حکمت صدرایی
سال:1398 | دوره:7 | شماره:2 (پیاپی 14) |تعداد مقالات:14

یکی از مسائل مهم فلسفی در مبحث حرکت، مسئله «امکان یا امتناع حرکت در مجردات» می باشد. مسئله مذکور پیوند وثیقی با مسئله وجود عینی هیولا و ماده ی المواد دارد. فیلسوفان مشائی با براهینی همچون «برهان قوه و فعل» و «برهان فصل و وصل» تلاش کرده اند اثبات کنند که هیولیِ اولی وجود عینی در عالم جسمانیات دارد. و از سویی دیگر آنان حرکت را مبتنی بر وجود هیولا دانسته و بدین ترتیب از آنجا که موجودات مجرد، خالی از ماده هستند پس وقوع حرکت در مجردات را انکار کرده اند. بسیاری از فیلسوفان معاصر، با نقد براهین دال بر هیولا، وجود عینی هیولا و ملازم بودن حرکت با ماده را انکار کرده و به اثبات امکان حرکت در مجردات پرداخته اند. از دیگر مسائل مهمی که حل آنها مبتنی بر مسئله «امکان حرکت در مجردات» است، مسئله «حرکت جوهری نفس» و «تکامل نفس در برزخ و قیامت» می باشد.

نظام احسن به معنای بهترین وکامل ترین نظامی که خدا آفریده است پرسش این است که آیا نظام آفرینش فعلی کامل ترین جهان ممکن است. آیا با وجود علم وقدرت وخیر خواهی خدا آفرینش دنیایی کامل تر ازاین عالم ممکن نبوده است؟ آفرینشی که در آن هیچ شر وزشتی نباشد. ملاصدرا با توجه به صفات کمالی خدا مانند علم, حکمت, قدرت, رضایت الهی, و وجود مقتضی و نبود مانع در آفرینش با تبیین وتحلیل عقلی اثبات می کند که کامل تر از آفرینش کنونی قابل تصور نیست. از این رونظام آفرینش فعلی کامل ترین نظام ممکنی است که خدایتعالی آفریده است. چرا که اگر کامل تراز آن, شدنی بود با وجود مقتضی ونبود مانع, آن را می آفرید از این رو جهان کنونی با وجود شر قلیل کامل ترین جهان ممکنی است که خدا آفریده است. آنچه در این پژوهش خواهد آمد مبانی ودلایل عقلی و وحیانی حکمت متعالیه در اثبات کاملیت جهان موجود با وجود برخی از شرور وتحلیل وبررسی آن با توجه به آثارفلسفی وتفسیری صدرالمتالهین شیرازی وبرخی از پیروان حکمت متعالیه است.

هبوط انسان از مهم ترین مسائل حوزه انسان شناسی در دین پژوهی و مطالعات فلسفی است؛ که نه تنها به تبیین ماهیت نفس، بلکه به چگونگی و نحوه پیدایش آن اشاره دارد. اگر چه در بعضی از آیات قرآن و روایات متعدد هبوط به وضوح مطرح شده است؛ اما در آثار فلسفی ملاصدرا آمیخته با بحث حدوث نفس توصیف گردیده است. به همین جهت نوشتار حاضر بر آن است که به واکاوی مسئله هبوط در نظام فلسفی صدرالمتالهین و برخی از آیات و روایات مربوطه بپردازد. و تصویری از هویت و چیستی هبوط از منظر دینی و فلسفی ارائه نماید. و با رویکردی مساله محور به تبیین نظریه جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس انسانی پرداخته و این ادعا را اثبات کند که در نگرش صدرایی نسبت «حدوث» و «هبوط» نه از نوع تقابل و تعارض و نه از سنخ تمایز و تغایر بلکه به گونه ای سازگار و سازوار است؛ و می کوشد با تمایز قائل شدن میان رویکرد فلسفی، عرفانی و تفسیری صدرالمتالهین از اطوار نفس انسان و شناخت صحیح مقام روح و نفس، جایگاه وجودی انسان در دایره هستی را مورد کنکاش قرار دهد؛ و با رهیافتی فلسفی سعی می کند از ابعاد وجود شناختی هبوط انسان، متناسب با دیدگاه خاص ملاصدرا در نحوه تحقق انسان تفسیری عقلانی عرضه نماید.

