عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)
سال:1400 | دوره:18 | شماره:69 |تعداد مقالات:18

معاد و زندگی پس از مرگ، همیشه رمزآلود و ناشناخته بوده و همین ناشناختگی، باعث ترس بیشتر از مرگ شده است، لذا برای روشن شدن جریان معاد و قیامت به عنوان یکی از مهم ترین بن مایه های شعر فارسی، ضروری است که علاوه بر کتب دینی به شناخت تفکر و اندیشه عارفان نیز پی ببریم. عطار نیشابوری شاعر و عارف توانای ایرانی، تاملاتی بسیار عمیق درباره معاد داشته که به شکل گسترده ای در اشعار وی جلوه نموده است. پژوهشگر در این مقاله، پس از ارایه مقدماتی در زمینه عرفان به عنوان راهی برای کشف حقایق به جایگاه و معانی معاد در فرهنگ ها و واژه نامه های فارسی و عربی اشاره نموده و سپس به بازتاب معاد در شعر عطار به عنوان یکی از چهره های برجسته عرفانی پرداخته است و ضمن معرفی دیدگاه وی درباره معاد و قیامت به عوامل کامیابی یا ناکامی در آخرت پرداخته و مشخص نموده که قرآن کریم سرچشمه افکار دینی و مذهبی عطار بوده است.

آشنایی زدایی شگردی است که ادیب از آن سود می جوید تا جهان متن را به چشم مخاطب بیگانه بنمایاند و موضوع را به گونه ای بیان نماید تا درک دلالت های معنایی دشوار به نظر رسد. این انحراف از کاربرد متعارف یک اتفاق زبانی و واسطه ای برای شناخت سبک ادبی شمرده می شود. نگارندگان در جستار حاضر به روش تحلیلی به بررسی شگرد آشنایی زدایی در استعارات اشعار ابن فارض و مولوی می پردازند. تحقیق نشان از آن دارد که استعاره تماثلی در سروده های ابن فارض جایگاهی را به خود اختصاص نداده و بسامد آن در عرفان عاشقانه او نسبت به عرفان زاهدانه بیشتر است. استعاره تجسیدیه در اشعار این دو شاعر با بسامد نزدیک به هم رعایت شده، اندیشه های انتزاعی آنان را دنبال می نماید و نشان از دلبستگی شان به تاملات درونی-عرفانی است. هر دو شاعر با انتخاب شگرد تزاحم استعاره سبب دیریابی معنا شده اند تا از این طریق با برجسته نمودن الفاظ خویش، سبب لذت ادبی مخاطبین را فراهم آورند.

