تحقیقات منابع طبیعی تجدید شونده
سال:1399 | دوره:11 | شماره:2 (پیاپی 34) |تعداد مقالات:12

با افزایش توجه به کاربری های اکوسیستم، توجه نهادهای دانشگاهی، حافظان محیط زیست، تصمیم سازان و متولیان به خدمات اکوسیستمی با رشد فزاینده ای مواجه شده است. شناسایی و ارزیابی کمی مهم ترین تولیدات و خدمات اکوسیستمی، ترسیم وضعیت کنونی و پیش بینی تغییرات مربوط به خدمات اکوسیستمی اهداف اصلی این پژوهش است. به منظور انجام این مطالعه، برای ارزیابی شماری از تغییرات کاربری منتخب برای حوضه جنگلی دو هزار-سه هزار از تلفیقی از روش های مشارکتی و مدل سازی استفاده شده است. برای انجام ارزیابی مهم ترین خدمات اکوسیستمی موجود در محدوده حوضه تعیین شده، تعیین قلمروی منطقه مورد مطالعه، تعهدپذیری در قبال سیاست گذاری و تصمیم سازی، ارزیابی قلمروی اولیه، برنامه ریزی برای ارزیابی خدمات، انتخاب شیوه های مناسب برای زمینه شناسایی شده در سایت، تعیین وضعیت بدیل متناسب با تغییر مدیریت یا سیاست برنامه ریزی شده، انتخاب شیوه های مناسب برای هر یک از خدمات اکوسیستمی شناسایی شده و تحلیل نتایج و اطلاع رسانی در مورد آنها انجام شده است. نقشه کاربری اراضی دو هزار-سه هزار برای سال های 1987 و 2014 نشان داد که کاربری اراضی در چهار گروه اصلی جنگل، مرتع، زمین های زراعی و اراضی عاری از پوشش طی 27 سال دچار تغییراتی شده اند. به طورکلی، به ازای کاهش سطوح جنگلی، در سایر کاربری ها تغییراتی ایجاد شده است. نتایج به دست آمده از تفسیر تصاویر ماهواره ای در تلفیق با بازدیدهای میدانی و سایر مستندات موجود، نشان داد که وسعت کاربری اراضی جنگل از 33348 هکتار در سال 1987 به 24248 هکتار در سال 2014 کاهش یافته است. نتایج ارزیابی کمی نیز نشان داد که در سناریوی آینده، کاهش حدود 0/8 درصد سطح جنگل های متراکم و 0/58 درصد جنگل های نیمه متراکم قابل پیش بینی است.

تغییر کاربری اراضی تغییراتی را در خاک ایجاد می کند که به دنبال آن ماده آلی، مواد مغذی، موجودات خاکزی از جمله قارچ ها را تحت تاثیر قرار می دهد. قارچ های میکوریز آربوسکولار (AMF) از جمله ریزجانداران خاکزی می باشند که با ریشه طیف گسترده ای از گیاهان جنگلی و غیرجنگلی، همزیست می شوند. تنوع و پراکندگی این قارچ تحت تاثیر ترکیب گونه های گیاهی، مشخصه های خاک، شرایط محیطی و ریزجانداران خاک قرار دارد. هدف از انجام این مطالعه بررسی تاثیر تغییر کاربری اراضی از جنگل به چای بر ویژگی های شیمیایی خاک و میزان همزیستی قارچ میکوریز آربوسکولار است. نمونه برداری از خاک مناطق جنگلی و چای کاری های مجاور ارتفاعات شهرستان لاهیجان به صورت تصادفی و به تعداد 20 عدد از هرکدام از کاربری ها در عمق 30-0 سانتی متر اطراف ریشه و در فصل پاییز انجام گرفت. همزمان نمونه های ریز ریشه ها از ریزوسفر درختان و بوته های چای تهیه شد. درصد کلونیزاسیون و تعداد اسپورهای قارچ میکوریز، کربن آلی، pH، فسفر و پتاسیم قابل جذب خاک اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که میانگین درصد کلونیزاسیون و تعداد اسپورها در خاک جنگل بیشتر از خاک باغ چای بود. بین pH و کربن آلی و پتاسیم قابل جذب در خاک دو کاربری اختلاف معنی داری دیده شد. همبستگی منفی بین تعداد اسپورهای قارچ میکوریزا با پتاسیم قابل جذب خاک (0/418-=r) و pH خاک (0/571-=r) و همبستگی مثبت بین درصد کلونیزاسیون ریشه و pH (r=0/453) دیده شد. در نهایت تغییر کاربری و پوشش گیاهی با تغییر خصوصیات شیمیایی خاک موجب کاهش میزان همزیستی و تعداد اسپورهای قارچ میکوریز در خاک شد.

