صفه
سال:1401 | دوره:32 | شماره:96 |تعداد مقالات:7

پرداختن به مقولة بدن دغدغة پیوستة حوزة اندیشه گری معماری تا به امروز بوده و بنا به تفسیر آن در هر دورة تاریخی، حضور متفاوتی در معماری و احکام طراحانة آن داشته است. امروزه رویکرد تک ساحتی غالب طراحان به بدن و به تعبیری تأکید بر شیءگونگی آن در امر معماری مورد نقد است؛ آنچه متأثر از نگاه آنتروپومورفیسم یعنی بسط ویژگی های انسانی ازجمله خصوصیات بدنی او به حوزة اندیشه و عمل همچون معماری به نظر می رسد. در این پژوهش نگارنده، با محوریت سؤالات پژوهش و با بازخوانی تحلیلی آنچه در حوزه های فلسفه، جامعه شناسی، و هنر و معماری در خصوص نسبت انکارناپذیر بدن و معماری آمده، به بررسی سیر تحوّل صورت یافتن بدن در امر معماری و نحوة تداوم نگرش آنتروپومورفیک در این حوزه تا به امروز می پردازد. در این مقاله برای پاسخ به سؤالات، از طریق بررسی روایت ها و تحلیل تفاسیر مختلف بدن در پارادایم های غالب زمینه، اعم از بدن «عینی» تا «پدیداری»، به بیان تحلیلی از سیر تعین بدن در امر معماری پرداخته می شود. نتایج تحقیقْ گویای آن است که سیر تحوّل اندیشة معماری در تقابل با شیءگونگی بدن به مباحث بدنمندی متأثر از پدیدارشناسی منجر شده و هرچند تفسیر انسان از ماهیت بدن خود در تجربة زیسته اش از فضا تغییر کرده، ولی مواجهة معماران با مقولة بدن همچنان تداوم دهندة نگاه آنترومورفیک اعم از ترجمان هندسی، فرمی، و عددی بدن در امر معماری است.

بناهای فرم مفهومی پویا و لغزان است که از هریک از گفتمان های مختلف معماری تلقی متفاوتی از آن به دست آمده است. در این مقاله با هدف بازاندیشی مفهومِ فرم در گفتمان معاصر، به تبیین زیربنای نظری و اقتضائات مفهومی تلقی فرم به قابلیت پرداخته شده است. بدین منظور نخست برخی نیروهای بنیادین مؤثر بر تحول مفهوم فرم در دوران معاصر شناسایی شده اند؛ سپس مفهوم قابلیت به مثابة تلقی ای از فرم که پاسخ گویی به نیروهای ذکرشده را ممکن می کند، معرفی گردیده است؛ در ادامه برخی اقتضائات مفهومی حضور قابلیت در گفتمان معماری از طریق بسط این مفهوم تبیین شده است. در این نوشتار در مسیر بازاندیشی فرم به مفهوم معنا تکیه و ادعا می شود که ورود قابلیت به نظام مفاهیم معماری ماهیت معنای اثر معماری را آشکار می کند و با تحقق تعامل گرایی سوژه و آبژه و جامع نگری، به دو مسئلة بنیادین معنا در معماری پاسخ داده می شود. این روند به فهم جدیدی از دو مفهوم کالبد و عملکرد معماری می انجامد و فرارفتن از دوگانه انگاری آن ها را ممکن می کند. ظهور این تحولات مدیون ترسیم ساختار مفهومی جدید برای قابلیت و برانگیخته شدن دغدغه ها و ملاحظاتی نو در فضای اندیشة معماری است. به همین منظور تلاش شده از طریق طرح و تبیین مفاهیم میدان کنش، عمق و دامنة قابلیت، و همچنین توجه به کیفیت تحقق و قطبیت آن چارچوبی مفهومی ترسیم گردد، به طوری که بیانگر تحولات اندیشة معماری در مواجهه با مفهوم قابلیت باشد.

دانشکدة هنرهای زیبا از زمان تأسیسْ تحولات مختلفی را به لحاظ ساختار آموزشی و جریان های فکری تجربه کرده است. نگارنده در این مقاله به مقایسة تطبیقی دو دورة ابتدایی (بدو تأسیس تا سال 1348 و از آن سال تا انقلاب فرهنگی) می پردازد. سؤالات تحقیق این موارد هستند: بنیاد اولیة آموزش معماری در هر دوره بر چه اصولی نهاده شده است؟ در هر دوره چه شیوه ای برای آموزش وجود داشته و ویژگی های اصلی آن چه بوده است؟ روش تحقیق به کاررفته در این مقاله در مطالعة اولیه از نوع تفسیری تاریخی است و در پی آن به منظور تحلیل نتایج از مقایسة تطبیقی بهره برده شده است. مقایسة تطبیقی این دو دوره بر اساس بررسی مقولة رویکردهای عمومی آموزشی، مقولات محتوایی شامل مقدمات، دروس عملی طراحی، دروس نظری، پروژة پایانی، مقولات رویه ای شامل آتلیه ها، استادان، و قضاوت پروژه ها، و شاخصه های آن ها صورت گرفته است. بر اساس این مقایسه، نقاط قوت و ضعف دو دوره استنباط گردیده اند. به نظر می رسد از اصلی ترین آسیب های دورة اول، در عین برخورداری از نقاط قوت قابل توجه ساختاری، آسیب محتوایی مرتبط با بهره گیری از الگویی غیربومی و انطباق نیافته با هویت و فرهنگ ایرانی است. همجنین اصلی ترین آسیب دورة دوم، در عین برخورداری از نقاط قوت قابل توجه محتوایی، آسیب ساختاری ناشی از فقدان تعریف یک سیستم منسجم و نظام مند برای آموزش معماری است. پیشنهاد در این پژوهش، برگرفتن ویژگی های اثرگذار ساختاری از دورة اول و انطباق آن با ضرورت های محتوایی مطروحه در دورة دوم است، به گونه ای که انطباق مناسبی بین این دو حوزه شکل گیرد.

