مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1400 | دوره:13 | شماره:4 (پیاپی 28) |تعداد مقالات:14

در مطالعات دوران تاریخی ایران با رگه های ناپیدا و آشکار از امپراتوری پر رمز و راز اشکانی موجه ایم که عده ای از مورخان و اندیشمندان را به خود علاقمند کرده است. پژوهش های امروزی با استفاده از منابع یونانی، رومی، ارمنی، سریانی، منابع فارسی میانه، منابع اسلامی و همچنین یافته های باستان شناسی تاریخ اشکانیان را موردمطالعه قرار داده و از تاریخ این سلسله در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ابهام زدایی نموده اند. امروزه بازسازی بخشی از تاریخ شاهنشاهی اشکانی بر پایه متون کهن تاریخی امکان پذیر است. تواریخ نگاشته شده به زبان سریانی، بخشی از مهم ترین منابع تاریخی جهت بازسازی تاریخ شرق نزدیک باستان را فراهم می کنند. این منابع برای بازسازی تاریخ ایران پیش از اسلام نیز دارای اهمیت هستند به گونه ای که نگارش تاریخ ایران در عهد ساسانی بدون بهره بردن از منابع سریانی امری بیهوده و ناقص خواهد بود. با چنین پیش زمینه ای هدف مقاله حاضر آن است که تاریخ شاهان اشکانی را در دسته ای از منابع ردیابی نماید. با بررسی تمام تواریخ موجود سریانی درنهایت مشخص می شود که این منابع به شکلی تعجب آور تماما شاهان اشکانی را نادیده گرفته و هیچ نام و نشانی از آنها در این منابع یافت نمی شود. شاید در نگاه نخست عدم وجود تاریخ شاهان اشکانی در منابع سریانی این نکته را به ذهن آورد که دیگر نیاز و ضرورتی به بررسی این منابع در ارتباط با تاریخ اشکانیان وجود ندارد، اما برخلاف چنین دیدگاهی این مقاله بر آن است که چنین غیبتی را دست مایه قرار داده و نشان دهد که فراموشی شاهان اشکانی در منابع سریانی امری اتفاقی نبوده است بلکه کاملا تحت تاثیر سنت تاریخ نگاری ایران در عصر ساسانی بوده. این در صورتی است که امروزه متون تاریخی نگاشته شده به زبان پهلوی در عصر ساسانی، ازجمله خدای نامه از میان رفته است، این منابع سریانی به شکلی غیرمستقیم به ما نشان می دهند که چگونه تاریخ اشکانیان در تاریخ نگاری ملی ایرانیان یکسره نادیده گرفته شده بود.

مطالعه سازمان تولید سفال در دوره مفرغ به شناخت ویژگی های فرهنگی و فنی کمک ویژه ای می کند. این شناخت با تکیه بر فناوری تولید و شناخت سنت های به کار رفته در تولید سفال با بررسی امکان مبادله یا تجارت و کنش های درون و برون منطقه ای حاصل خواهد شد و بر این اساس تبیین و تحلیل شاخصه های سفالگری اجتماعات انسانی در دوره های پیش از تاریخی به ویژه مفرغ ضرورت می یابد. حوزه فرهنگی خراسان که اطلاعات باستان شناسی دوره مفرغ آن اندک است، از دشت متعددی تشکیل شده که نیشابور یکی از مهم ترین آن ها است. دلیل این امر موقعیت مکانی مناسب برای توسعه جوامع انسانی و قرارگرفتن در مسیر راه های ارتباطی شرق به غرب است. در این دشت محوطه ای به نام شهرک فیروزه وجود دارد که به مدت پنج فصل کاوش شده است. در این محوطه مدارک خوبی از ساختمان کوره ها، فنون تولید و فرم های سفالی به دست آمده که جامعه آماری پژوهش حاضر را شکل می دهد. بر این اساس فرایند تولید سفال خارج از بافت مسکونی انجام شده و به صورت متمرکز همچون مراکز صنعتی بزرگ مقیاس در حاشیه یا مجاور استقرار شکل گرفته است. فناوری تولید آنها نیز با هدف تولید انبوه انتخاب و طرح ریزی گشته است. فرم های ساده و متنوع در رویکردی تطبیقی با نگاهی گاه شناختی در مفرغ میانی و جدید قرار گرفته و با دانستن بومی بودن تولید در تکوین آن با فرهنگ بلخی-مروی (آمو دریا) به عنوان مهم ترین فرهنگ شناخته شده آسیای میانه در عصر مفرغ؛ احتمالا تاثیرگذار بوده است. تشابهات سنت های سفالگری و به نوعی سازمان تولید تخصصی سفال مابین دشت نیشابور و آسیای میانه نشان از سنت های مشابه در مقیاس فرامنطقه ای دارد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که سفالگری دوره مفرغ نیشابور بیش از نواحی داخلی ایران، با آسیای میانه ارتباط و پیوند داشته است.