تخریب روز افزون اکوسیستم جنگلی زاگرس در سال های اخیر ضرورت مطالعات ارزشگذاری در این حوزه را دوچندان نموده است. توسعه سریع در روش های ارزیابی اقتصادی در دهه های اخیر امکان استفاده از مفهوم پرداخت برای خدمات اکوسیستم را به منظور حفظ کارکردهای زیستگاهی و تنوع زیستی جنگل فراهم نموده است. در این تحقیق، ارزش کارکرد حفاظت از خدمات زیستگاهی جنگلهای زاگرس شمالی در حوزه سروآباد استان کردستان از طریق روش ارزشگذاری مشروط و مدل لاجیت برآورد گردید. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از 260 پرسشنامه تمایل به پرداخت که بر اساس فرمول کوکران بدست آمده تکمیل شد. سازگاری درونی گویه ها و پایایی پرسشنامه ها از طریق آلفای کرونباخ (77/6) و روا یی گویه ها و پرسش ها نیز با داوری تعدادی از اساتید و کارشناسان آشنا به موضوع مورد تایید قرار گرفت. میزان تمایل به پرداخت افراد برای کارکرد حفاظت زیستگاه از طریق مدل رگرسیونی لاجیت و با استفاده از روش میانه تمایل به پرداخت محاسبه گردید. مقدار مورد انتظار تمایل به پرداخت برای حفاظت از ارزش زیستگاهی منطقه مورد مطالعه در این تحقیق برابر با 52825/8 ریال به دست آمد. همچنین ارزش سالانه حفاظت زیستگاه و حیات وحش حوزه آبخیز سروآباد برابر با 21254/6 میلیون ریال و ارزش حفاظتی و زیستگاهی سالانه کل حوزه (در هکتار) برابر با 58/6 میلیون ریال برآورد گردید. نتایج این پژوهش موید این موضوع است که احتمال پذیرش تمایل به پرداخت در افرادی که قبلاً از منطقه بازدید کرده اند، افرادی که عضو سازمانهای محیط زیستی بوده و یا گرایش محیط زیستی دارند به میزان قابل توجهی بیشتر از افرادی است که فاقد این ویژگی ها می باشند. ارزش برآورد شده در این پژوهش، برای سیاست گذاران و تصمیم گیران توجیه کمی و قابل قبول جهت حمایت و حفاظت از جنگلهای زاگرس خواهد بود.

