده؛ چه مشاغلی و با چه سلسله مراتبی به فعالیت می پرداخته اند. روش تحقیق در پژوهش حاضر بر اساس ماهیت فرضیه، تحلیل محتوا، بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، میدانی و تطبیق داده ها، تهیه و تنظیم شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان دهنده وجود سازمانی هدفمند، در نیروی انسانی مجموعه مدیریت آب بلده است که در آن، سلسله مراتب بر اساس دانش، تخصص و مهارت در امور مدیریت آب، طبقه بندی شده است.

در این مقاله تلاش می کنیم که عناصر و اجزای مشترکی که مابین جامعه دوره صفویه و اصول و فنون معماری آن دوره وجود دارد را مورد بازنگری قرار دهیم، در این معنا طهارت و پاکیزگی نیز در کنار مفاهیم و وجوه پنهان و پیدای معماری آب معرفی می شود، گو اینکه برای حل مشکلات بحرانی شده حوزه آب ویژگی های منحصربه فرد فرهنگ و اعتقادات ما ایرانیان در آن زمان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. بنابراین در این نوشتار بر آنیم که با تاکید بر نمادها و نگاره های کهن که نهان گاه آنانبه قول یونگ ناخودآگاه جمعی می باشد، نمادها و باورهای اعتقادی را در متن فرهنگ جامعه ایرانی برجسته نماییم که صور گوناگون پدیدار گشته آن به ویژه در آیین های پاکیزگی و طهارت به صورت های تمثیلی و استعاری در قالب هنر یا باورهای اعتقادی متجلی می گردد. این صورت ها، که ریشه در باورهای کهن اساطیری دارند (همچون آیین میترا)، یک فریضه مذهبی بوده و در ساختارهای هنر اسلامی نیز تقدس و تطهیر از پنجره این صور با جلوه آب وارد عرصه هنر گشته و در جویبار باورها و نشانه ها و نمادهای معماری مکتب اصفهان به یاری دانش های زمان خود، بارور می گردد و بی توجهی به آن موجبات زوال و انحطاط دوره صفویه را فراهم ساخته و به نظر می رسد تاثیرات آن در دوره های پس ازآن نیز همچنان باقی ست.

انسان برای به دست آوردن آب و کنترل آن راه هایی مختلفی را آزموده است. یکی از این راه ها درست کردن سد و آب گیر بوده است. یکی از این نوع سدهایی که در منطقه سقز برای کنترل آب رودخانه ها در فصل بهار تا پاییز استفاده می شد سدسازی با نوعی سازه چوبی بانام ولیر[1] بود. هدف این تحقیق دلایل، شیوه ساخت و به کارگیری ولیر برای کنترل و هدایت آب های رودخانه بود. این تحقیقدر چارچوب یک گزارش موردی قابل دسته بندی است. روش تحقیق تجربه زیسته محقق و انجام مصاحبه با مردان روستای سیف آباد در شهرستان سقز بوده است. اطلاعات به دست آمده نشان می دهد که مردم روستا هرسال در فصل بهار این سدها را با چوب و شاخ و برگ درختان می ساختند. سدها آب را از طریق یک جوی بزرگ به سوی مزارع یونجه و سیب زمینی هدایت می کردند. این سدها در فصل پاییز و با آمدن سیلاب های پاییزی خراب شده و بدون آنکه به محیط زیست آسیبی برسانند از مسیر رودخانه کنار می رفتند. اکنون این نوع سد از بین رفته است و عوارضی بر جای نهاده است. بازاندیشی در مدرنیته تحمیلی، بازگشت به اخلاق و دگرخواهی یکی از راه های پیشنهادی این پژوهش است.

