آینه میراث
سال:1400 | دوره:19 | شماره:1 (پیاپی 68) |تعداد مقالات:11

نخستین بار متن نشان کلانتری کتابخانه به اسم کمال الدین بهزاد، به اهتمام قزوینی و بووا در سال 1298ش/1914م و از روی نسخه نامه نامی کتابخانه ملی پاریس منتشر شد و تاریخ صدور آن 928ق و به فرمان شاه اسماعیل اول گزارش شد. از آن پس، قطعیت این گزارش مسلم انگاشته شد و در پژوهش های بعدی تکرار گردید. به مرور زمان، از دو متن مجزا و گاهی یکسان با تواریخ متفاوت سخن رفت و این امر باعث ابهاماتی گردید. مسیله پژوهش حاضر این است که چند متن نشان کلانتری برای بهزاد وجود دارد و در چه تواریخی و توسط چه کسانی صادر شده اند؟ این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی سعی دارد با بررسی سیر انتشار متن فرمان و ارتباط شاه اسماعیل با خواندمیر و بهزاد و نیز با تطبیق تاریخ فرمان ها در نسخ نامه نامی، پاسخی منطقی به این پرسش بدهد. بر اساس یافته های این پژوهش، فقط یک متن فرمان کلانتری کتابخانه به اسم بهزاد وجود دارد و آن نیز قبل از 913ق و در دربار تیموریان صادر شده است.

در این نوشته که مطالعه ای است در زمینه تاریخچه تطور متون در نسخه ها ابتدا بر اساس منابع تاریخی و دست نوشته دیگری از کاتب شاهنامه، مورخ 741ق (نسخه ش6006 دار الکتب قاهره)، معلوم می شود که این کاتب نوه شمس الدین کیشی و از خاندانی صوفی و اهل علم است. سپس با مقایسه متن نسخه با دو نسخه دیگر و بررسی آماری یافته ها، معلوم می شود که کاتب نسخه قاهره تمایل دارد متن نسخه را دستکاری کند تا به باورهای دینی خود نزدیک ترش گرداند؛ و مخصوصا ابیاتی را که «غیراسلامی» تشخیص می دهد حذف می کند. در آخر استدلال شده است که کوشش در نزدیک کردن شاهنامه و اسلام در بین اهل تصوف رویکردی سابقه دار است و کار این کاتب را شاید بتوان در بافتار همان کوشش ها تحلیل کرد. این مطالعه می تواند نمونه ای ابتدایی برای مطالعات مشابهی باشد که نشان می دهند متن حماسه ملی ایران در طول تاریخ کتابت، قرایت و انتقال آن به نسل های بعد چگونه فهم می شده و مخاطبان سده های میانه از آن چه انتظاری داشته اند.

نصایح شاهرخی، از تالیفات جلال قاینی، در زمره متونی است که با عنوان اندرزنامه از آنها یاد می شود. مولف کتاب، که خود فقیه و واعظی برجسته در هرات قرن نهم بوده، این کتاب را به شاهرخ تیموری تقدیم کرده و در آن ضمن اندرز و نصیحت به سلطان وقت، آگاهی های دست اولی از پاره ای ویژگی های اجتماعی مذهبی زمان خود ارایه کرده است. دو موضوع مهم در این اثر، که مقاله حاضر به آن می پردازد، عبارتند از: مشکلات مربوط به انواع مختلف مالیات تحمیل شده بر مردم و ظلم و تعدی محصلان مالیاتی حکومت تیموریان؛ و دیگری، تکاپوهای مذهبی گروه های مختلف، خصوصا اسماعیلیه در زادگاه مولف، یعنی منطقه قهستان.

در الهی نامه عطار داستانی است درباره جوانی ترسا که مدعی است عاشق بتی است و حاضر است جان خود را فدای آن بت کند. پس، مطابق رسم، در معبد روغن داغ بر سرش می ریزند تا جان می سپارد. مصحح و شارح الهی نامه «ترسا» را در این داستان ترجمه «راهب» عربی شمرده و صحنه داستان را یکی از معابد بودایی تشخیص داده است. مقاله حاضر در این هر دو مدعا تردید می کند و می کوشد تا نشان دهد که احتمال یافتن ریشه این داستان در آداب و داستا ن های هندوان بیشتر است تا در آداب و داستان های بوداییان. در ضمن بحث، درباره لفظ «راهب» نیز ملاحظاتی بیان شده است.

در بررسی یکی از دست نویس های کهن ترجمه کلیله و دمنه، مورخ 594 ق، استشهاد به کلامی از امام علی (ع) و ترجمه منظوم آن به فارسی دیده می شود که پس از بررسی منابع حدیثی و ادبی، روشن شد که از ترجمه منظومه وصیت امام علی (ع) به امام حسین (ع) سروده سید حسن غزنوی اخذ شده است. یکی از فواید این یافته آن است که قدمت نقل و استناد به منظومه سید حسن غزنوی، چندین سال از آنچه تصور می شده، عقب تر برده می شود. همچنین در کتابی از اواخر سده ششم یا اوایل سده هفتم هجری موسوم به «مونس نامه» که در قلمرو اتابکان آذربایجان، توسط ادیبی به نام ابوبکر بن خسرو الاستاد، پدید آمده، بخش اعظم همین منظومه سید حسن غزنوی درج شده است. این یافته نیز نشان می دهد که در زمانی بسیار نزدیک به زمان پدید آمدن منظومه سید حسن، در یکی از مناطق بسیار دور از قلمرو غزنویان دوم، این اثر او از شهرتی بسزا برخوردار بوده و ادبای بزرگ آذربایجان به ترویج و تکثیر آن می پرداخته اند.