در این تحقیق به بررسی تاثیر ایجاد ناهمگنی مصنوعی دانسیته در ناحیه ابتدایی و میانی تیرهای بلوط بلند مازو (Quercus castaneifolia) با بررسی تغییرات حاصل در مدول برشی دینامیک حاصل از روش ارتعاش خمشی آزاد در تیر دو سر آزاد پرداخته شده است. بدین منظور تعداد 10 آزمونه از گونه بلوط با ابعاد 720× 40× 20 میلی متر (طولی، شعاعی و مماسی) جهت تعیین مدول برشی در تیرهای اولیه مورد آزمون ارتعاش خمشی آزاد در تیر دو سر آزاد قرار گرفتند. پس از آن آزمونه ها به دو گروه تقسیم شده و از گروه اول بلوک هایی به ابعاد 40×40×20 میلی متر از قسمت ابتدایی و از گروه دوم بلوک هایی با ابعاد ذکرشده از قسمت میانی استخراج شده و توسط چسب پلی وینیل استات به یکدیگر متصل شده و پس از برقراری اتصال آزمون ارتعاش خمشی آزاد مجددا بر روی آزمونه ها صورت پذیرفت. پس از آن بلوک های بلوط از محل اتصال خارج شده و در دو مرحله بلوک هایی از دو گونه صنوبر (Populus nigra) و انجیلی (Parrotia persica) در آنها جایگزاری شده و به منظور تاثیر ناهمگنی ایجاد شده توسط هر یک از بلوک های جایگزین شده بر مقادیر مدول برشی، آزمون ارتعاش خمشی بر روی آنها صورت پذیرفت. نتایج حاکی از آن بود که ایجاد ناهمگنی مصنوعی دانسیته در ناحیه ابتدایی تیر توسط هر سه گونه بلوط، صنوبر و انجیلی تاثیر معنی داری بر مقادیر مدول برشی دینامیک ندارد، درحالی که ایجاد ناهمگنی در قسمت میانی تیر باعث افت معنی دار مقادیر حاصل از این فاکتور شده است. تیرهای ناهمگن شده توسط گونه انجیلی بیشترین و تیرهای ناهمگن شده توسط گونه بلوط با کمترین درصد افت در مقادیر مدول برشی دینامیک مواجه شدند.

در دو دهه اخیر گستره قابل توجهی از جنگل های زاگرس به ویژه در استان ایلام تحت تاثیر بیماری زغالی بلوط قرار گرفته که منجر به خشک شدن سطح وسیعی از توده های بلوط ایرانی شده است. هدف این پژوهش شناسایی وضعیت ساختاری توده های مبتلا به این بیماری و ارتباط بین ویژگی های ساختاری جنگل و مشخصه های درخت با میزان آلودگی به علائم بیماری زغالی بلوط بود. بدین منظور 20 قطعه نمونه 20 آری در راستای خط نمونه ای به طول شش کیلومتر در جنگل دالاب ایلام پیاده و مشخصه هایی مانند قطر یقه، قطر برابرسینه، ارتفاع درخت، مساحت تاج و درجه خشکیدگی درختان اندازه گیری و ثبت شد. نتایج نشان داد که ترکیب گونه ای جنگل برودار خالص با فرم دانه و شاخه زاد بود. تعداد پایه های درختی 153 اصله و رویه زمینی 14/6 مترمربع در هکتار نشان دهنده تراکم و موجودی نسبتا زیاد جنگل است. به طور کلی 85/5 درصد پایه ها نشانه هایی از بیماری را داشتند و نسبت آلودگی پایه های دانه زاد و درختان میانسال و مسن نسبت به پایه های شاخه زاد و جوان بیشتر بود. بر پایه نتایج، مشخصه های درختان مانند قطر یقه، قطر برابر سینه، سطح مقطع، ارتفاع کل و مساحت تاج در سطوح مختلف بیماری به طور معنی داری با هم تفاوت داشتند. به منظور درک پویایی ساختار توده تحت تاثیر بیماری زغالی، پایش مداوم این جنگل ها ضروری است. با توجه به شدت بیشتر بیماری در درختان میانسال و مسن، هرس و کوچک کردن تاج درختان بیمار برای تنظیم نسبت تاج به ریشه و همچنین قطع و خروج درختانی که قابل احیا نیستند از جمله برنامه های عملیاتی پیشنهادی است.