هوش معنوی دستاورد ده ها سال تحقیقات در حوزه روانشناسی دین است که به عنوان زیرساخت سرمایه معنوی نقش مهمی در ارتقاء سرمایه روانشناختی، بهزیستی و بلوغ معنوی فردی، اثربخشی مدیریت و رهبری دارد. با توجه به تایید نقش آموزه های ادیان در شکل گیری مفهوم هوش معنوی و ارتقاء آن در متون پژوهشی معاصر و خلاء پژوهشی موجود از منظر مطالعات اسلامی، هدف تحقیق حاضر تبیین مبانی نظری، استنباط ابعاد و نشانگان هوش معنوی از منابع اسلامی و طراحی مدل هوش معنوی از دیدگاه اسلامی است. پرسش اصلی تحقیق این است که آیا هوش معنوی به صورت مستقیم یا ضمنی در متون اصلی، منابع فلسفی و عرفانی اسلامی مفهوم پردازی شده است؟ و اگر پاسخ مثبت باشد مولفه ها و شاخص های آن کدامند؟ برای تدوین این الگو از روش کیفی تحلیل اسنادی با دو تکنیک تحلیل مفهومی و تحلیل مضمون و نیز پردازش مستقل از طریق نرم افزار MAXQDA استفاده شده است. برای اطمینان از اعتبار تحقیق و الگوی آن، روش تکمیل شده ارزیابی مطالعات کیفی لینکولن و گوبا شامل چهار معیار موثق بودن، اعتبار و اطمینان پذیری، تایید پذیری و انتقال پذیری مد نظر بود. نتایج نشان داد که این مفهوم در متون اسلامی در قالب سامانه ترکیبی از سه مقوله عقل، قلب و حکمت پردازش و با واژگانی مانند قوه قدسیه، عقل قدسی، هوش باطنی، فراست مومنانه، بالاترین مرتبه ذکاوت، حکمت، قوه شهود و نیز با عین واژه هوش معنوی طرح و بررسی شده و هوشمندان معنوی با عنوان« اولوالباب» و « اولی الابصار» معرفی شده اند. مولفه های پنجگانه و شاخص های استخراج شده از متون و منابع اسلامی عبارتند از: جستارگری معنا و هدف (با شاخص های پرسشگری و تفکر انتقادی وجودی، کشف و خلق معنا و هدف در زندگی و کار)، ظرفیت تعالی شناختی (با شاخص های فضیلت مندی نیروی شناختی، توانایی فراروندگی در شیوه ها، مراتب و منابع شناخت)؛ توانایی کسب آگاهی های متعالی (با شاخص های خداآگاهی، خودآگاهی متعالی، ادراک آیه ای هستی، تشخیص خیر و شر)؛ معنویت (با شاخص زندگی معنوی درونی) و حکمت (با شاخص زیست حکیمانه/ خردمندانه.

بازتاب و تأثیر اسطوره در زمینه­ های گوناگون زندگی انسان پسا­ اساطیری، امری واضح و آشکار و تأیید­ شده­ است. به­ نظر­ می­ رسد عرفان نیز یکی از مقوله­ هایی­ است که گاه تحت تجلّی و تأثیر اسطوره قرار­ گرفته­ است. یکی از این تجلّی­ ها را می­ توان در کارکرد مختلف اعداد و رازناکی آنان در متون اساطیری و عرفانی پیگیری­ کرد. در این مقاله به شیوه ی توصیفی _ تحلیلی، تجلّی و بازتاب محسوس و نامحسوس کارکردهای اعداد مقدّس اسطوره­ ای در متون برگزیده ی نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم ه. ق بررسی­ شده­ است. البتّه این تشابهات هرگز دلیل تأثیرپذیری صرف و آگاهانه ی عرفان از اساطیر نیست، زیرا این تجلّی­ ها در زمینه­ های دیگر اندیشه­ های جامعه ی بشری نیز مشاهده­ می­ شود و مورد واکاوی قرار گرفته­ اند. نتایج پژوهش حاضر، حاکی­ از­ آن­ است که گروهی از اعداد، از جمله: یک، دو، سه، چهار و هفت با مضرب­ هایشان( چهل، هفتاد و. . . )، پنج، شش، دوازده و هزار، خودآگاه یا ناخودآگاه با­ توجّه­ به ضمیر مشترک جمعی انسان­ ها، میان دو مقوله ی اسطوره و عرفان مشترک­ بوده، کارکردهایی مانند: وحدت و یگانگی، کثرت و فراوانی، تکامل، تقدّس و رازناکی دارند.