بستری شدن در بیمارستان استرس زیادی نسبت به خود بیماری به وجود می آورد. به همین دلیل، متصدیان امر باید بتوانند در فضاهای درمانی محیطی آرام و متناسب با نیازهای روانی مراجعه کنندگان فراهم آورند. یکی از مؤلفه های مؤثر در این زمینه کارکرد رنگ است که نقش اساسی در درک محیط، کسب اطلاعات، و جهت یابی ایفا می کند. هدف در این پژوهشْ بررسی اثرات رنگ فضای داخلی معماری اتاق بستری، به منزلة عامل میانجیگر، بر حالات عاطفی بیماران با در نظرگرفتن تفاوت های شخصیتی آن هاست. برای شناسایی ویژگی های شخصیتی افراد از مدل شخصیت پنج عاملی نئو استفاده شده است. در این مدل ویژگی هایی مانند روان رنجوری، برون گرایی، استقبال از تجربه، توافق گرایی و وجدان گرایی در افراد ارزیابی می شود. در این پژوهش از روش تحقیق شبیه سازی و مدل سازی فضا استفاده و با مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری اطلاعات پرداخته شده است. همچنین برای تحلیل اطلاعات و سنجش رابطة میان متغیرها و تحلیل نتایج از نرم افزار SPSS و روش پژوهش همبستگی پیرسون استفاده شد. همچنین از آزمون های آماری رگرسیون خطی ساده و چندمتغیره برای تعیین رابطه و شدت و جهت رابطة بین متغیرهای مستقل و وابسته استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان داد که رنگ سبز روشن در تحلیل های عاطفی رنگ ها جزء رنگ هایی محسوب می شود که افراد در اتاق هایی با این رنگْ احساس راحتی، آرامش خاطر، و خشنودی از فضا را داشتند. این رنگ ارتباط معناداری را در آنالیزهای رگرسیونی و همبستگی با شخصیت روان رنجوری نشان داد؛ به این معنا که افرادی با شخصیت روان رنجورْ دارای ویژگی هایی ازقبیل اضطراب و افسردگی و عصبی بودنْ آن را رنگ مؤثر در احساس آرامش اعلام می کنند.

دستکند گونه ای خاص از معماری به شمار می رود که در برخی از نقاط ایران و جهان در دامنة کوه ها و تپه ها شکل گرفته و بدون استفاده از مصالح مصنوعی و فقط با حفاری در دل طبیعت برای تولید فضا به کار رفته است. معماری دستکند یکی از شاهکار های معماری ایرانی محسوب می شود که در جهان نیز توانسته هنری فاخر معرفی شود. بنابراین پرداختن به نحو چیدمان فضا در این نوع از معماری، مشتمل بر سکونتگاه های خاص، امری مهم و درخور اهمیت است. در پژوهش حاضر روابط فضایی معماری خانه های دو روستای کندوان و میمند بررسی می شود، همچنین شاخصه های فضایی مؤثر چیدمان فضا در معماری صخره ای (دستکند) در این دو روستا شناسایی و درنهایت، با توجه به داده های حاصل از پژوهش، به تفاوت ها و شباهت های فضایی حاکم بر معماری دو روستایی کندوان و میمند پرداخته می شود. در این پژوهش با روش های توصیفی تحلیلی و شبیه سازی و استدلال منطقی انجام شده، همچنین برای تکمیل مراحل پژوهش از ابزار های مطالعاتی، کتابخانه ای، و مشاهدة دقیق نمونه ها استفاده گردیده است. با استفاده از روش مطالعات میدانی از بین خانه های برداشتی، 5 خانه در روستای میمند و 5 خانه در روستای کندوان، به صورت تصادفی، برداشت شده و برای تحلیل پلان های دو روستا از نرم افزار space syntax بهره گرفته شده است. از نتایج به دست آمده می توان بیان کرد که نحو فضایی سکونتگاه های روستای کندوان با میمند تفاوت های بسیاری دارند، به گونه ای که فضاهای خانه های روستای کندوان از ارتباط و هم پیوندی بالاتر و راندمان عملکردی بهتری نسبت به سکونتگاه های میمند برخوردار هستند و همچنین، در این خانه ها مانند معماری سنتی ایرانی به حوزه های خانه و حریم های خصوصی و نیمه خصوصی به خوبی توجه شده است، که این امر در بین خانه های روستای کندوان، به دلیل دارا بودن بیشترین عمق فضایی، بیشتر احساس می شود.