اورارتوها در حدود سده های نهم تا هفتم ق. م در نواحی اطراف دریاچه های ارومیه در ایران، وان در ترکیه و سوان در ارمنستان حکومت کردند و آثار و کتیبه های بسیاری از خود بر جا نهادند. یکی از انواع این اسناد برجای مانده از آن ها گوی های گلی هستند. تعداد 1416 گوی در کاوش های محوطه بسطام در استان آذربایجان غربی به دست آمده که در موزه ملی ایران نگهداری می شوند و با وجود ابعاد کوچک اطلاعات مهمی را ارایه می کنند. مهرهای استفاده شده بر این گوی ها از هر دو نوع جوهرگین و استوانه ای بودند که گاه کتیبه داشتند. یکی از انواع اثر مهرهای این گوی ها دارای کتیبه روسا دوم اورارتویی است. پیشتر پژوهش هایی بر تعداد اندکی از گوی ها و اثر مهرهای اورارتویی بسطام انجام شده است. نگارنده با پژوهش به روش میدانی و کتابخانه ای بر کلیه گوی های بسطام در موزه ملی ایران این پرسش را داشت که آیا اثر مهرهای روسا با یکدیگر تفاوت دارند؟ اگر تفاوتی در آن ها دیده می شود دقیقا چیست؟ آیا فقط یک مهر روسا بر گوی های بسطام زده شده است؟ آیا مهر روسا در بسطام مشابه سایر محوطه های اورارتویی است؟ بر همین اساس نگارنده در این نوشته گوی هایی که مهرنبشته روسا دوم را دارند معرفی و انواع آن ها را در سه گروه اصلی و سه زیرگروه دیگر بنا بر متن کتیبه، جایگاه کتیبه در قیاس با نقش اثر مهر و همچنین اندازه عناصر صحنه اثر مهر بر شمرد. همچنین نگارنده اثر مهر استوانه ای روسا دوم را با سایر اثر مهرهای استامپی مشابه در آیانیس و زیویه مقایسه کرده است که بر آن ها فقط تصویر روسا دیده می شود. اثر مهرهایی را نیز که مشابه نمونه بسطام هستند؛ اما، به روسا تعلق ندارند معرفی کرده است. وجود تفاوت هایی در جزییات اثر مهرهای روسا در بسطام نشان از وجود چند عدد و گونه مهر دارد. حتی احتمال دارد تفاوت این مهرها به دلیل تقدم و تاخر زمان تولید و استفاده از آن ها باشد. در واقع هدف نگارنده بیان آن است که این مهرهای به ظاهر مشابه تفاوت هایی دارند که نشان می دهد مهرهای متعددی از روسا بر گوی های بسطام زده شده است.

دشت مریوان در سال 1397 در قالب برنامه بررسی و شناسایی باستان شناسی دشت مریوان مورد شناسایی و بازنگری مجدد قرار گرفت که در طی این پروژه 60 اثر باستانی از دوران نوسنگی بدون سفال تا دوره اسلامی شناسایی و بازنگری شدند. در میان آثار مورد بازدید 1 محوطه مربوط به دوره نوسنگی بدون سفال، 14 محوطه مربوط به دوره مس وسنگ(قدیم، میانی، جدید)، 2 محوطه احتمالا متعلق به دوره مفرغ، 11 محوطه و گورستان از عصر آهن، 28 محوطه تاریخی شامل استقرارها و گورستان های اشکانی و 12 محوطه متعلق به دوره اسلامی هستند. با توجه به الگوی استقراری شناسایی شده در نقاط مختلف دشت مریوان مشخص شد که به طرز جالبی تمامی محوطه های پیش از تاریخ شامل دوره های نوسنگی و مس وسنگ دشت مریوان در بخش شمالی و جنوبی دریاچه زریبار واقع شده اند. به احتمال زیاد چنین الگوی پراکنش استقراری به دلیل سطح آب دریاچه در ادوار یاد شده و عرض بسیار کم زمین های کشاورزی تا دامنه ارتفاعات در دو سوی شرقی و غربی دریاچه بوده باشد و احتمالا این کریدورها فقط مسیر-های مواصلاتی بوده اند که شمال و جنوب دریاچه را به هم مرتبط می ساخت. البته بخشی از دشت مریوان در شرق شهر کنونی مریوان پراکنده است که فاصله زیادی با دریاچه زریوار دارد و استقرار های پراکنده در این بخش در حاشیه رودخانه اصلی که یکی از شاخه های رودخانه گاران است شکل گرفته اند.