اسماء و صفات الهی از عمیق­ ترین مباحث توحیدی و معرفتی است که به­ واسطه آن ارتباط دو­ سویه حق با عالم و عالم با حق تبیین می­ گردد. اسماء الهی در مجرای تجلیات و تعینات ذات الوهی واسطه فیض حق و منشاءهمه ی کثراتی هستند که در هستی ظهور­ یافته اند. مقاله حاضر با در­ نظر­ داشتن این ضرورت و با روش کتابخانه­ ای و تحلیلی – توصیفی اندیشه عرفانی حکیم ملاهادی سبزواری و درود­ آبادی را در­ مورد اسماء و صفات الهی با یکدیگر تطبیق­ داده­ است. نتایج این پژوهش نشان­ می­ دهد سبزواری هر یک از اسماء را براساس دیدگاه فلسفی، عرفانی و از منظر آیات و روایات بررسی­ کرده­ است و درودآبادی تنها از منظر آیات و روایات و بعضاً براساس معنای لغوی اسماء را تبیین نموده­ است براین­ اساس اتفاق­ نظر در اندیشه دو شخصیت مورد نظر کمتر مشاهده­ می­ شود در برخی اسماء اختلاف­ نظر قابل­ توجهی با یکدیگر دارند از نظر سبزواری برخی اسماء با یکدیگر مترداف­ بوده و برهم منطبق هستند درصورتی­ که درودآبادی معتقداست که هریک از اسماء نقش ویژه خویش ر ا ایفاء­ می­ نمایند.

شهاب­ الدین سهروردی(شیخ اشراق) رساله­ ای به­ نام «فی حقیقة­ العشق» دارد که در فصول مختلف آن به مقوله «حُسن» می­ پردازد. با­ توجه­ به تأثیر دیدگاه اشراقی سهروردی بر ادبیات عرفانی و هنر ایرانی دوران بعد، به نظر می­ رسد هنرمندان نگارگر قرن هشتم تا دهم نیز در بیان زیبایی آثار خود، نگرشی اشراقی را به­ کار­ گرفته­ اند. سؤال این است که چگونه نگارگر ایرانی برای آفرینش فضاهای تصویر، با محوریت «حُسن»، از اندیشه اشراقی سهروردی مایه­ گرفته­ است و وجه تمایز کمال و جمال آثار نگارگری در چیست؟ پژوهش نگاهی تاریخی و هدفی بنیادین داشته و به روش توصیفی تحلیلی عمل­ کرده­ است. نتایج حاکی از آن است که نگارگران در بیان زیبایی به هر دو وجه کمالی و جمالی حُسن توجه­ داشته­ اند. تا آنجایی­ که به ساختار بیرونی آثار مربوط می­ شد از وجه کمالی و در بیان جمال آثار که به ساختار درونی اثر مربوط می­ شدند از­ طریق شهود و تخیل در جهان مثالی عمل می­ نمودند.

سیمرغ پرنده ای اساطیری است که از گذشته های دور تاکنون در حوزه تفکر، تمدن، فرهنگ و اندیشه ی ایرانیان بال­ و­ پر­ گشوده و در اشکال گوناگون خود را به­ نمایش­ گذاشته­ است. قدیمی ترین متن حاوی اسطوره ی سیمرغ، اوستاست و در حوزه ی زبان و ادبیات فارسی، شاهنامه از مهم­ ترین مجال های ظهور سیمرغ است و در قرن ششم، سیمرغ در حیطه ی ادبیات عرفانی نیز تجلی­ می یابد. این پرند­ ه ی اساطیری در هر دوره با نقش و رنگ متناسب آن زمان بروز و ظهور داشته­ است. سبک هندی سبک مضمون­ آفرینی با ایده های گذشته است و صائب تبریزی از بزرگ ترین شاعران این سبک به­ شمار­ می رود که در دوره رکود عرفان، به مضامین عرفانی بسیاری توجه­ نشان­ داده­ است. در این مقاله که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام­ شده­ است، برآنیم تا چگونگی بروز و ظهور سیمرغ اساطیری-حماسی و سیمرغ عرفانی را در شعر صائب بررسی­ کنیم. بنابراین سؤال موردنظر این است که با­ توجه­ به تلاش های گوناگون صائب برای مخالف خوانی و مضمون آفرینی در حوزه­ های مختلف، وی از سیمرغ چگونه برای مضمون سازی استفاده­ کرده­ است و بیشتر در چه حوزه و برای بیان چه مفاهیمی از این پرنده اساطیری بهره­ گرفته­ است؟ پژوهش نشان­ می دهد که صائب علاوه­ بر بهره گیری از داستان سیمرغ اساطیری در شاهنامه، از سیمرغ عرفانی در منطق الطیر نیز بهره­ گرفته­ است و ابهت، جلال و شکوه سیمرغ، عنصری برگرفته از هر دو حیطه ی حماسی و عرفانی است که در شعر صائب به­ زیبایی استفاده­ شده­ است.