مسئله شر قدمتی به بلندای طول تاریخ تفکر فلسفی دارد و یکی از مهم ترین و چالش برانگیزترین موضوع ها در میان فیلسوفان و الهیدانان است که در بدبینانه ترین حالت عامل انکار خداوند و در خوشبینانه ترین حالت عامل نقض برخی صفات ثبوتی خداوند شده است. برای مثال، شر و بویژه شر گزاف قدرت مطلق و خیرخواهی محض خداوند را مورد نقض قرار می دهد. هدف از تدوین این نوشتار، بررسی مسئله منطقی شر و حلّ آن از نگاه دو متفکر اسلامی و غربی، استاد مطهری و جان هیک است. شهید مطهری بر اساس نظام منسجم «عدل الهی» اعتقاد دارد که حکمت و مصلحت خداوند بر نظام هستی حاکم است و شر امری «نسبی و عدمی» است و در انتها نتیجه می گیرد که شرور مبتنی و منتهی به خیر می شود و این دو، امری «غیر قابل تفکیک» از هم هستند و البته مزایایی نیز برای شر برمی شمارد. جان هیک، نیز اعتقاد به خالق قادر و عالم دارد که بهترین جهان ممکن را خلق کرده ضمن اینکه هیک، نگاه ایرنائوسی به شر دارد و نظریه «پرورش روح» را بسط داده و هدف خداوند را از خلق شرور، تعالی بخشیدن به انسان و رشد معنوی او معرفی می کند و آن را عامل کمال و تکامل می داند. اما صحبت از مشکلی لاینحل و «گره ای ناگشوده» به نام شر گزاف می کند و در انتها حکمت وجود شرور را «رازآلود» و به عبارت دیگر، غیر قابل شناخت و ورایِ درک می داند.

بحث های هستی شناختی علم و ادراک، یکی از مسائل مهمی است که فلاسفه و دانشمندان درباره آن اظهار نظر کرده اند. در بین فلاسفه اسلامی، ابن سینا و ملاصدرا به تفصیل به مسئله علم و ادراک پرداخته اند. از نظر این دو حکیم، علم حصولی به حسی، خیالی، وهمی و عقلی تقسیم می شود. ابن سینا و ملاصدرا، ادراکات عقلی را مجرد از ماده می دانند اما در مورد مجرد یا مادی بودن ادراکات جزیی (حسی، خیالی و وهمی) با یکدیگر اختلاف نظر دارند. ابن سینا ادراکات جزئی را منطبع در مغز و ماده می داند اما ملاصدرا قائل به تجرد همه ادراکات است. در این نوشتار ابتدا توضیحاتی در مورد تعریف علم و مراتب ادراک داده شده است؛ سپس ادله ابن سینا در مورد مادی بودن ادراکات جزیی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و مشخص شده که ادله ابن سینا قابل مناقشه است و دیدگاه او در مورد مادی بودن ادراکات جزئی قابل پذیرش نیست و در ادامه به بررسی ادله ملاصدرا بر تجرد ادراکات جزئی پرداخته شده است.

در رویکرد منطقی به مسأله خلود اهل عذاب در جهان دیگر سؤالهای فراوان ذهن بشر را به خود مشغول کرده است که این سؤالات در حوزه فلسفه، تعارضاتی میان دیدگاههای اندیشمندان این حوزه را به دنبال داشته است. فیلسوفان خدا را قادر مطلق، خیرخواه مطلق و دارای رحمت گسترده شتاخته و از طرفی، بی نیاز از هر چیزی از جمله اطاعت بندگان میدانند و هیچ امری نمی تواند به وی ضرری برساند از جمله معصیت گناهکاران پس علت آنکه خداوند بندگان گناهکار را عذاب می کند چیست؟ آگوستین ابتدا در مورد سرنوشت اجسامی که در رنج ابدی به سر خواهند برد بحث می کند و معتقد است این که اجسام در رنج ابدی به سر برند، از این که بدون هیچ دردی در سعادت ابدی خود به حیات ادامه دهند دشوارتر باور می شود. ملاصدرا در این امر دچار تناقض شده و از یک طرف بر اساس آیات قرآن معتقد به خلود اهل عذاب است و از طرف دیگر بر اساس اصول فلسفی این دیدگاه را نفی می کند. این مقاله به توصیف و تحلیل دیدگاه دو اندیشمند جهان اسلام و مسیحیت در مسأله خلود اهل عذاب پرداخته است.