در این مقاله این ادعا مطرح است که به کارگیری دانش واژة «تغییر پارادایم» در خصوص سیر تحولات نظریة برنامه ریزی در سطح عام، از یک سو، و تببین تحولات نظری برنامه ریزی در ایران، از سوی دیگر، از دقت نظری برخوردار نیست و از این منظر باید اعتبار نظریه های بومی همچون «راهبردی ساختاری» را از نو واکاوی کرد. مروری بر ماهیت و محتوای تعابیر «پارادایم» و «تغییر پارادایم» و امکان به کارگیری شان برای تبیین دگرگونی های بنیادین رُخ داده در نظریة برنامه ریزی گام نخستْ در مسیر استدلال ورزی ادعای طرح شده در این پژوهش خواهد بود. تمایز مابین «تکوین نظریه» و «تغییر پاردایم» و پرداختن به تفاوت های ماهوی آن ها پژوهش حاضر را به سمت روش شناسی تکوینی سوق داده است تا، افزون بر تبیین عناصری از نظریه های برنامه ریزی، که در سیر تکوینی خود به نسل نوینی از نظریه ها منتقل می شوند، شرایط زمینه ای و ساختاری این گذار نیز بررسی شود. درنهایت پیوستار دگرگونی نظریه های برنامه ریزی به شکل عام در بسترهای زمانی و مکانی معرفی خواهد شد تا بر مبنای آن امکانِ آسیب شناسی نظریه پردازی برنامه ریزی در ایران از منظرِ منطقِ درونی سیر تکوینی نظریه های برنامه ریزی تحقق یابد. بر مبنای این آسیب شناسی، این گزاره را می توان طرح کرد که در ایران بیش از آنکه به رهیافت های نوین و مد روز برنامه ریزی مانند برنامه ریزی راهبردی یا برنامه ریزی ارتباطی نیاز داشته باشیم، بازنگری در سیستم برنامه ریزی کشور در چارچوب الزامات بستر نهادی و تلاش برای تغییرات نهادی و نهادینه کردن برنامه ریزی ضرورت دارد.

یکی از فناوری های سازه ای بسیار خلاقانه در معماری اسلامی ایران گنبدهای دوپوستة گسستة نار هستند که از پوستة درونی، پوستة بیرونی، گریو، و معمولاً خشخاشی نشکیل شده اند. در این میان، خشخاشی ها عناصر سازه ای آجری هستند که در فضای میان دو پوستة گنبد ساخته شده اند. طرح ها و ترکیب های متنوع، ویژگی های ساختمانی پیچیده، و نیز مشکلات دسترسی به فضای میان دو پوسته برای مطالعة این عناصر باعث شده ابهامات زیادی دربارة آن ها پیش روی ما باشد. فقدان تعریفی جامع و مانع در مطالعات پیشین دربارة خشخاشی ها در این مقاله ما را به سوی مطالعة شکل سازه ای گسترة وسیعی از نمونه های متنوع و فهم چیستی و نقش سازه ای این عناصر هدایت می کند. برای این کار از میان نمونه های مستندسازی شده، هشت نمونه، که انواع طرح ها و ترکیب های خشخاشی را در بر می گیرند، انتخاب می کنیم و اطلاعات آن ها را از طریق مشاهدة مستقیم و مطالعة سندپژوهانة اسناد تاریخی و مدارک مرمتی گردآوری می کنیم. سپس با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، شگرد طبقه بندی و مدل سازی سه بعدی نمونه ها، ابعاد، تعداد، شکل نیم رخ، و موقعیت خشخاشی ها را با هم مقایسه و تعریفی جامع و مانع و متکی بر نمونه ها دربارة چیستی خشخاشی ها عرضه می کنیم. بدین ترتیب خشخاشی ها با سه شکل و نقش سازه ای متمایز تعریف می شوند: دستة نخست معرف تعریف حداقلی از خشخاشی و شامل «دیواره هایی نسبتاً کوچک و باریک» است که تنها در محدودة آوگون گنبد جای گرفته اند. نقش سازه ای این دسته افزایش ضخامت پوستة خارجی در محدودة آوگون و افزایش سختی این محدوده در برابر تغییر شکل و خمش است. دستة دوم نتیجة گسترش خشخاشی های دستة اول در امتداد نیم رخ پوستة خارجی است که، با افزایش ضخامت پوستة خارجی به مثابة «تویزه های تقویت کننده»، مقاومت خمشی این پوسته را افزایش می دهند. دستة سوم نتیجة گسترش خشخاشی های دستة اول در امتداد افقی است که، به مثابة «دیوارهایی باریک و بلند» سه نقش سازه ای متمایز شامل افزایش سختی خمشی پوستة خارجی، کاهش کمانش گریو، و افزایش سختی خمشی پوستة داخلی را ایفا می کنند.