کرامات عرفا و حکایت­ های مربوط به آن­ ها حجم وسیعی از قصه­ های عرفانی را تشکیل­ می­ دهد و یکی از مباحث کلیدی متون عرفانی فارسی به­ شمار­ می­ رود. در یک طبقه­ بندی کلّی انواع مختلف کرامات به سه گونه اصلی اِخبار از غیب، اشراف بر ضمایر و تصرف در عالم هستی تقسیم­ بندی می شوند که هرکدام شامل چندین گونه فرعی می­ باشند. یکی از گونه­ های فرعی کرامات اِخبار از غیب، تشخیص ویژگی حرام یا شبهه­ ناک بودن لقمه و غذا از طریق فراست و با تعلیم الهی است. این کرامت برپایه این اعتقاد صوفیان بنا­ شده­ است که اگر همه عالم را خون مطلق فرا­ بگیرد مؤمن از آن جز حلال نمی­ خورد. در این کرامت، عارف بدون هیچ نشانه­ ای و گاه با نشانه­ هایی همچون جنبیدن رگ انگشت، دراز نشدن دست به­ سوی حرام، احساس سیری و پایین­ نرفتن لقمه حرام از گلو، ندارسیدن به دل، سخن­ گفتن طعام حرام، دیدن سیاهی، نجاست و خونابه در غذا و. . . همراه است. گاهی مخالفان عرفا از این شیوه برای امتحان و آزمودن حقانیت آن­ ها استفاده­ می­ کردند و غالباً پس از تشخیص عارف، استغفار­ کرده و از مریدان عارف می­ شده­ اند. در این مقاله سعی­ شده­ است ضمن گردآوری، دسته­ بندی و تحلیل این­ گونه از کرامات در کتب عرفانی متقدم، به نمونه­ هایی متأخر از این کرامت نیز اشاره­ شود.

هدف از انجام این پژوهش بررسی دلالت­ های تربیت اخلاقی از منظر معرفت شناسی مولانا می­ باشد. تحقیق حاضر از نوع تحقیق بنیادی و ابزار گردآوری داده ­ ها فیش می باشد. تجزیه و تحلیل داده­ ها از راه طبقه­ بندی و تفسیر اطلاعات به­ دست آمده انجام­ گرفته­ است. مسأله شهود عرفانی از همان اوان زندگی اسلام و با آمدن قرآن آغاز­ گردید و این مسأله به­ عنوان راهی برای ارتباط بین انسان و خدا مطرح­ گردید. مولوی سر آفرینش را عشق می­ داند و زبان پنهان پدیده­ ها را زمزمه­ ای لطیف که از شوق و شور و عشق مایه­ می­ گیرد توصیف­ می­ کند. یافته­ های پژوهش نشان­ می­ دهد که روش­ ها، مراحل و اصول تربیت اخلاقی از دیدگاه مولانا به شرح ذیل می ­ باشد: روش­ ها عبارتند از تلقین به نفس، تحمیل به نفس، هم­ نشینی با خوبان، تزکیه و دوری از تقلید. مراحل: توبه، تتبل، صبر، توکل، تسلیم و رضا، فقر و فنا و اصول شامل: کمال، تزکیه، مشورت، دوری از غرض­ ورزی و. . .