در فلسفه مشائیان مسلمان، کندی و فارابی نگاهی نوافلاطونی به نحوه ارتباط نفس با بدن دارند و نحوه ارتباط مزبور را از سنخ رابطه صورت با ماده می پندارند ولی ابن سینا اگرچه در برخی مواضع این نوع نگاه به رابطه یاد شده را تأیید نموده است ولی با توجه به اینکه نفس ناطقه انسانی را محل دریافت معقولات کلی مجرّد می داند، از همین رو نفس را ذاتاً جوهری مجرد می پندارد و بر همین اساس نگاهش به نحوه ارتباط نفس با بدن آنستکه بدن نمی توان محل برای نفس باشد و نفس در تشخصش وابسته به بدن بشود (آنچنانکه در خصوص صورت و ماده گفته می شود) بلکه بدن حداکثر میتواند ابزار و آلت برای تحقق برخی افعال نفس باشد. این دو نوع نگاه به نحوه تعامل نفس با بدن تا قبل از ملاصدرا پیرامون رابطه نفس با بدن در مشائیان مسلمان وجود دارد و البته غلبه با نگاه سینوی است. اما در حکمت متعالیه، مبتنی بر اتحادی دانستن رابطه ماده با صورت این انگاره شکل می گیرد که رابطه نفس با بدن از سنخ روابط اتحادی است و نه انضمامی. اما اینکه دقیقاً توضیح داده شود نفس با بدن به چه نحو رابطه اتحادی دارد در لسان ملاصدرا مغفول می ماند و این حکیم زنوزی است که به این مهم پرداخته و توضیح می دهد مقصود از رابطه اتحادی نفس با بدن آنستکه بدن تجّلی مادی نفس است و نفس تجلی روحانی بدن و ایندو دو سر یک طیف هستند. زیرا انسانیت یک حقیقت ذوامراتب و مشکک است که جلوه مادی آن بدن و جلوه مجرد آن نفس است پس بدن همان نفس بصورت لابشرط است و نفس همان بدن بشرط لا (از نواقص و کاستیهای مادّی)است.

کانت فیلسوف شهیر آلمانی در کتاب دوران سازش، نقد عقل محض، کوشیده است شرائط امکان معرفت کلی و ضروری را به دست دهد و در پی آن مرزهای دانستن را مشخص کند. از نظر کانت، حکم تالیفی پیشینی تنها زمانی امکان می پذیرد، که صورت های محض زمان و مکان، تمثلات داده شده در شهود را متعین کنند. او تلاش می کند نشان دهد شرط صدور حکم تجربی عینی، اطلاق صورت های محض فاهمه و مقولات 12گانه بر شهودهایی است که به تعینات زمانی و مکانی متعین شده اند. از دیدگاه او، همه شرط های شناخت نیز خود، مشروط به وحدت استعلایی ادراک نفسانی اند. من استعلایی کانت و تبیین او از شرائط امکان شناخت، دستمایه ای برای مقایسه دیدگاه او با آموزه ی معرفت حضوری و نظریه ی نحوه پیدایش کثرت در ادراکات در دستگاه فلسفی علامه طباطبایی دراختیار می نهد. او شرط امکان هر گونه دانستن، حتی دانش حصولی را وابسته به حضور معلوم نزد نفس فاعل شناسا و اتحاد و اتصال وجودی این دو می داند. او نخستین فیلسوف در سنت حکمت اسلامی است که تبیینی خلاقانه از پیدایش کثرت در ادراکات و چگونگی حصول مفاهیم بدیهی اولیه به دست داد. توصیف و تفسیر سازوکار معرفت شناختی امکان شناخت در دو دستگاه فکری کانت و علامه، مساله ای است که این مقاله درصدد توضیح آن است.

از آنجا که خداوند حق داشتن اختیار را به انسان عطا نموده است و اعطای هر حقی مستلزم انجام وظیفه یا وظایفی است، خداوند انسان را ملزم به رعایت نظم و ترتیب در انجام تکالیف شرعی، عبادی و اجتماعی نموده است. حال پرسش این است که منشأ فلسفی این ضرورت و التزام چیست؟ ملاصدرا در فرایند پاسخ به این پرسش که در حوزه حکمت عملی است، در مورد رابطه نظر و عمل نظریة ویژه ای ارائه نمود که بر اساس آن ثابت می شود که منشأ ضرورت الزامات عملی ریشه در حکمت نظری دارد و بر اساس نظام ربانی یا علم عنایی، خداوند که یگانه ناظم هستی است، هرگز بی واسطه و بی ضابطه عمل نمی کند و همانطور که تکوین الهی نظام مند است، تشریع الهی نیز نظام مند بوده و داشتن نظم در انجام دستورات الهی و اعمال عبادی ضرورت دارد. لذا نظام تشریعی تابع نظام تکوینی است، چنانکه نظام تکوینی نیز تابع نظام ربانی است.