درهم تنیدگی های موجود در سیستم های طبیعی انسانی، منجر به توجه به رویکرد حکمرانی آب شده است. حکمرانی خوب، نظریه ای است که بر مبنای رویکرد حکمرانی شکل گرفته و برای دستیابی به آن، شاخص های متعددی توسط پژوهشگران مختلف و با توجه به شرایط حاکم بر منطقه و یا سیستم های آبی موردنظر ارایه شده است. قنات یکی از مهم ترین ابتکارات ایرانیان در مواجهه با مسیله کمیابی آب است. قنات قصبه گناباد نیز از قدیمی ترین قنات های احداث شده در ایران محسوب می شود که دانش بومی به کار گرفته شده در آن منجر به دوام چند هزارساله این سازه عظیم شده است. آنچه که در دانش بومی مسایل آبی بصورت عمده به آن توجه شده است ابعاد فنی و سازه ای بوده است درحالی که دانش بومی حکمرانی و مدیریت آب در ایران، از غنای بسیاری برخوردار است که متاسفانه بسیار کمتر به آن توجه شده است. با توجه به ضرورت بررسی دانش بومی از یک سو و لزوم بررسی اصول حکمرانی خوب از سوی دیگر، پژوهش حاضر درصدد است تا ضمن پیوند دانش بومی حکمرانی آب در ایران با رویکرد نوین حکمرانی آب، به تبیین و واکاوی شاخص های حکمرانی خوب در حکمرانی مبتنی بر دانش بومی قنات قصبه گناباد بپردازد. برای دستیابی به اهداف پژوهش، از منابع کتابخانه ای و روش تحلیل تطبیقی استفاده شده است. نتایج مطالعات، بیانگر وجود هفت مورد از شاخص های حکمرانی خوب شامل مشارکت، سازگاری، شفافیت، مسیولیت پذیری، اجماع محوری، حاکمیت قانون و کارآمدی و اثربخشی در دانش بومی حکمرانی این قنات است. لازم به ذکر است که واکاوی انواع همکاری ها در ساختار مشارکت محور حکمرانی و مدیریت آب قنات قصبه گناباد خود نیازمند پژوهشی مجزا است.

سازوکار بهره برداری از منابع آب و دانش بومی شکل گرفته پیرامون آن از عناصر محوری جوامع محلی است که ترکیب قابل توجهی از پیوند همگرای زیست انسانی با طبیعت را به نمایش می گذارد. در عمل غایت این همگرایی، برآورده ساختن نیازهای انسان با ادراک دقیق محدودیت ها است که البته در این روند سپهری از معناها و نمادها شکل می گیرد. برکه به عنوان یک سازه تاریخی آبی در عین مشابهت با سایر سازه های سنتی آبی در دیگر نواحی ایران خصوصا فلات مرکزی، به دلیل واقع شدن در محیط جزیره وسیع قشم، طیفی از ویژگی ها را نیز به همراه دارد که برخاسته از محدودیت های جغرافیایی و فرهنگ آن منطقه است. در مقاله پیش رو با در نظر گرفتن این ضرورت و با تکیه بر روش مردم نگاری واقع گرا، 18منطقه شهری و روستایی در جزیره قشم به عنوان میدان پژوهش انتخاب گردید و پس از مصاحبه (مصاحبه عمیق و گروه متمرکز کانونی) با 86 نفر از خبرگان و اطلاع رسان های بومی، مشاهده مشارکتی و بررسی سایر اسناد و منابع مرتبط، داده های مرتبط جمع آوری و سپس تحلیل شد. درنهایت اقدام به ارایه توصیف ضخیمی از دانش بومی مربوط به ساخت، نگهداری و بهره برداری برکه و نظام کارکردی و آیینی و ارزش های مرتبط با آن شد. در زمینه ساخت سازه ها، بهره گیری از رویکرد خردمندانه استحصال آب باران با مکان یابی مناسب جهت استحصال آب با کیفیت، انتقال به حوضچه رسوب گیر، افزایش کیفیت آب در حوضچه رسوب گیر و انتقال آب به مخزن سرپوشیده، در زمینه فنون نگه داری برکه ها، همبستگی مستمر جماعت های محلی از رهگذر آدابی ظریف و در زمینه بهره برداری خردمندانه، مدبرانه و قناعت آمیز آب برکه با اولویت بندی محتاطانه نحوه مصرف آن، جانمایه این دانش بومی است.