دعا­ کردن و راز و نیاز با معبود از جمله آموزه­ های مؤکد دینی و عرفانی است. از طرف دیگر یکی از مراتب و مقامات عرفانی مقام رضا است، یعنی سالک باید رضایت کامل به قضا و قدر الهی داشته و همواره راضی به رضای حق باشد. . پرسش اینجاست که آیا منافاتی بین دعا­ کردن و مقام رضا وجود ندارد؟ آیا دعا­ کردن، اعتراض به قضا و قدر الهی محسوب نمی شود؟ در این تحقیق مطالبی دالّ بر ضرورت دعا و نیایش از قرآن کریم و احادیث معصومین(ع(و سخنان اولیاء الله ذکر شده­ است و بیان شده که دعا، مغز عبادت است، دعا سلاحِ مؤمن است و اینکه ترک دعا، معصیت است و عاجزترین مردم کسانی هستند که توفیق دعا­ کردن ندارند. همچنین از عرفای بزرگ اسلامی مطالبی در بابِ رضا بیان شده که سالک باید بر آنچه از دستش رفت غمناک نبوده و بر آنچه که بدست می­ آورد، خوشحال نشود و باید راضی به قضای حق باشد و یقین داشته­ باشد که خداوند بهترین مقّدرات را برای او در نظر گرفته­ است و همه ی امور براساس حکمتِ الهی است، لذا بر حکم و قضای الهی اعتراضی نکند و شاکر باشد. از تحلیل این دو امر به­ ظاهر متقابل بر مبنای قرآن و عرفان این نتیجه حاصل شده که سالک می تواند در همان حالی­ که باید به قضای الهی راضی است، دست به دعا بردارد. اودعا­ کردن را امر الهی، وسیله سخن گفتن با خداوند و وظیفه خود می­ داند و از طرفی به هرچه در قضا و قدر برای انسان در نظر گرفته شده رضایت کامل دارد و می­ پسندد هرآنچه را خداوند برای او پسندیده است.

زبان مهم ترین ابزار برقراری ارتباط است که از طریق آن انسان می تواند به بیان مفاهیم و نیازهای گوناگون خود بپردازد؛ یکی از این نیازها، بیان حسرت، دل­ تنگی و غم غربت نسبت به گذشته­ است که نوستالژی نامیده­ می­ شود. مفهوم غربت با اندیشه، احساس و رفتار آدمی درآمیخته است. غربت درتصوف و عرفان اسلامی، حضوری قابل­ اعتنا دارد و صاحب ابعاد معنایی و تفسیرهای گوناگون است، همچنین غم غربت از موثرترین انفعالات روحی درادب فارسی به­ ویژه در قرن هشتم قلمداد می­ شود. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف بررسی اشعار خواجوی کرمانی و سلمان ساوجی در حوزه ی نوستالژی عرفانی صورت­ گرفته تا بتوان از نگاه این شاعران عارف انواع غم غربت و عوامل مؤثر در ایجاد این اندیشه بررسی و تبیین گردد. مهم ترین دستاورد این پژوهش شناسایی عوامل مختلف تاثیرگذار بر فکر و ذهن شاعر و بررسی میزان انعکاس آن برای درک و ارتباط بهتر با اشعار ایشان می­ باشد. دوری از وطن اصلی و معشوق حقیقی، مضمون نوستالژی دو شاعر است. نتایج این مقاله بیانگر آّن است که سلمان ساوجی مانند خواجوی کرمانی، غربت عرفانی برخاسته از فراق محبوب حقیقی و دوری از وطن اصلی را دریافته­ است.