تفسیر رفتارهای گذشته ی انسان و توجه به درک و سنجش فرایندهای پیچیده ی تعاملی بین انسان و محیط از حیث وابستگی آن به اجزای محیط طبیعی و اکولوژیکی در مرکز توجه باستان شناسی جدید قرار دارد. بررسی های باستان شناسی و تحلیل الگوهای استقراری، از روش های شناخته شده در باستان شناسی برای کمک به شناخت این فرایندهای تعاملی است. حوضه ی جنوبی دریاچه ی ارومیه با مطالعات هیات باستان شناسی دانشگاه پنسیلوانیا در تپه حسنلو و دشت سندوس به یکی از مهم ترین مناطق باستان شناختی و مبنایی برای گاهنگاری در شمال غرب ایران بدل گشت. در این میان دشت پیرانشهر از طرفی به دلیل همجواری با محوطه حسنلو در شمال و محوطه ربط در جنوب و از طرف دیگر به دلیل همسایگی این منطقه با قدرت های بزرگی چون آشور و اورارتو و مانا در نیمه ی اول هزاره ی اول ق. م جزو نواحی مهم از نظر مطالعات باستان شناسی عصر آهن شمال غرب ایران است. پژوهش پیش رو با این فرض که استقرارهای عصر آهن دشت پیرانشهر از الگوی استقراری مشخصی پیروی می کنند، دشت پیرانشهر را بررسی کرد. در این پژوهش سعی گردید با استفاده از روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای و به کارگیری مدل های تحلیل جغرافیایی تفسیر روشمند و مناسبی از نحوه ی توزیع محوطه های عصر آهن و هزاره ی اول ق. م دشت پیرانشهر ارایه گردد. بررسی ها نشان داد که استقرارهای عصر آهن منطقه بیش از همه تحت تاثیر دو عامل جغرافیایی ارتفاع از سطح دریا و میزان دسترسی به رودخانه ها بوده و همین امر باعث ایجاد شبکه های خطی در مسیر رودخانه ها و با ارتفاع گزینی مناسب نسبت به دشت گردیده است. همچنین مشخص شد که استقرارهای عصر آهن این دشت به تبعیت از شکل ناهمواری ها و جغرافیای طبیعی منطقه در نیمه ی نخست هزاره ی اول ق. م با ایجاد سلسله مراتب استقراری مشخص میل به سوی تشکیل یک واحد سیاسی مستقل محلی داشته است که می توان نشانه های وجود این واحد سیاسی را در متون آشوری نو با نام خوبوشکیا شناسایی کرد.

نقاشی های دیواری میراث تاریخ شیعی در قالب هنر عامیانه از اواخر دوره صفوی و اوج گیری آن از دوران قاجار به بعد، به عنوان بخشی از فرهنگ دینی تاریخی اجتماع عامه در بناهای مذهبی (بقاع، تکایا، و امامزاده ها) با تداوم کاربری تا به امروز، سبب ظهور نگرش مخصوص به ویژگی های شاخص این نقاشی ها و انتظارات مخاطبان عامه آنها به عنوان مخاطبان هدف، در فرایندهای مرمتی می گردد. اکثر دیوارنگاره های این ابنیه به شرح روایات مذهب شیعه پرداخته اند به طورکلی در دهه های اخیر بیان اهمیت جایگاه ارزش های مرتبط با مخاطبان هدف آثار میراثی در حال کاربری و تمرکز بر ادراکشان منجر به این تحقیق گردید تا در این مقاله به دنبال این هدف باشد که تاثیرات ارزش های نقاشی های عامیانه تاریخ شیعی ایران و انتظارات مخاطبان عامه امروزی آنها را بر ادراک ایشان از روایت های تاریخی دیوارنگاره ها در طی بازسازی تصویری این آثار، بررسی نماید. این مهم به سبب گسترش رویکردهای ارزش مدار در مبانی مرمت معاصر در سطح بین المللی و اهمیت مبحث