مدرنیته با تغییرات متعددی در زیست جهان انسان همراه بود، که یکی از مهم ترین آن ها، تغییر رابطه انسان و طبیعت بود که پیامدهای آن را می توان در عرصه های گوناگون ردیابی کرد. با آشکار شدن صدمات و نتایج منفی تسلط انسان بر طبیعت، مقاومت هایی نیز در برابر این دخالت های بشری شکل گرفت. واکنش ها و اعتراضات نویسندگان، شاعران، روشنفکران، فیلم سازان و عالمان علوم انسانی و اجتماعی در برابر این تغییرات و دست اندازی ها در ایران، از نیم قرن پیش آغاز شده است. در این مقاله کوشش کردیم تا، انتشار فیلم تالان را بهانه ای برای مطرح کردن دوباره این پرسش های اساسی قرار دهیم. پرسش های بنیادینی که تالان نیز کم وبیش با آن ها دست به گریبان است. پرسش دیگر اینجاست که آیا پیش ازاین در فیلم های دیگر، شاهد مطرح شدن چنین پرسش هایی نبوده ایم؟ آیا پیش ازاین، نویسندگان، شاعران و عالمان علوم اجتماعی، مبانی پیشرفت و مکتب نوسازی را به چالش نکشیده و موردنقد قرار نداده بودند؟ این مقاله کوشش دارد تا با فیلم همراه شود و برخی مسایل مطرح شده در آن را به گونه ای دیگر مطرح سازد. تالان با به تصویر کشیدن کمی ها و کاستی ها، با تصویر شاعرانه ای از امید به اتمام می رسد، این مقاله نیز در پی آن است تا به پشتوانه های فرهنگی امید در پهنه جغرافیای کویری ایران نگاهی دوباره بیفکند.

روستاییان و کشاورزان ایران از دیرباز با دریافت محدودیت منابع آب برای کشاورزی سعی در ابداع و استفاده از روش های مناسب برای مهیا نمودن آب برای کشت و زرع خود بودند. در این راستا معرفی قنات (کاریز) به عنوان نمونه ای بارز از بروز و ظهور دانش روستاییان ایران در سطح جهانی، نشانگر بلوغ تمدن ایرانیان در این جغرافیا هست. این تحقیق سعی دارد به بررسی و معرفی یکی از جلوه های دانش بومی روستاییان فلات مرکزی ایران در استحصال آب برای کشاورزی بپردازد. مفهوم گاو چاه دلایل، ضرورت ها و به خصوص ویژگی های دانش موجود در آن، می تواند به نوعی بازگوکننده فرهنگ، تمدن و دانش ایرانیان در این منطقه خشک باشد. گاو چاه حاج ابراهیم در بخش ورزنه شهرستان اصفهان به دلیل قرار گرفتن در خشک ترین قسمت این شهرستان و مواجهه همیشگی و دایمی با پدیده خشک سالی ازیک طرف بیانگر نبوغ ایرانیان در گذشته و از سوی دیگر احیای مجدد آن توسط یک کشاورز (حاج ابراهیم) بیانگر نکته سنجی، سازگاری و تطابق و نوآوری به روز کشاورزان ایران در استفاده از مزیت های فرهنگی و سنتی در جهت توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی خود و البته منطقه موردنظر هست. استفاده از رویکردهای کارآفرینانه به خصوص ایجاد شغل های پایدار در زمینه توسعه گردشگری می تواند یکی از زمینه های مثبت به کارگیری چنین رویکردی در شرایط سخت و کمبود آب در منطقه باشد. توجه به زمینه های دانشی و حمایت نه الزاما مادی از احیاگران این سنن مورد تاکید است.

عوامل طبیعی در پدیده های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه نقش قاطع و تعیین کننده ای دارند. در سرزمین کم آب ایران در طول تاریخ، قنات مهم ترین شیوه بهره برداری از منابع آبی بوده، که حفظ، نگهداری و استفاده و بهره برداری از آن نیز، به صورت جمعی بوده است. منابع آب مشترک و تبعات آن و سرمایه گذاری درازمدت در احداث و نگهداری قنات، برنامه های درازمدتی را می طلبید، که با فردگرایی و فرهنگ رقابتی قابل جمع نبوده است و برخلاف نظر برخی نویسندگان و روشنفکران ایرانی، کاریز و تمدن کاریزی با فرهنگ و جامعه "کوتاه مدت" ابدا سازگار نبوده است. هم احداث قنات حاصل فرهنگ مشارکتی درازمدت و صلح جویانه و یاریگرانه بوده و هم وجود آن، این فرهنگ را تقویت و بازتولید کرده است. در این مقاله به مالیات بهره برداری از آب یا نفقه قنات که آینده نگری هوشمندانه نیاکانمان در جهت خودکفایی مالی قنات بوده، پرداخته شده است. در نظام های آبیاری سنتی نفقه مجموع مبالغی است که در طول مدارهای گردش آب در تمام مدت سال آبی هزینه می گردد، که شامل دستمزدهای گروه آبیاران و مخارج جنبی منبع آبدهی می باشد. در ادامه کار به نفقه چند قنات از نقاط متفاوت ایران نیز اشاره می شود. تا حدود هفتادسال پیش قنات مهم ترین شیوه تامین آب در ایران بود.-سال آبی از ابتدای پاییز (مهرماه) آغاز می شود و تا پایان تابستان (شهریورماه) سال بعد ادامه می یابد.