در میان آثار ادبیات عرفانی، تذکرة­ الاولیا، به­ عنوان یکی از آثار ارزشمند عطار نیشابوری به­ جهت پرداختن به حالات، اندیشه­ ها و سخنان عارفان و مشایخ تصوف، طیف وسیعی از روابط و مناسبات اجتماعی را در خود جمع دارد­ . تأکید عطار براین امر سبب می­ شود که کارگزاران اجتماعی اثرش به شیوه های مختلف بازنمایی­ شوند. این بازنمایی­ ها هدفمند و در جهت القای ایدئولوژی عرفانی عطار بر مخاطب است. هدف اصلی این پژوهش، تحلیل گفتمان ذکر فضیل بن عیاض بر مبنای الگوی ون لیوون و بررسی شیوه­ های بازنمایی کارگزاران اجتماعی در آن است. از­ آن­ جا­ که عطار در این حکایت با کمرنگ­ سازی نظام گفتمانی سارق و حاکم و همچنین برجسته­ سازی نظام گفتمانی عارف در پی معرفت استعلایی و نمایش مقام معنوی فضیل است؛ لذا تحلیل گفتمان فضیل به­ عنوان گفتمانی برخاسته از قشر اجتماعی عرفای آن دوران، پرده از نتایج جدیدی بر­ می دارد. در پژوهش حاضر بر­ آن شدیم که به بیان مناسبات فعال­ سازی­ ها ومنفعل­ سازی­ های کارگزاران اجتماعی بپردازیم تا دریابیم که عطار چگونه در یک خلاقیت سبکی، مخاطب را با نام افراد، گروه­ ها، مکان­ ها و زمان­ هایی که کارگزاران اجتماعی در آن نقش فعال دارند آشنا­ می سازد و از چه تمهیداتی جهت تعیین نقش و فعال­ سازی کارگزاران اجتماعی پیرامون کنش فضیل بن عیاض و منفعل­ سازی مربوط ­ به عملکرد مریدان او به­ ویژه هارون الرشید، بهره­ جسته­ است. این مهم با رویکردی تحلیل ادبی و عرفانی به­ انجام­ خواهد­ رسید.

از روزگاران گذشته نماد و نمادپردازی شیوه­ ای در بیان داستان­ ها و اسطوره­ ها بوده­ است. زبان به­ عنوان بستری برای این نمادپردازی به­ شمار می­ رفته ­ است. حرکت اجتماعی-فرهنگی عرفان و تصوف نوعی زبان خاص را می طلبید تا فهم معانی عمیق آن برای کسانی که با این مفاهیم بیگانه­ اند، به­ آسانی میسّر نگردد. ابن­ سینا در رسالةالطیر خود و عطار در منطق­ الطیر از نمادهایی برای بیان مفاهیم ثانویه که خاص حوزه ی عرفان است بهره­ برده­ اند. مقاله ی حاضر به ­ شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی مقایسه ای انواع نمادها در دو متن یاد­ شده­ می­ پردازد. نتیجه پژوهش حاضر بیانگر این است که ابن­ سینا و عطار هر دو از نماد برای بیان مفاهیم عرفانی بهره­ برده­ اند؛ به­ گونه­ ای که می­ توان این دو اثر را داستان­ هایی نمادین (سمبولیک) با رنگ عرفانی دانست. بیشتر نمادهای این دو اثر بویژه منطق­ الطیر از جمله نمادهای وضعی (قراردادی) است. به­ این­ معنا که حاصل ابتکار و خلاقیت ابن ­ سینا و عطار می­ باشد. جدای­ از­ این، می­ توان نمادهای سنتی (عمومی) را نیز در این دو اثر یافت.

قانون جذب باور به این مسأله است که با تمرکزبر اندیشه ها و افکار مثبت یا منفی، به هرچه که بیندیشیم همان امر محقق­ می شود. قانون جذب قانون جهان­ شمولی است که می گوید پس از تعیین هدف و تسریع تلاش برای رسیدن به آن باید به طور دائم افکار، اعمال و احساسات خود را با خواسته و هدف مورد­ نظر هماهنگ و همسو ساخت. ما هرآنچه را که اغلب به آن فکر می کنیم، چه خوب و چه بد، جذب می کنیم. مولانا قرن ها پیش از آن­ که صحبت از قانون جذب به عنوان یکی از قوانین موفقیت آمیز جهانی به­ میان­ آید و هماهنگی با کائنات در راستای نیل به مقصود و مطلوب در آن مطرح­ گردد، با آگاهی و هوشیاری، بسیاری از این قوانین را دریافته و این قانون را در کمال دقت به­ شکلی عملی و کاربردی معرفی­ نموده و به کار برده­ است؛ سراسر مثنوی مولانا ارائه ی قوانین جهان شمولی است که هر­ یک به­ نوعی حیطه ای از قانون جذب را د­ ر بر­ می گیرد. این مقاله به شیوه ی توصیفی-تحلیلی و بر مبنای داده های کتابخانه ای و سندکاوی، به بحث و بررسی پیرامون تأثیرگذاری فکر و قوانین حاکم بر آن می پردازد. نتایج و یافته های تحقیق حاکی از آن است که مولانا بسیار پیش تر از آنکه قانون جذب در علوم روانشناسی و فلسفه ی نوین مطرح گردد در لا به لای افکار و اندیشه های عرفانی خود به این قانون توجه ویژه و خاصی داشته­ است. مولانا در مثنوی به قانون جذب با عنوان « قدر مشترک» و «این همانی» اشاره­ می کند؛ این قدر مشترک سبب جذب چیزی می شود که به آن فکر­ می کنیم.