جامعه شناسی مخاطبان هنر عامه و نیز به ضرورت و به جهت فقدان پژوهشی دانشگاهی در این زمینه در داخل کشور، صورت گرفته است. این مقاله در یک روش کیفی، از مطالعات کتابخانه ای و فن مصاحبه هدفمند و نیمه ساختاریافته با 13 نفر از متخصصین جهت جمع آوری داده ها استفاده کرده، و با رویکرد پدیدارشناسی کلایزی به صورت طبقه بندی مصاحبه ها تا دستیابی به پاسخ سوال تحقیق، مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. یافته های پژوهش منجر به دستیابی به 6 مقوله فرعی و 11 زیر مقوله گردید که مقولات فرعی به عنوان عوامل موثر بر بازسازی کمبودهای دیوارنگاره های عامیانه مذهبی بر اساس اولویت های ارزشی و انتظارات مخاطبان عامه این آثار عبارت اند از: 1) جایگاه ارزش های ویژه نقاشی های عامیانه تاریخ شیعی، 2) عوامل موثر بر ادراک مخاطبان عامه 3) عوامل موثر بر بازخوانی ذهنی مخاطبان 4) تعریف مخاطبان هدف (ذینفعان) 5) انتظارات مخاطبان از خوانش تصاویر روایات تاریخی-مذهبی، و 6) انتظارات مخاطبان از مرمت و بازسازی نقاشی ها؛

سفال نوع لرستان طی سده های نخستین هزاره اول ق. م در منطقه پیشکوه لرستان رواج یافته است. تاکنون گونه شناسی جامعی از این گونه سفال ارایه نشده و تنها نوع منقوش آن شناخته شده است. به همین دلیل سفال نوع لرستان به سفال منقوش باباجانIII نیز شهرت دارد. علت عدم وجود گونه شناسی کامل سفال نوع لرستان، کمیاب بودن این نوع سفال در محوطه های کاوش شده و همچنین محدود بودن بررسی ها و مطالعات باستان شناختی هزاره اول ق. م در پیشکوه طی دهه های گذشته است. نتیجه این فقدان در برخی موارد سبب بروز اشتباهاتی در تاریخ گذاری محوطه ها و نیز گونه شناسی سفال های مربوط به آنها شده است. اما طی سال های اخیر با کشف سفال نوع لرستان در کاوش چندین محوطه و نیز طی بررسی های هدفمند نگارنده در منطقه پیشکوه، داده های لازم برای این پژوهش به دست آمده است. لذا در این مقاله سعی شده با اتکا به داده های کاوش ها و بررسی های جدید باستان شناختی، گونه شناسی جامعی از سفال نوع لرستان ارایه شود. در این راستا تلاش شده بر اساس طبقه بندی یکسری از مشخصه ها مانند کیفیت ساخت، نقوش و فرم ظروف گونه شناسی معتبری از این نوع سفال ارایه گردد. نتایج این پژوهش نشان داد که سفال نوع لرستان یک فرهنگ سفالگری طی سده های نخستین هزاره اول ق. م در منطقه پیشکوه بوده است. این گونه سفال از لحاظ کیفیت ساخت در سه نوع ظریف، متوسط و خشن ساخته شده است؛ و به سه صورت سفال با تزیینات منقوش، سفال با تزیینات حجمی و سفال ساده تولید شده است. وجود انواع استانداردها در سفال نوع لرستان که با مطالعه و گونه شناسی این سفالینه ها حاصل شد، نشان از تولید آنها در سطح گسترده دارد. علاوه بر آن، محوطه حاکمیتی باباجان تپه منبع اصلی توزیع این فرهنگ سفالگری بوده است؛ به طوری که بیشترین حجم و اصلی ترین نمونه های سفال نوع لرستان در این محوطه به دست آمده است. این پدیده خود می تواند نشانگر نوعی از وحدت سیاسی-فرهنگی حوزه پیشکوه طی اوایل هزاره اول ق. م باشد.