در این پژوهش، کاربرد فرایند کنترل آماری کیفیت در شرکت صنایع چوب کیش مورد بررسی قرار گرفت. فرایند کنترل کیفیت آماری، شامل انواع نمودارهای کنترل و طرح های نمونه گیری به منظور پذیرش می باشد. در این مطالعه، با استفاده از جداول استاندارد بازرسی، مشخصه های کمّی و کیفی مواد اولیه و محصولات در جریان ساخت، بررسی و همچنین نمودارهای کنترل X ̅ و R، P و U برای فرایندهای شیارزنی، سوراخ کاری، روکش کاری و نوارکاری طراحی شدند. در قسمت مواد اولیه و محصولات در جریان ساخت، بهرهای مربوط به ام دی اف 16 میلیمتر، روکش اچ پی ال، نوارلبه ای بی اس خریداری شده و فاصله سوراخ دوبل از لبه قطعه از نظر مشخصه کمّی با استفاده از جداول استاندارد نظامی 414 بررسی شدند. بهر تخته خرده چوب روکش دار خریداری شده و صحّت نوار لبه در قطعات کف کابینت از نظر مشخصه کیفی با استفاده از جداول استاندارد نظامی 105E مورد بازرسی قرار گرفت. همه موارد با سطح کیفیت قابل قبول شرکت مطابقت داشتند. قرار گرفتن نقاط بین حدود کنترل در نمودارهای کنترل بیانگر این است که هر یک از فرایندها در مقطع زمانی انجام مطالعه تحت کنترل بوده و می توان از آنها به منظور کنترل آینده فرایند استفاده کرد. با محاسبه شاخص قابلیّت فرایند مشخص شد که فرایندهای شیارزنی و سوراخ کاری قابلیّت بسیار بالایی داشته و در نتیجه درصد ضایعات در این دو فرایند بسیار پایین است.

نقشه پوشش زمین، پراکنش مکانی چشم اندازهای مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، آب و منابع انسان ساخت را نشان می دهد و به عنوان یک ابزار مهم برای مدیریت و کاهش ریسک در مسایل چالش برانگیز مانند خشکسالی و اثرات آن، امنیت غذایی، کنترل سیل و برنامه ریزی شهری ارزشمند است. به منظور غلبه بر محدودیت های کار میدانی در تهیه نقشه پوشش زمین، استفاده از تصاویر ماهواره ای به دلیل دارا بودن داده های وسیع، چندطیفی و به روز مناسب به نظر می رسد. در منطقه مورد مطالعه، وجود پدیده های ناهمگن مکانی نیز طبقه بندی پدیده ها را با مشکل مواجه می سازد. هدف اصلی این پژوهش، تهیه نقشه پوشش زمین با وضوح بالا با کاربرد تصاویر Sentinel-2A در بستر Google Earth Engine است. در این رابطه، سه الگوریتم طبقه بندی جنگل تصادفی، ماشین بردار پشتیبان و درخت تصمیم مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفت. شاخص های متعدد با استفاده از روش های تبدیل و نسبت گیری طیفی تهیه شد. صحت نقشه های حاصل از طبقه بندی در مقایسه با نقشه های مرجع زمینی ارزیابی شد. در رابطه با ارزیابی تک باندها، بهترین صحت کلی برابر 49 درصد با کاربرد شاخص CVI به دست آمد. بهترین صحت کلی و ضریب کاپا به ترتیب برابر 86 درصد و 0/82 توسط الگوریتم جنگل تصادفی حاصل شد. بنابراین ضمن تاکید بر مزایای GEE شامل دسترسی آسان به داده ها و قابلیت پردازش و مقایسه سریع آنها، می توان ادعا نمود که تصاویر Sentinel-2A برای تهیه نقشه پوشش زمین از لحاظ هزینه، زمان و دقت، کارآیی بالایی دارد و این نقشه می تواند برای مدیریت و برنامه ریزی منابع مختلف طبیعی و انسان ساخت در راستای توسعه پایدار بسیار مفید واقع گردد.

آتش بخش جدانشدنی بیشتر زیست بوم ها است که دارای پیامدهای منفی زیست محیطی و اجتماعی است. شناسایی عوامل مؤثر در وقوع آتش سوزی و پهنه بندی خطر آتش سوزی در جنگل، یکی از ابزارهای اساسی جهت دستیابی به راهکارهای کنترل و مقابله با آتش سوزی است. هدف این پژوهش شناسایی عوامل بوم شناختی مؤثر بر توسعه آتش سوزی و ارزیابی ریسک آتش سوزی در جنگل های منطقه سردشت با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی است. پس از انجام مطالعات پایه، واحدهای همگن زیست محیطی تولید و با استفاده از روش ارزیابی چندمعیاره به چهار طبقه تقسیم شدند. با انجام مطالعات میدانی شرایط بوم شناختی مناطق دارای سابقه آتش سوزی مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه وتحلیل داده ها با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تحلیل سلسله مراتبی صورت پذیرفت و ارزیابی ریسک آتش سوزی به روش خطی انجام شد. در نتیجه گیری کلی پوشش گیاهی و عوامل اقلیمی، مهم ترین عوامل بوم شناختی مؤثر بر توسعه آتش سوزی در زیست بوم جنگل بود. همچنین منطقه ازنظر خطر ریسک آتش سوزی متوسط بود که بایستی برای مناطق پرخطر تمهیداتی مانند ایجاد آتش بر و برج دیده بانی ایجاد نمود.