زندگی و مسائل آن به هیچ وجه از فلسفه جدا نیستند. از همان آغاز کاوش های فلسفی در روزگار باستان، توجه به زندگی و یافتن شیوه درست زیستن یکی از مهمترین موضوعات تفکر فلسفی فیلسوفان بود. این روند با فراز و فرودهایی در طول تاریخ فلسفه ادامه داشت و امروزه نیز احیا شده است. بررسی فلسفی این موارد را می توان حکمت زندگی نامید. برخی از فیلسوفان چنین چیزی را موضوع اصلی تأملات فلسفی خود قرار داده اند. در این میان ملاصدرا این گونه نبوده است و در فلسفه متافیزیک محور او به طور مستقیم چنین مباحثی یافت نمی شود، اما این مطلب بدین معنا نیست که نمی توان از اندیشه های او چنین استفاده ای کرد. ادعای ما این است که اصول و مبانی هستی شناسی او این قابلیت را دارند که در زمینه حکمت زندگی مورد بهره برداری قرار بگیرند؛ مبانی و اصولی همچون اصالت وجود، بساطت وجود، تشخص وجود، سنخیت و یکی بودن کمالات و تشکیک وجود. این مبانی و اصول لوازم و دلالت های مهمی در مورد زندگی در بر دارند به طوری که می توانند راهنمای چگونگی زیست انسان واقع شوند.

نماز تدبیری است از سوی شرع برای از میان رفتن آلودگیهای حسی و به منزله طهارت از حدثهای اصغر و اکبر نفسانی است. نماز قالب، نماز ظاهری جسمانی و نماز قلب، نماز باطنی حقیقی است. نماز قلب، عرفان و شناخت خدا و شناخت افعال و صفات و از سنخ حکمت و معرفت است. و نماز قالب، تعبد جسم و خضوع بدن و تشبه به حقیقت انسانیت و جدایی از حیوانات و بهائم است. و این دو گونه نماز، نشان از ارتباط غیب و شهادت و ملک و ملکوت و تبلور ارتباط نفس و بدن است. نماز جسمانی و قالبی در تنویر قلب مؤثر است، همانطور که از سوی قلب انواری بسوی ظاهر انسان بالا می آید. امر شارع به نماز قالب، هماهنگی قلب و جسم یا صورت و باطن است تا مزاحمتی از جانب ظاهر برای عمل باطن نباشد و در نتیجه این همراهی، باطن از کار خویش باز نماند. نماز تدبیری است از سوی شرع برای از میان رفتن آلودگیهای حسی و به منزله طهارت از حدثهای اصغر و اکبر نفسانی است. نماز قالب، نماز ظاهری جسمانی و نماز قلب، نماز باطنی حقیقی است. نماز قلب، عرفان و شناخت خدا و شناخت افعال و صفات و از سنخ حکمت و معرفت است.

علم شناسی یا فلسفه علم حکیمان مسلمان جوانب و زوایای مختلفی داشته است؛ یکی از مهمترین آنها مشکلِ «عوارضِ اخص» یا «عوارض بواسطه اخص» است. این معضل اگرچه برای گذشتگان تنها یکی از مسائل علم شناختی بود؛ اما به تدریج به مهمترین مسأله و به تدریج برای برخی به تنها مسأله تبدیل شد. ماحصل این مشکل آنست که براساس قواعد علم شناسانه جایز نیست در علوم از اوصاف و عوارضی بحث کرد که با واسطه بر موضوع علم حمل می شوند. در عین حال می بینیم در بسیاری از علوم این توصیه مراعات نمی شود و غالباً در علومِ مختلف از احوال و عوارض مختص به انواع و اقسام موضوعِ علم، که همه با واسطه هستند، گفت وگو می-شود. در این خصوص و برای حل این مشکل تا زمان صدرا چهار راه حل از سوی ابن سینا، قطب رازی، جرجانی و محقق دوانی عرضه شده است. ما نخست راه حلهای پیشینیان برای حل این مشکل را گزارش کرده سپس انتقادهای صدرا به هریک از آنها را بررسی خواهیم کرد. او اعتقاد دارد که هیچ یک از پیشینیان از عهده حل مشکل بر نیامده و همه در مقابل آن متحیر و سرگردان شده اند. صدرا معتقد است منشاء مشکل، خلط میان دو دسته عوارض یعنی: عوارضِ اخص و عوارضِ بواسطه اخص بوده است؛ لذا با تمایز نهادن میان آن ها مشکل فیصله پیدا می-کند. این نوشته پس از گزارش نظریه صدرا، به ارزیابی آن پرداخته و نشان داده است که این راه حل اگرچه برخی از زوایای مشکل را می گشاید؛ امّا مشکل مذکور در ناحیه دیگر کماکان حل نشده باقی مانده است. و در نهایت بیان میشود که تقریرهای نوتر از نظریه جرجانی که آن را «نظریه مواضعه» مینامیم، برای حل مشکل کارآمد ترند.

