آموزه های قرآنی
سال:1396 | دوره:- | شماره:25 |تعداد مقالات:10

سلفیه معاصر از ابن کثیر دمشقی به عنوان یک مفسر تمام عیار سلفی یاد می کنند. نوشتار حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان حوزه ای اساسی در مکتب سلفیه، ادعای مذکور را خدشه پذیر می داند. با بررسی جامع تفسیر القرآن العظیم درمی یابیم که رویکرد تفسیری ابن کثیر در برخی جوانب نظری و عملی مبحث توحید، مخالفتی تام و یا جزئی با تلقی خاص سلفیه دارد. وی با برگزیدن مکتب تفویضی ـ تاویلی در مساله تفسیر صفات الهی، خود را به دیدگاه متاخران اشاعره به عنوان یکی از مکاتب مخالف سلفیه متمایل نموده است. به علاوه تبیین ابن کثیر از مفاهیم توحید عبادی و لوازم آن در سرتاسر تفسیرش نمی تواند با رویکرد خاص و انحصاری سلفی ها مطابقت داشته باشد. نوع تلقی ابن کثیر از مجموع جوانب مساله توحید، این مدعا را که وی پس از مرگ ابن تیمیه به سمت مکتب اشاعره متمایل شده است، تقویت می کند؛ همچنان که مستندات تاریخی قابل تاملی نیز در تایید مسلک اشعری ابن کثیر ارائه شده است.

هرچند شیخ مرتضی انصاری تفسیری کامل از قرآن ندارد، در آثار متعدد فقهی و اصولی خود، مفسرانه به تبیین آیات پرداخته است. تحلیل مبانی وی به عنوان یکی از نمایندگان نظریه تفسیر اجتهادی ـ فقهی امامیه در دوره معاصر و نمایاندن نقش علمی و سهم تاریخی وی در جریان تفسیر شیعه، از اهمیت و ضرورت برخوردار است. در این پژوهه، مبانی شیخ انصاری در تفسیر آیات الاحکام با روش اکتشافی ـ تحلیلی از میان بیش از بیست اثر وی، بازیابی، طبقه بندی و ارزیابی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که شیخ دارای مبانی خاص ادبی و کلامی در تحلیل آیات بوده و می توان وی را دارای نظریه تفسیری اجتهادی در تفسیر دانست که از تقلید نظریه های رایج روزگار خویش رهیده و به نقد و نوآوری در مبادی و مبانی تفسیر پرداخته است.

در قرن اخیر، امین خولی در مقاله «تفسیر در دایرهالمعارف اسلامی با نگاهی ادبی به قرآن» ضمن ارائه گام هایی متفاوت در تفسیر قرآن، تفسیر ادبی را دگرگون ساخت. او با اصل قرار دادن قرآن به عنوان یک متن ادبی کوشید قواعد فهم متن ادبی را بر قرآن همچون سایر متون پیاده کند.در این مقاله، تفاوت میان مبانی فکری و روش تفسیری او را که به صورت ممزوج در مقاله خود توضیح داده است، آشکار خواهیم کرد. علاوه بر لزوم فهم ادبی قرآن به مثابه متنی سترگ در زبان عربی به عنوان اساسی ترین مبنای فکری امین خولی، امکان فهم قرآن توسط افرادی غیر از عالمان دینی، اعتقاد به تاثیر قرائن پیرامونی همچون عوامل محیطی در فهم قرآن، اعتقاد به تک معنایی در قرآن و اصل بودن قرآن در برابر قواعد نحوی و بلاغی، از جمله مبانی فکری او به شمار می رود. همچنین لزوم تفسیر موضوعی قرآن کریم، بهره مندی از علوم قرآنی در فهم قرآن کریم، توجه به تاریخ و فرهنگ عصر نزول، پژوهش در معنای واژگان، مطالعه و بررسی عبارات و جملات و بهره گیری از دو علم روان شناسی و جامعه شناسی در تفسیر، از مراحل تفسیر ادبی قرآن به باور اوست. بر این اساس، پیاده کردن قواعد فهم متن ادبی بر قرآن، موجب شکوفایی تفسیر در زمینه های پژوهش واژگان، زیبایی شناسی عبارات قرآنی با تعریف متفاوت علم بلاغت و بهره گیری از علم روان شناسی در فهم تفاوت های بیان قرآن در انتقال مفاهیم به مخاطب شده است. هرچند در نظر نگرفتن تفاوت های قرآن با متن ادبی به عنوان متنی الهی و تصور انطباق کامل آن ها، موجب دستیابی به نتایج نادرست به ویژه در آثار شاگردان امین خولی گردیده است.