در میانگاه شهر اردشیرخوره (شهر گور)، برجی چهارگوش، سازه ای به شکل دایره و همچنین بارو و خندقی مدور قرار دارند که از شاخص ترین ساختارهای این شهر به شمار می روند؛ اما در بخش شمال شرقی شهر اردشیرخوره، مکانی به نام «تخت نشین» به شکل سکویی از سنگ های گران وزن و پاک تراش و گودالی به شکل آبگیر باقی مانده است که افراد مختلفی از سده های اولیه اسلامی تا امروز، به چیستی و کارکرد آن پرداخته اند. با این حال، هنوز دیدگاه های متفاوتی درباره این مجموعه مطرح است؛ برای نمونه چهارتاقی واقع بر روی سکوی تخت نشین با نام هایی مانند آتشگاه، قصر، طربال، آتشکده، دکان، آتشخانه، کوشک، ایران کیاخره، ایوان، دکه، ایران گرده، کاخ، عمارت، برج، خانه، چهارطاق و زیگورات نامیده شده است. افزون بر این، آبگیر کنار سکو نیز چشمه، غدیر، حوض آب، آب انبار و آب نما نام گذاری شده است. این اسامی متفاوت نمایانگر ناشناختگی و ابهام در ماهیت ساخته های مجموعه تخت نشین است. تخریب بخش عمده ای از ساختمان های مجموعه تخت نشین و پنهان ماندن بقایای آن در زیر آوار در گذر زمان، سبب شده است که در اسناد و منابع مختلف کمتر به این مجموعه توجه شود. بنابراین با نقد دیدگاه های متفاوتی که پیرامون ساخته های این بنا وجود دارند، این پژوهش با هدف بازشناسی کارکرد مجموعه تخت نشین به چگونگی ارتباط فضاها و چرایی ساخت آن در میانگاه شهر اردشیرخوره می پردازد. برای دستیابی به هدف یادشده از روش تفسیری-تاریخی با مطالعه و تحلیل منابع کتابخانه ای، به بازخوانی گزارش های باستان شناسی و سندهای تاریخی پرداخته شده است. همچنین از طریق بازدیدها و برداشت های میدانی هم اطلاعات دقیق تر و جدیدتری به دست آمدند که راهگشای پژوهش بودند. به علاوه با تحلیل کالبدی و فضایی بناهای مشابهی همچون چهارتاقی و معبد آناهیتای شهر بیشاپور به مقایسه تطبیقی چهارتاقی و حوض آب در میانگاه شهر اردشیرخوره پرداخته شده است. در نتیجه، یافته های پژوهش نشان می دهد که ساختمان روی سکو به شکل تالاری چلیپایی است که الگویی چهارتاقی دارد و در بستری هم جوار و مشرف بر حوض دست ساز در میانگاه شهر اردشیرخوره قرار گرفته است. به احتمال بر طبق گفته ابن بلخی و بقایای آوار قابل مشاهده بر روی زمین، چهارطاقی مشابهی نیز وجود داشته است که مکان آن می تواند همجوار بنای موجود یا روبروی حوض دوم باشد. از این رو، این چهارطاقی ها به مثابه آتشگاهی پیوسته و متصل به حوض آب، ساختاری را پدید آورده اند که نشان از الگویی رایج در شکل گیری مجموعه های آیینی دوره ی ساسانی در ارتباط با آب و آتش مقدس دارد و این انگاره را به میان می آورد که می تواند با قرارگیری در کنار حوض آب مقدس و آتشگاه، نیایشگاهی برای ایزد بانو آناهیتا در یک مجموعه آیینی-تشریفاتی باشد.

بررسی بناهای دوران اسلامی در ایران، حضور بی شمار آرامگاه های مذهبی و غیرمذهبی را نشان می دهد که در اکثر نقاط این مرز و بوم پراکنده اند. این ابنیه به عنوان یکی از مهم ترین عناصر معماری اسلامی-ایرانی از گوناگونی ویژه ای برخوردارند، به طوری که مطالعه آنها ویژگی های معماری و تزیینی هر دوره را نمایان می کند. آرامگاه برای شخصیت های مذهبی و بزرگان در ایران بیشتر از سایر کشورهای اسلامی مورد توجه بوده است؛ دلیل این امر نیز به نقش آرامگاه ها و آمیختگی آن با آداب ورسوم و مذهب ایرانیان مسلمان برمی گردد و همین امر است که توجیه گر تداوم اقبال عامه مردم به آرامگاه های مذهبی در ایران است. در این تحقیق به معرفی معماری آرامگاه سلطان ابراهیم رضا (ع) واقع در روستای آبگرم شهرستان در میان، استان خراسان جنوبی پرداخته خواهد شد. در پژوهش حاضر ضمن معرفی و تحلیل معماری بنا، نقوش و تزیینات، کتیبه ها و یادگار نوشته ها بنا موردبحث قرار می گیرد. مقاله حاضر بر اساس روش توصیفی-تحلیلی بوده و یافته های آن بخشی از طریق مطالعه منابع کتابخانه ای و بخش دیگر به صورت میدانی انجام شده است. سوال اصلی پژوهش این است که این بنا در چه دوره ای ساخته شده است و معماری بنا دارای چه ویژگی هایی شاخصی است؟ با توجه به کتیبه بنا و گزارش های کوتاهی که توسط محققان قبلی انجام شده، تاریخ ساخت بنا به دوره صفوی برمی گردد، درحالی که با مطالعه و تحلیل معماری بنا با بناهای تیموری در خراسان، احتمالا قدمت آن به اواخر دوره تیموری برمی گردد. آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، بنایی چهار ایوانی که دارای گنبد و ایوان رفیعی در دو طبقه ساخته شده است. از جمله ویژگی های معماری بنا ضمن قرینگی آن و استفاده از طاق ها و قوس های متنوع، وجود کتیبه هایی با خطوط مختلف در داخل آرامگاه و درب های کتیبه دار است که اطلاعات کاملی از این بنا طی یک بازه طولانی را ارایه می دهد.