این مقاله با هدف بررسی مقایسه ای نظریه حکمت متعالیه درباره حدوث و نحوه وجود نفس، با یکی از نظریات فلسفه ذهن معاصر در این باره، در ابتدا به تفصیل، نظریه ای جدید در فلسفه ذهن را مورد توجّه و واکاوی قرار می دهد که در میان فیلسوفان معاصر به «نوظهورگرایی» شهرت دارد. نویسنده با تفکیک دو نسخه قوی و ضعیف این نظریه، دو چالش مهم تبیینی که فیلسوفان فیزیکالیست علیه این نظریه اقامه کرده اند را نیز توضیح داده است. در ادامه ضمن مروری اجمالی بر تئوری صدرالمتألهین درباره حدوث و مراتب نفس، شباهت و تفاوت آن با نسخه قوی نوظهورگرایی، بررسی شده است. مقاله سپس ضمن تأکید بر جنبه های اساسی شباهت و برخی تفاوت ها بین این دو نظریه، چالش های پیش روی نوظهورگرایی که از سوی فیزیکالیست ها مطرح شده را نیز قابل بازسازی در برابر نظریه صدرا می داند. وی در انتها با اشاره به برخی توضیحات فیلسوفان صدرایی درباره رابطه نفس – بدن، آن را در مواجهه با اشکالات و ابهامات فیزیکالیست های معاصر کافی نمی بیند و فلسفه صدرا را نیازمند تکمیل در راستای چالش تبیینی مذکور، می داند. بیان نقاط اشتراک و افتراق این دو دیدگاه و تشریح برخی کاستی ها و ابهامات نظریه حکمت متعالیه جهت مواجهه با اشکالات فیزیکالیستی معاصر، از نوآوری های این مقاله است.

حقیقت علم و ادراک و چگونگی حصول آن برای نفس ناطقه در حکمت متعالیه صدرایی از مرحله معرفت شناسی فراتر رفته و وارد مباحث هستی شناسی شده است. صدر المتالهین در دو حوزه ادراکات جزئی خیالی و ادراکات کلی، نوآوری هایی دارد که در فلسفه های پیش از وی سابقه نداشته است. دیدگاه وی درباره نحوه حصول ادراکات، که صادر از نفس ناطقه می داند، از سوی برخی از شارحان فلسفه وی مورد پذیرش قرار نگرفته است. در این نوشتار مظهریت نفس در ادراکات خیالی جزئی اثبات شده است. براساس این دیدگاه تمامی انسانها در ادراک امور مادی و محسوس در عالم مثال منفصل سیر کرده و ارتباط دائمی با این عالم برقرار می کنند، بدون اینکه خود توجه تفصیلی به این ارتباط داشته باشند. ملاصدرا معتقد است که نفس انسان نسبت به همه ادراکات جزئی جنبه فاعلی داشته و مصدر آن است برخی دیگر مانند شیخ اشراق و علامه طباطبایی بر این باورند که نفس انسان در حصول ادراکات جزئی خیالی جنبه مظهری و قابلی دارد و در حصول این ادراکات با عالم مثال منفصل ارتباط برقرار می کند. از این رو باید در مورد ادراکات جزئی همان سخنی را گفت که ملاصدرا در مورد ادراکات کلی بدان باور دارد. نگارنده در این مقاله کوشیده است تا با استفاده از برهان راه میانه ای را برگزیند و دیدگاههای دیگر را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. میانه ای را برگزیند و دیدگاههای دیگر را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.