نزدیک به ده قرن از اولین ترجمه قرآن به زبان فارسی می گذرد و همچنان به دلیل نیاز روزافزون به ترجمه، هر از گاهی شاهد ترجمه های جدید قرآن هستیم. با این حال، برخی واژگان نیاز به ترجمه و پژوهش دارند. یکی از این واژگان مراوده است. فعل مراوده 8 بار در قرآن (ر.ک: یوسف/ 23، 26، 30، 32، 51 (2 بار) و 61 ؛ قمر/ 37) و 3 بار در احادیث آمده است. این استعمال، مختص قرآن بوده و از ابتکارات قرآنی است. در کتاب های تفسیر و به تبع آن در ترجمه های صورت گرفته، از این فعل به عنوان «نزدیکی کردن» و «رابطه جنسی» تعبیر شده است. ولی آیه 61 سوره یوسف و احادیث ذکرشده این معنا را نقض می کنند. ماده «رود» بر تکرار فعل، لطافت و نیرنگ دلالت می کند. استعمال این ماده در باب مفاعله به معنای مشارکت در فعل است. در ترکیب «راود+ه+ عن» با کلمه بعد، دو عامل بر سر کلمه بعد از حرف «عن» نزاع دارند و تعدیه فعل به وسیله این حرف، متضمن معنای مخادعه و مراوغه است و بر خلاف استعمال این فعل با حرف جر «علی»، استعمال سلبی دارد.

در قرآن کریم، افزون بر روح عمومی همه انسان ها و روح خاص اهل «روح الایمان»، روح دیگری به پیامبران الهی به طور عام و به پیامبر اکرم به طور خاص، در قالب تعبیر «روح من أمرنا» یا «روح امری» نسبت داده شده است. مفسران در ذیل آیات ناظر به این حقیقت قرآنی، هر کدام بر اساس استدلال های مختلف، دیدگاه های متعددی پیرامون آن بیان داشته اند. مقاله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی، چیستی روح امری و آثار آن را مورد تتبع و پژوهش قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که روح امری، عالی ترین مراتب روح محسوب می گردد که بر پیامبران الهی به طور عام، و مرتبه والاتر آن بر اهل بیت افاضه می گردد که مبدأ علم آن حضرات و اعظم از ملائکه مقرب الهی و دارای تاثیرات ویژه ای در عرصه هستی می باشد.

با توجه به اینکه قرآن منبع اصلی آموزه های دینی است، از مسائل مهمی که پس از فرود آمدن وحی و اکمال دین در بحث خداشناسی در قرآن مطرح است این است که آیا در قرآن استدلال مستقل و صریح عقلی برای اثبات وجود خداوند به کار رفته یا اینکه قرآن کریم وجود خداوند را امری مسلم و بی نیاز از استدلال انگاشته و بدان نپرداخته است؟ در این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی پس از بررسی دیدگاه ها این مطلب به دست آمده است که برخی مخاطبان قرآن را ملحدان و منکران خداوند تشکیل داده اند و قرآن به آن ها توجه نموده و برای ابطال نظریه آن ها دست کم سه گونه برهان علیت، امکان و حدوث را برای اثبات مبدأ متعال بیان کرده است.

به اعتقاد حکما، انفکاک ذات از ذاتی امری محال و ناممکن است. لیکن برخی با استناد به آیه 69 سوره انبیاء که خداوند آتش را بر ابراهیم برد و سلام نمود، در مساله فوق مناقشه نموده اند. در مقابل، کسانی که به این قاعده معتقدند، در صدد پاسخ از اشکال فوق برآمده و هر یک پاسخی متفاوت به این اشکال داده اند.ما با احصای نظرات مفسران و صاحب نظران درباره این آیه، به نقد و بررسی آن ها پرداخته و در نهایت با مناقشه در بعضی و ناکافی دانستن بعضی دیگر، به تبیین پاسخ مختار پرداخته ایم. به اعتقاد ما پاسخ به این مساله، در توجه به مساله اذن الهی و تاثیر آن در فاعلیت فاعل های عالم امکان نهفته است. به این معنا که اذن و اراده الهی، شرط تاثیر هر ذات، فعل و حرکتی است؛ خواه اثرش ذاتی باشد و خواه عرضی، امری که متاسفانه با وجود تصریح مکرر آیات و روایات، از دیدگاه اکثر مفسران به دور مانده و در هیچ یک از پاسخ های فوق به آن توجه نشده است.