قرآن کریم به­ عنوان کتاب آسمانی همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و هر یک از آنان تلاش­ کردند تا برداشت و تفسیر خود را به سبک خاصی به جامعه علمی خودشان ارائه­ دهند. ابوالفتوح رازی، رشیدالدین میبدی و موسوی­ گرمارودی از جمله کسانی هستند که در عرصه تفسیر و ترجمه ی قران گام های بزرگی برداشته اند. ابوالفتوح رازی یکی از برجسته ترین واعظان منطقه ی ری در قرن ششم هجری است. این سمت موجب گردیده­ است تفسیر او سبک واعظانه داشته­ باشد. از اقتضائات چنین سبکی توجه ویژه به روایات تفسیری است. رشیدالدین میبدی در کشف الاسرار آیات قرآن را در سه نوبت تفسیر­ می کند و در ضمن آن از قرائت، شأن نزول، اخبار و احادیث و غیره به تفصیل سخن­ می گوید و در نوبت ثالثه آیات را به مذاق صوفیان و عارفان توجیه و تأویل می کند. در این پژوهش که به­ شیوه ی توصیفی تحلیلی است، کوشش­ شده با مقایسه ی تفسیر کشف الاسرار و تفسیر روض­ الجنان ابوالفتوح رازی که هر دو در قرن ششم نوشته­ شده­ است تفسیر و ترجمه ی جدید موسوی­ گرما رودی و نیز تأثیر دیدگاه های عرفانی میبدی بر تفاسیر دیگر نشان­ داده­ شود.

سیداحمدخان هندی با این استدلال که دین، قول خدا است و علم فعل خدا و فعل و قول خدا نمی­ توانند متعارض باشند، نظریات علوم تجربی برآمده از حسّ را قطعی و غیرقابل تغییر فرض­ کرده، با تمثیلی قرار­ دادن زبان دین، اقدام به تأویل مطلق آموزه­ های دینی، امور متافیزیکی و مکاشفات عرفانی مطابق با یافته­ های علوم تجربی می­ کند و با ارائه تفسیری مادی از حقیقت نبوّت، وحی، معجزات انبیا، ملائکه و شیاطین، مکاشفات عرفانی، کرامات اولیاء و. . . همگی را خرافات و اوهام تلقی­ می­ کند. در مقابل علامه طباطبائی(ره) با ردّ این مدعیات تفسیر الفاظ را در پرتو معنای عرفی و لغوی آن­ ها می­ داند و در تعیین مصداق به آیاتی که ناظر و مفسّر آیات دیگر است استناد­ می­ جوید بدون این­ که آن مصداق را به­ گونه­ ای که ما بدان انس داریم، تعیین نماید و ضمن تبیین قانون علییّت، معجزات را در غالب و مجرای امور طبیعی لکن با تأثیرگذاری خداوند در شرایط، اسباب و زمان آن واقعه تبیین­ می­ نماید.