تحقیق حاضر به منظور سنجش میزان آگاهی و تعیین سطح حساسیت مردم جنگل نشین در مورد مسائل جنگل های شمال در حوضه آبخیز 53 واقع در شهرستان آمل (جنگل های بلیران) صورت گرفت. روش مطالعه در این پژوهش، روش توصیفی-تحلیلی از طریق مطالعه اسنادی و پیمایشی بود. جامعه آماری پژوهش شامل 100 نفر از خانوارهای روستایی جنگل نشین حوضه و همچنین افراد عبوری (گردشگر) بودند که جهت جمع آوری داده ها از روش نمونه گیری تصادفی با ابزار پرسش نامه استفاده گردید. میزان پایایی ابزار اندازه-گیری با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ (78/0) تائید شد. نتایج اصلی پژوهش حاکی از آن بود که در مورد فواید و نقش زیست محیطی جنگل های شمال، میزان آگاهی 89/9 درصد و در زمینه فواید اقتصادی آن، میزان آگاهی 77/7 درصد و در حد زیاد بوده است. همچنین این مطالعه نشان داد تعامل مردم با جنگل های منطقه چندان مطلوب و رضایت بخش نیست.

بررسی رفتار رودخانه تحت تاثیر تغییر اقلیم، به ویژه میزان رواناب در دوره های آینده ضروری است. این پژوهش با در نظر گرفتن مدل گردش عمومی جو (GCM) تحت سناریوهای انتشار RCP 2. 6 و RCP 8. 5، تاثیر تغییر اقلیم بر رواناب حوضه زرینه رود (بزرگ ترین زیرحوضه دریاچه ارومیه) را ارزیابی کرده است. برای این منظور با استفاده از داده های تغییر اقلیم مدل HadGEM2-ES طی دوره 2025-2050، تغییرات دما و بارش در دوره های آتی در حوضه زرینه رود بررسی گردید. جهت ریزمقیاس نمودن این داده ها، جعبه ابزار CCT به کار برده شد. از مدل SWAT جهت ارزیابی تاثیر تغییر اقلیم بر رواناب حوضه استفاده گردید. مدل SWAT با استفاده از آمار ماهانه رواناب، اعتبارسنجی و صحت سنجی شد. در ادامه با معرفی نتایج ریزمقیاس شده مدل گردش عمومی جو، به مدل SWAT، تغییرات رواناب خروجی حوضه در طی دوره 2025-2050 شبیه سازی گردید. نتایج نشان داد که مدل SWAT عملکردهای خوبی در شبیه سازی رواناب ارایه می دهد. میانگین نتایج جعبه ابزار CCT نشان داد که حداکثر و حداقل دما در دوره مذکور افزایش می یابد. بارش سالانه 3/6 درصد افزایش تحت RCP 2. 6 و 2/9 درصد کاهش تحت RCP 8. 5 را نشان داد. نتیجه بررسی رواناب نشان داد که میانگین رواناب دوره آتی در زمستان، بهار و تابستان کاهش می یابد درحالی که روند افزایشی رواناب در پاییز مشهود می باشد. رواناب سالانه تحت RCP 2. 6 و RCP 8. 5 به ترتیب حدود 6/5 و 30 درصد کاهش یافته است که متعاقبا باعث کاهش تخلیه این رودخانه به دریاچه ارومیه می شود.