در بین اشیاء هنری دوره ساسانی، دیسکی مرمری در موزه هنر کلیولند وجود دارد که تاریخ ورود آن را سال 1963 میلادی ثبت کرده اند. در ارتباط با نقش فرد حک شده روی دیسک، در اطلاعات ثبت شده موزه کلیولند با توجه به نظر دوروتی شپارد از موزه کلیولند آمده است که این نقش متعلق به اردشیر دوم است. با توجه به فرم غیرعادی و تک بودن چنین شییی در میان آثار دوره ساسانی و با وجود آنکه نقش و موضوع حک شده بر آن شاخصه هنر دوره ساسانی است؛ اما به کمک داده های باستان شناسی می توان اطلاعات جالبی برای آن ارایه کرد. اهداف این مطالعه، درک ماهیت نقش شخص حک شده بر روی این دیسک مرمری و تلاش جهت ارزیابی این ادعا که فرد نقش شده آیا اردشیر دوم ساسانی است؟ به علاوه نگارندگان سعی کردند تا در مورد ماهیت اصلی خود دیسک مرمری بر اساس یافته های باستان شناسی ارزیابی انجام دهند تا بتوانند در مورد منطقه جغرافیایی تولید این اثر گمانه زنی کرده و مشخص کنند که آیا این اثر تولید همان منطقه ای است که از آن یافت شده یا تولید محل دیگری از قلمرو شاهان ساسانی بوده است؟ نگارندگان در این پژوهش با آوردن نمونه های مشابه دیسک های مرمری از دوره پیش از تاریخ، نشان داده اند محل ساخت این شی در شمال شرق ایران، در محوطه ای است که هم قبرستان عصر مفرغ بوده و هم آثار سکونت دوره ساسانی را داشته است؛ اصل دیسک متعلق به دوره مفرغ و فرهنگ حصار / گرگان است که نمونه های آن از قبور این دوره یافت شده است. همچنین با توجه به فرم و تزیین تاج نقش شده روی این دیسک و مقایسه آن با تاج اردشیر دوم در طاق بستان و بشقاب اردشیر دوم که از محوطه مس عینک افغانستان به دست آمده است، به نظر می رسد اردشیر دوم نمی تواند شاه نقش شده بر این دیسک باشد. فرد نقش شده بر این بشقاب احتمالا یکی از شاهزادگان ساسانی حاکم منطقه یا یکی از شاهان سلسله های محلی صدر اسلام منطقه است، سلسله هایی که چندین قرن به سنن ساسانی وفادار باقی ماندند.

بی تردید راه بزرگ خراسان که به تعابیری مصطلح راه ابریشم خوانده می شود، یکی از مهم ترین راه های تجاری در طول دوران تاریخی ایران بوده است. این مسیر مهم در یک چشم انداز و منظر جامع و کلی، کشور چین را به سواحل مدیترانه پیوند می داد و در این راستا جاده مذکور از خراسان بزرگ در گستره ایران فرهنگی و بسیاری از نواحی مهم دیگر همجوار می گذشت. راه خراسان بزرگ علاوه بر کارکرد تجاری و تاثیرات اقتصادی و معیشتی مردمان نواحی مختلف، به دلیل برخورد فرهنگ ها، تاثیرات اجتماعی عمیقی و گسترده ای بر جوامع انسانی دوره های مختلف داشت. در این میان استان مرکزی و بخصوص بخش شمال این استان در محدوده های فعلی دو شهرستان ساوه و زرندیه نقش بسیار مهمی در این راه از پیش از اسلام تا افول آن در دوره صفوی داشته است. از این رو در پژوهش حاضر با بهره برداری از متون تاریخی و جغرافیایی، بررسی ها و کاوش های باستان شناسی صورت گرفته، تلاش شده تا امتداد این راه باستانی و همچنین شهرها، بناها و منزلگاه های مهمی که در این مسیر تاریخی قرار داشته، مشخص و چگونگی و چرایی مسیرهای ارتباطی و موجودیت تاریخی این راه باستانی، در این ناحیه تبیین گردد. مهم ترین دستاورد این پژوهش تبیین چگونگی و چرایی و چشم انداز جغرافیایی و تاریخی این راه باستانی بر اساس انطباق موقعیت محوطه های باستانی شناسایی شده با جایگاه منزلگاه های اشاره شده در منابع و متون تاریخی و ترسیم نسبی راه خراسان در شمال استان مرکزی است که در این میان ساوه و مشکویه به عنوان دو منزلگاه مهم که به صورت مکرر متون به آنها پرداخته اند و شواهد باستان شناسی ارزشمندی که نشان از جایگاه و اعتبار بالای آنهاست، به دست آمده است؛ در طول مسیر راه خراسان مورد واکاوی قرار گرفته و آثار فرهنگی و بناهای مرتبط به این مسیر باستانی، مشخص شدند.