دست­ یابی به معرفت، مهم ترین هدفِ تلاش های فلسفی، هنری و عرفانی دنیای دیروز و امروز بشر است که آگاهی از این حقیقت و رسیدن به آن، اگرچه متفاوت و دارای جلوه­ های گوناگون است، و هرچند گاه به­ مدد عقل، گاه به نیروی وحی و گاه با خیال­ انگیزی و تخیل انجام­ می­ پذیرد؛ اما می­ توان همسانی­ ها و اشتراکات فراوانی بین آن­ ها یافت. در این پژوهش، هدف بررسی اندیشه­ های عرفانی در دو اثری است که، ظاهراً با عرفان در­ تناقض­ اند اما تحقیقات درباره ی آن­ ها نشان­ داده­ است که، علی­ رغم تناقضات ظاهری، مشابهات و اشتراکات بسیاری در رسیدن به معرفت دارند. شاهنامه یک اثر عرفانی نیست اما، خاستگاه عرفان، فطرت خداجوی انسان است و هیچ دلی پیدا­ نمی شود که در آن نشانی از تمایلات و تفکرات عرفانی نباشد. تعدادی از شخصیت­ های اساطیری و حماسی شاهنامه، خدایان نغمه­ های مذهبی ریگ­ ودا هستند؛ که پس از ظهور اشوزردشت و رواج یکتاپرستی، به­ صورت ایزدان و شاهان، در نخستین اثر حماسی یعنی اوستا جلوه­ گر­ شدند و پس از اسلام، به­ صورت شاهان و پهلوانان بزرگ شاهنامه درآمدند؛ در سرگذشت این مردان و نیز در برخی دیگر از داستان­ های شاهنامه به مباحثی برمی­ خوریم که در­ اثنای آن، شعر فردوسی بیشتر شبیه یک منظومه تمثیلی عرفانی می­ شود. در این تحقیق سعی بر آن است که ضمن معرفی این شخصیت ها به پیشینه ی اسطوره­ ها و تحول ایشان از وداها تا اوستا و شاهنامه و تحلیل عرفانی هریک اشاره­ شود.

کرامت انسان یکی از موضوعات بسیار مهم در قلمرو فلسفه، حقوق، اخلاق و عرفان است. کرامت انسانی، به­ منزله ی یک حق یا مجموعه­ ای از حقوق غیر­ قابل­ سلب و محور و مبنای حقوق بشر تلقّی­ می­ شود که جامعه اسلامی، ملزم به رعایت آن است. براساس آیات قرآن و روایات، اصل اولیّه کرامت انسانی این است که کسی بدون اجازه حق ورود به حریم خصوصی انسان دیگری را ندارد مگر موارد خاصی که دلیل معتبر عقلی یا نقلی بر جواز آن دلالت­ کند. داشتن حریم خصوصی یا حق خلوت یکی از منزل­ های مورد تأکید عرفان است و از سرچشمه­ های خودشناسی و خداشناسی می­ باشد. از بررسی آیات و روایاتی که جهت اثبات حریم خصوصی انسان بیان­ گردید به­ دست می­ آید که مبانی و خواستگاه­ های حقوقی در حیطه حریم خصوصی انسان شامل: تأمین امنیت، آزادی، آرامش و حفظ آبرو، کرامت و عزت انسان، احساس مسؤولیت و تکلیف، حرمت انسان، اوامر و نواهی اخلاقی می­ باشد و از­ آنجا­ که براساس آیه ی شریفه «. . . إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْ أَرْ ضِ خَلِیفَةً. . . » ( بقره/ 30 ) و آیه ( وَلَقَدْ کَرَّمْ نَا بَنِی آدَمَ. . . ). ( اسراء/ 70) انسان اشرف مخلوقات و شایسته احترام است. طبعاً باید کرامت، عزت و امنیت او حفظ­ شود از­ سوی­ دیگر، حفظ این امور مستلزم آن است که حریم خصوصی او هتک نگردد از­ این­ رو، خدای متعال هر کاری را که مستلزم هتک حریم خصوصی انسان باشد ممنوع ساخته­ است.