آیه شریفه وآیه لهمْ أنا حملْنا ذریتهمْ فی الْفلْک الْمشْحون (یس/ 41) از جمله آیات چالشی قرآن کریم است که در آن درباره مقصود از دو تعبیر «ذریتهم» و «الفلک المشحون» در میان مفسران و قرآن پژوهان اختلاف نظر است. برخی این دو تعبیر را به ماجرای طوفان حضرت نوح ارتباط داده و مقصود از «ذریه» را «پدران» و مراد از «الفلک المشحون» را «کشتی حضرت نوح» دانسته اند. برخی نیز مقصود از ذریه را بذر وجودبخش برای نسل به وجودآمده پس از طوفان حضرت نوح می دانند. برخی دیگر با الهام از سیاق آیات، مقصود از «ذریه» را «بنی نوع بشر» و مراد از «الفلک المشحون» را مطلق نوع کشتی می دانند. نظریات متنوع دیگری نیز در این باب مطرح است. در این مقال با مراجعه به تفاسیر و با تامل و تدبر در همه عوامل و بسترهای یاریگر در فهم آیات قرآن، بر این دیدگاه که مقصود از «ذریه» «بنی آدم/ نوع انسان» است و مراد از «الفلک المشحون» مطلق کشتی است، تاکید شده است.

تفسیر قرآن به قرآن از جمله روش های تفسیری مورد توجه در دوره معاصر به شمار می رود و علامه طباطبایی از پیشگامان این روش در این دوره است. اینک این سوال مطرح است که آیا ذات پاره ای از آیات قرآن در زمان نزولشان چنان است که جز با ارجاع به پاره ای دیگر از آیات قرآن قابل فهم نبوده است و مخاطبان قرآن بدون ارجاع آن آیات به آیات دیگر قادر به فهم مراد الهی نبوده اند؟ بررسی ها در این مقاله نشان می دهد که هیچ آیه ای از آیات قرآن وجود ندارد که هنگام نزول مرادش برای مخاطبان قرآن روشن نبوده باشد. آنان هرگز برای فهم مقاصد قرآن نیاز نداشتند که به آیات دیگر قرآن مراجعه کنند. منتها بر اثر گذشت زمان و فراموش شدن قرائن فهم مراد، در آیاتی از قرآن ابهام پدید آمد. یکی از قرائنی که به فهم مراد از این آیات مدد می رساند، آیات متحدالموضوعی است که در قرآن پراکنده است. لذا نیاز به تفسیر قرآن به قرآن نیازی عرضی است، نه ذاتی.

پرسش و پرسشگری سهم والایی را در تعاملات انسانی به خود اختصاص داده است و مقوله پرسش هنری یا بلاغی نیز در این رابطه مطرح شده و می توان ایفای نقش آن را در زمینه های مختلف به ویژه بحث القای مطالب و آموزش مشاهده کرد. بنابراین به نظر می رسد که بررسی دقیق تر این موضوع در زبان به ویژه مطالعات قرآنی، راهگشای فهم بهتر از آموزه های قرآن کریم است. لذا مقاله زیر با بررسی آیاتی در قرآن که خداوند به عنوان گوینده، بشر یعنی مخاطب را در موضع پرسش قرار داده است، به بررسی مقوله پرسشگری در این آیات می پردازد و به سوالاتی همچون چگونگی ابعاد و زوایای پرسشگری خداوند در قرآن کریم، چگونگی کاربرد آن ها در راستای مقاصد الهی و جایگاهشان در کلام وحی پاسخ می دهد. چارچوب سوالات بلاغی و مفاهیم مرتبط با آن، مبنای این نگرش را تشکیل می دهد. در این رابطه، پرسش های به کاررفته در سوره یس نیز به عنوان مطالعه موردی، بررسی خواهند شد و این نتیجه حاصل می شود که خداوند پرسش هایی را در قالب پرسش های هنری، با اهداف متعدد بلاغی و نه به عنوان ابزاری برای کسب اطلاعات بیان کرده است و به همین علت می توان او را به مثابه پرسشگری بزرگ با پرسش های هدفمند قلمداد کرد.