حوضه ی هلیل رود از جمله مناطق باستانی شناخته شده هزاره ی سوم پ. م در جنوب شرق ایران است که از این حوضه در پی مطالعات باستان شناختی سال1380 تاکنون بیش از سیصد محوطه باستانی دوره های پیش از تاریخ تا دوران اسلامی شناسایی شده است. مهم ترین آثار این منطقه کشفیاتی متعلق به هزاره ی سوم پ. م است که قابل مقایسه با آثار باستانی تمدن های بین النهرین، ایلام، آسیای میانه و دره سند است. مسیله اصلی این پژوهش شناخت تمدن هلیل رود از طریق مطالعه نقش مایه های نمادین اشیایی با فرم سنجاق های میله ای است که از سراسر حوضه ی هلیل رود شناسایی شده است و در باغ موزه هرندی کرمان نگهداری می شود، این اشیاء 155قطعه سنجاق میله ای است که گروهی به صورت میله هایی ساده و فاقد نقش و 24 قطعه آن دارای سر سنجاق مزیین به نقوش جانوری، گیاهی و هندسی است که هدف این پژوهش معرفی و شناخت سه قطعه از سنجاق های مذکور است که به دلیل نقش رویارویی جانوران انتخاب و مورد بررسی واقع شده است. توصیف نقش جانوران در این سنجاق ها به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است و نقش مایه های این سه شیء به عنوان یافته های فرهنگی هنری حوضه هلیل رود در یک مطالعه تطبیقی با نقش مایه های محوطه های شاخص هزاره سوم پ. م در جنوب شرق ایران، تمدن های بین النهرین و آسیای میانه مورد ارزیابی قرار گرفته است و از دیدگاه بررسی تاریخ هنر، با گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی شامل مشاهده این آثار در موزه و عکاسی، طراحی، گونه شناسی نقش مایه ها و شناخت شیوه و سبک شکل ها به مطالعه تطبیقی و مقایسه ای این نقوش پرداخته شده است و در کنار روش میدانی با استفاده از اسناد و منابع مکتوب این تحلیل ها تکمیل شده است و در نتیجه بررسی این سنجاق ها مشخص شد که فرم سنجاق ها با فرم بدن جانورانی مانند بزهای کوهی روی پاهای جلو ایستاده و به صورت نمادین در حال تغذیه درخت، عقاب هایی با بال های برافراشته، مارهایی با دهان باز و به حالت تهاجمی و شیرهایی نشسته در مقابل یکدیگر به حالت کاملا قرینه اجرا شده است و همین حالت قرینه بودنشان در مقابل یکدیگر، رویاروی بودن آن ها را القاء می کند، بنابراین این نقش ها از نظر رویاروی بودن جانوران و ویژگی های محتوایی و احتمالا اسطوره شناختی دسته بندی و مورد ارزیابی قرارگرفته اند، با توجه به مشاهده و مقایسه این نقوش می توان اذعان داشت که این اشیاء نشان دهنده تاثیر بینش و آگاهی سازندگان این آثار و تعامل نظام مند انسان با محیط زیست و فرهنگ رایج درگذشته است که از طریق اعتقادات، باورها و حس زیبایی شناسی هنرمند تولیدکننده خلق شده است و شباهت این نقوش به جانوران محوطه های باستانی دیگر نشان از طبیعت مشترک این مناطق و تاثیر فرهنگی هنرمندان بر یکدیگر در خلق آثار هنری بوده است.