هدف این جستار معرفی متنی در علوم غریبه از دوره صفوی است. به زعم نگارنده، این متن که در مقاله حاضر از آن با نام «لیمیای صفوی» یاد می شود، از آثار تازه یاب ملاجلال منجم یزدی، مورخ و منجم عصر شاه عباس اول صفوی است که در نسخه های متعددی، با متن اسرار قاسمی، اثر مشهور ملاحسین واعظ کاشفی از عالمان متاخر تیموری، درهم آمیخته است. نویسنده در معرفی متن و اثبات مدعیات خود، ابتدا تاریخچه ای از توجهات علمی و نسخه شناسانه به لیمیای صفوی به دست داده و در بخش اصلی و فرجامین مقاله به ادله تاریخی و نسخه شناختی انتساب این متن به دوره صفویه و ملاجلال منجم یزدی پرداخته است.

این مقاله بستر فرهنگی و نظام اجتماعی ای را که منجر به ظهور پدیده زن جنگاور شده است، واکاوی می کند و نشان می دهد که زن جنگاور پدیده ای تاریخی است و خاستگاه آن را باید در حوالی استپ های اوراسیا در نظر گرفت. این پدیده تاریخی از ابتدایی ترین دوران به فرهنگ و هنر و ادب یونانی ها راه یافته بوده و سده های پیاپی در روایات افسانه ای و اسطوره ای نویسندگان و مورخان یونانی نقش آفرینی می کرده است. این مقاله می کوشد تا با بررسی پژوهش های باستان شناختی و داستان های زنان جنگاور سکایی در منابع یونانی روشن سازد که روایات زنان جنگاور در شاهنامه فردوسی همگی ریشه در روایات کهن زنان نبرده سکایی دارد که در بیشتر موارد بن مایه ها و عناصر روایت پردازی یونانی در آن ها به چشم می خورد.

روضه الصفا، تالیف محمد بن خاوندشاه مشهور به میرخواند، از مشهورترین تاریخ های عمومی فارسی است که بارها به چاپ رسیده است. میرخواند در نگارش این اثر از منابع بسیاری بهره برده که غالبا به نام آنها تصریح و عین عبارات آنها را نقل کرده است. یکی از منابع میرخواند در نگارش بخش ایران پیش از اسلام، کتاب اغراض السیاسه ظهیری سمرقندی است که به رغم نقل عبارات معتنابهی از آن، بر خلاف رویه کلی میرخواند، به نام آن کتاب اشاره نشده است. در این مقاله، با نقل عبارات یکسانی از هر دو اثر، این مدعا اثبات و در مواردی اغلاط روضه الصفا تصحیح شده است.

در میان واژه های عربی که وارد زبان فارسی شده اند، لغاتی وجود دارند که دستخوش تحول معنایی شده و در معنی یا معانی جدیدی به کار رفته اند. یکی از این لغات، واژه «مشروح» است که در متون فارسی مخصوصا در منشآت و نثرهای منشیانه به عنوان یک اصطلاح و سند دیوانی به کار رفته است. در این تحقیق، که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام گرفته، کاربرد و معنای لغت «مشروح» با استناد به شواهدی از متون نظم و نثر فارسی بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که «مشروح» در متون فارسی، به معنی«جریده»، «سند» و «حکم» به کار رفته و در دواوین استیفا و عرض رایج بوده است. این معانی در فرهنگ های لغت فارسی مغفول مانده است.

از کمال الدین محتشم کاشانی (935-996ق) هفت اثر زیر عنوان «هفت دیوان» بر جا مانده که تا کنون در قالب مجموعه آثار و یا به صورت برگزیده بارها به چاپ رسیده است. در این پژوهش با مقایسه هشت چاپ، که مهم ترین و کامل ترین چاپ های آثار محتشم به شمارند، با دو نسخه از قدیم ترین نسخ خطی آثار شاعر (هر دو مورخ 1088ق)، ابیاتی که در اغلب چاپ ها نادرست ضبط شده تصحیح، و درباره اشکالات آنها توضیحاتی داده شده است.

سام پدر زال و نیای رستم یکی از معروف ترین پهلوانان متون حماسی ایران است. به علت استقلال شخصیت سام از سیمای اساطیری گرشاسپ و نیز این که سام به تدریج نیای رستم تلقی شده است، از گذشته های دور، سام یکی از محبوب ترین پهلوانان ادب پهلوانی ایران به شمار می رفت آن چنان که داستان های متعددی درباره پهلوانی های او به دست ما رسیده است. سام نامه (بزرگ) یکی از معروف ترین منظومه های پهلوانی در گزارش کرده های سام نریمان و دلاوری های او در راه رسیدن به محبوب خود پری دخت است. گذشته از این منظومه، روایت منظوم دیگری نیز از پهلوانی های سام در سرزمین های مغرب و مازندران به دست ما رسیده که کمتر شناخته شده است. این منظومه، از گوینده ای ناشناس، ظاهرا برخلاف سام نامه (بزرگ) متاثر از روایات شفاهی نیست بلکه، با توجه به قراین متن، روایات آن، ریشه در داستان های قدیم دارد. در این مقاله، نخست به معرفی این منظومه که از آن با نام سام نامه کوچک یاد می کنیم می پردازیم؛ سپس حدود احتمالی زمان سرایش آن را تعیین و به برخی نکته های محتوایی آن اشاره می کنیم.