پژوهش پیش رو با هدف ارزیابی اثربخشی آموزش های منابع طبیعی و محیط زیست در مدارس منطقه یک اداره آموزش و پرورش شهر تهران با استفاده از مدل کرک پاتریک به انجام رسیده است. بدین منظور سنجش میزان اطلاعات کتب درسی از بین دانش آموزان پنج مدرسه (دخترانه و پسرانه) مقطع ابتدایی و متوسطه دوره اول این منطقه در سال تحصیلی 1398-1397 صورت پذیرفت. با این هدف ابتدا به مطالعه کتب درسی تمام مقاطع دبستان و دوره اول دبیرستان پرداخته شد و از بین آنها مطالب مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست استخراج و دسته بندی گردید و با توجه به مطالب مندرج در هر پایه و کاستی آن بسته های آموزشی مناسب بر اساس متون و مستندات تهیه شده از سوی مرکز تربیت محیط بان و آموزش های محیط زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تهیه و در اختیار دانش-آموزان قرار گرفت. این موارد شامل پاورپوینت، فیلم، داستان و نمایش های کوتاه مناسب با موضوع های منابع طبیعی و محیط زیست هر گروه سنی و پایه تحصیلی بود. جلسات آموزشی به صورت یک، دو یا سه جلسه در مدارس داوطلب برگزار شد و در اولین جلسه اقدام به انجام پیش آزمون و پس از پایان جلسات آموزشی نیز پس آزمون از دانش آموزان شد. نتایج بررسی ها در نرم افزار SPSS نسخه 22 تحلیل و مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان داد برگزاری کلاس های آموزش های محیط زیست به شکل حضوری و رودررو دارای بیشترین اثربخشی بوده و نتایج نمرات پیش آزمون و پس آزمون و تحلیل آماری پرسشنامه های سطح سوم و چهارم مدل کرک پاتریک نیز حاکی از وجود اثربخشی آموزش های حضوری بوده است.

پدیده خشکیدگی پوشش گیاهی به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک همواره به عنوان یکی از مشکلات اساسی اکوسیستم های مختلف مطرح بوده است. عوامل متعددی سبب بروز این پدیده در گیاهان می شوند که از جمله مهمترین آنها می توان به عوامل آب و هوایی (کاهش بارندگی و افزایش دما) و حضور آفات و گیاهان نیمه انگلی مانند لورانتوس اشاره کرد. این مطالعه با هدف ارتباط خشکیدگی درختان جنگلی با ساختار توده، عوامل فیزیوگرافی و خاک در جنگل های میان تنگ استان ایلام انجام پذیرفت. برای این منظور پس از تلفیق نقشه های شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا در هر یک از واحدهای همگن یک قطعه نمونه به طور تصادفی پیاده و مشخصه های کمی و کیفی درختان در قطعات نمونه دایره ای شکل به مساحت ١ ٢ آر اندازه گیری و در فرم های آماربرداری ثبت گردید. طبق نتایج به دست آمده مشخص شد زوال درختان بلوط در منطقه مورد مطالعه تحت تاثیر ترکیبی از درختان، توده و رویشگاه است. نتایج نشان داد ٣ ٧ /٥ درصد از درختان بلوط منطقه دچار آسیب دیدگی در اثر پدیده خشکیدگی شده اند که ٥ ٤ درصد آنها دارای فرم رویشی شاخه زاد و ٥ ٨ درصد آسیب دیدگی در محل سرشاخه ها می باشند. درختان در طبقات قطری ٦ ٠ ، ٦ ٥ و ٥ ٠ سانتی متری و ارتفاع ٦ ، ٨ و ١ ٠ متری و همچنین با قطر تاج پوشش ٩ ، ٨ و ٧ متری بیشتر دچار خسارت از ناحیه پدیده زوال بلوط شده اند. نتایج آنالیز ٣ ٠ نمونه خاک بر اساس آزمون t مستقل همچنین نشان دهنده معنی دار بودن اختلاف در برخی از خصوصیات خاک منجمله جرم مخصوص ظاهری، هدایت الکتریکی، ماده آلی، نیتروژن، فسفر و پتاسیم در درختان خشکیده و سالم بود.