فعالیت های باستان شناختی منطقه قره داغ (ارسباران) با هدف ترسیم چشم انداز بلندمدت علمی و درک جایگاه باستان شناسی منطقه، در جهت تبیین اوضاع سیاسی-اجتماعی و ارزیابی تحولات و جریانات فرهنگی و شناسایی مسیرهای ارتباطی شمال آذربایجان در دوره های مفرغ و آهن، با اتکا بر روش های میدانی انجام می گیرد. اولین فصل این پروژه در سال 1396 به شناسایی محوطه های مفرغ و آهن شهرستان ورزقان اختصاص یافت. منطقه مورد بررسی دارای وسعت تقریبی 2368 کیلومترمربع بوده و در منتهی الیه غربی منطقه قره داغ قرار دارد. با نظر به توپوگرافی منطقه، دره های میان کوهی غرب ورزقان دروازه ورود به قره داغ شمرده شده و به عبارتی گذرگاه طبیعی غرب به شرق محسوب می گردد که با توجه به مسیر حک کتیبه های اورارتویی، به نظر هجوم اورارتوها در قرن هشتم ق. م به منطقه نیز از این گذرگاه صورت گرفته است. لذا به روشنی آشکار است که منطقه از نظر پتانسیل های محیطی، جغرافیایی و امنیتی نیز قابل توجه و دارای اهمیت است. طی این بررسی 143 محوطه از دوران مفرغ قدیم تا آهن III در منطقه شناسایی گردید که از اهداف مهم این بررسی می توان به ثبت تحولات در گذر از هر دوره به دوره دیگر در رابطه با نوسانات جمعیتی، الگوی مکان گزینی و استقرار، شیوه معیشت و روش تدفین اشاره کرد. طبق این شواهد، تعداد استقرارها در دوره مفرغ قدیم در منطقه بسیار محدود و ضعیف است. با فروپاشی جوامع نیمه کشاورز دوران مفرغ قدیم، زندگی عشایری به صورت محدود در دوره مفرغ میانی شکل می گیرد. در اواخر دوره مفرغ میانی، مجددا با شکل گیری جوامع یکجانشین، شاهد افزایش جمعیت منطقه و به وجود آمدن پیچیدگی های اجتماعی طی دوره مفرغ جدید تا آهن II هستیم که در پی آن، یک نوع جامعه طبقاتی اولیه، تحت مدیریت حاکمان کوچک محلی شکل می گیرد. در نهایت طبق منابع مکتوب در منطقه، با هجوم قدرت های نظامی همسایه (اورارتوها) به منطقه، جوامع دوره آهن فروپاشیده و در ظاهر تعداد محوطه ها کاهش می یابد.

نواحی غرب ایران در طی دوره ساسانی و سده های نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بوده اند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می توان به ولایت ماسبذان اشاره کرد. طبق تقسیم بندی های جغرافیایی دوره ساسانی و اسلامی، ماسبذان به ترتیب در قالب ایالت های کوست خوربران و جبال قابل تعریف است که شهر سیروان/شیروان کرسی آن به شمار می رفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافیای سرزمینی کنونی ایران، ماسبذان منطبق بر بخش های شمالی استان ایلام است. قابلیت ها و امکانات طبیعی بالای منطقه و موقعیت ارتباطی مناسب باعث شکل گیری و گسترش استقرارها و بناهای مهمی در آن شده است. «قلعه سام» یکی از آثار ارزشمند این ناحیه محسوب می شود که علی رغم اهمیت ویژه آن (به لحاظ شاخصه های معماری) تاکنون ناشناخته مانده است. این بنا در تنگه «سی پله» در محدوده مرزی استان های لرستان و ایلام واقع شده است. قلعه سام از دو بخش مجزا (از نظر سازه ای) اما مرتبط با هم (از نظر کارکردی و تاریخ ساخت) تشکیل شده است؛ ساختار اصلی محوطه متشکل از بنای گنبددار آراسته به تزیینات گچ بری در پایین دست محوطه و دژی مستحکم در بالادست آن است. هدف مقاله حاضر آن است تا با اتکاء بر یافته های باستان شناختی و شواهد معماری موجود، ضمن معرفی و شناساندن قلعه سام، هویت کارکردی و گاهنگاری آن ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد. رویکرد تحقیق تاریخی است و یافته ها با استفاده از روش یافته اندوزی از منابع کتابخانه ای و بررسی میدانی گردآوری شده اند. ویژگی های سازه ای و ریخت شناسی قلعه سام، بیانگر آن است که این بنا اقامتگاهی امنیتی متعلق به شخصی عالی رتبه بوده است. مشخصه های مکانی این بنا در ترکیب با سایر آثار موجود در تنگه سی پله، نشان از غلبه انگیزه های سیاسی و امنیتی در ساخت آن دارد. عناصر معماری، سفال های پراکنده در عرصه و پیرامون محوطه و تزیینات گچ بری به کار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازه زمانی اواخر دوره ساسانی و سده های آغازین اسلامی است.