دو نوع جامعه و فرهنگ داریم که یکی بسیار کهن با محوریت اصلی "کنش های متقابل پیوسته"، انواع یاریگری و همانندگردی و سبقت جویی منزلتی است و دیگری جوامع جدیدتر و ناهمگون پس از اختراع کشف آهن و سازمان های حکومتی جداشده از سازمان قبیله ای با محوریت اصلی "کنش های متقابل گسسته" (رقابت، ستیزه و جنگ) است. البته امروزه هیچ یک از این دو جامعه و فرهنگ به شکل ناب وجود ندارند، اما "اصل بقایا" وجود آنها را در گذشته به اثبات می رساند و ترکیبات بیشتر سفید یا متمایل به سیاه آنها هم اکنون در جهان قابل رصد می باشد. مولف دریافته است که برخلاف اغلب نظریات رایج، تکنولوژی با وجود پیچیدگی و پیشرفت فراوانش هرگز به مرحله خودمختاری و به قول روستاییان ایران به حد افسارکندگی نرسیده و "افسار سرخود" نشده است و دقیقا تحت انقیاد نظام خالق و سفارش دهنده و خریدارش قرار دارد. همچنان که تکنولوژی در جوامع سنتی نیز نمایندگان متجسد و تبلور فرهنگ خویش بوده اند. هر یک از این دو نوع جامعه و فرهنگ، تکنولوژی های مورد علاقه و روابط اجتماعی پذیرفته شده با دیگران و طبیعت، ارزش ها و هنجارهای عینی شده خود و سبک زندگی خاص خود را دارند و همساز با فرهنگ به کشف و اختراع سازگار با اقلیم و فرهنگ و اقتصاد خود برمی خیزند و خصلت های جامعه و فرهنگ خود را در تکنولوژی های موردنظر ساخته شده یا برگزیده شان به یادگار می گذارند. "کی"[1] و "کاریز"[2] بهترین مصداق مجموعه ای از نظرات و پیش فرض ها و اکتشافات و اختراعاتی است که در ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک در دوران تولید غذا (بوستان کاری، کشاورزی و دامداری) اختراع شده و به بسیاری از کشورهای نظیر در جهان اشاعه یافته است که دارای فرهنگ جمع گرایی و مشارکتی بوده اند. مسیله آن است که در پانصد سال گذشته و به ویژه پس از انقلاب صنعتی در انگلستان، نظام سوداگری، استعماری، نظریات شرق شناسانه و اروپامحورانه خود را با نام های گوناگون و از آن جمله، دبستان نوسازی پیشامتقدم خود را به جوامع و کشورهای توسعه نیافته و به ویژه کشورهای دارای منابع سرشار خام مورد نیاز آنها، تحمیل کرده تا هم افتدار علمی و تکنولوژیکی خود را به اثبات برسانند و هم برای محصولات ساخته شده خود بازارهای پایدار و پرتقاضا فراهم کنند. چنین اقداماتی سبب ویرانی نظامات چندین و چندهزارساله کشاورزی و سازمان ها و منابع آبیاری این گونه کشورها همچون ایران شده و مهمتر از همه به طبیعت و زیست بوم و اکوسیستم های چنین کشورهایی زیان های جبران ناپذیر بسیاری وارد شده است و در نهایت همه گناهان به گردن تکنولوژی نهاده شده که نوع خلاقانه ای برای تبریه نظام سوداگری-استعماری است. میشل فوکو فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی به درستی این مسیله را بازشناسایی کرده بود که قدرت جدید هرگز نمی خواهد دیده شود. این مقاله پیش از همه می خواهد در این دگردیسی ها و تغییرات خواسته و غالبا ناخواسته، خواننده داننده "قدرت / دانش / تکنولوژی" را با هم نظاره گر باشد. وظیفه این نوشته، همچون مقاله مفصل ما در ویژه نامه آب فصلنامه علوم اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی نشان دادن دست پنهان و استتار شده قدرت یک کاسه و تک قطبی شده نظام سوداگری-استعماری در پشت صحنه تغییرات مهم در کشورهای نظیر ما است که بدون فهم آن، جستن راه های برون رفت از مشکلات گوناگون و از آن جمله مشکلات محیط زیست در جهان و کشورهایی چون ما، بسیار دشوار خواهد بود.