پژوهش های زبانی
سال:1400 | دوره:12 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

فعل های سبک دست ه ای از فعل های زبان فارسی هستند که در روند تحولات زبانی بخشی از بار معنایی خود را از دست داده اند، از این رو در بیان مفاهیم فعلی با پیش فعل، که عنصری زبانی از مقوله اسم، صفت یا عبارت حرف اضافه است، همنشین شده و ساخت های فعل سبک را ایجاد می کنند. ساخت هایی که مطالعه نحوی و معنایی آنها به یکی از چالش برانگیزترین مسایل مورد بررسی زبان شناسی امروز تبدیل شده است و زبان های مختلف از جنبه های مختلف و در قالب رویکردهای متفاوت به آنها پرداخته اند. ساخت های فعل سبک از زایاترین ساخت های زبانی در فارسی به شمار می روند. اما این زایایی در همه این فعل ها به یک اندازه نیست. تفاوت در میزان زایایی فعل های سبک و علت آن ازجمله پرسش های مهم در مورد این ساخت های زبانی است که تاکنون از توجه محققان دور مانده است. پژوهش حاضر می کوشد تا با رویکردی پیکره بنیاد ابتدا میزان زایایی 21 فعل سبک زبان فارسی را مورد سنجش قرار دهد و سپس در چارچوب انگاره صرف توزیعی (هله و مرنتز: 1993 و مرنتز: 2013) که از نظریه های بر پایه اصول نو ساختگرایی است، به تبیین علت تفاوت در میزان زایایی این فعل ها بپردازد. نتایج بیانگر این است که زایایی فعل های سبک به میزان سبک شدگی معنایی، امکانات درج و بازداری های درج هریک از آنها بستگی دارد. میزان سبک شدگی هر یک از فعل ها از طریق مقایسه صورت های سبک و واژگانی هر یک از فعل ها در داده های مستخرج از پیکره مورد ارزیابی قرار دادیم. سپس بر اساس تحلیل نمود ثانویه (هارلی و نویر: 2000)، امکانات معنایی و ساختاری درج یعنی بافت های معنایی و ساختاری مجاز برای درج هر یک از فعل ها را محاسبه کردیم و در پایان بازداری های معنایی و ساختاری درج هر یک از فعل ها یعنی بافت های معنایی و ساختاری که فعل مجوز درج در آنها را نخواهد داشت مورد محاسبه قرار دادیم. بر این اساس هرچه فعل به لحاظ معنایی سبک تر شده باشد، امکانات درج بیشتر و بازداری های کمتری داشته باشد، زایاتر است.

مشخصه های ریتم گفتار بر اساس دیرش مناطق همخوانی، واک ه ای و نیز هجا می توانند گویشوران یک زبان خاص را از هم تمیز دهند. با وجود این، ریتم یک سیگنال آوایی تنها بر مبنای روابط دیرشی میان مناطق آوایی آن استوار نیست بلکه به تفاوت های مربوط به الگوی شدت در آن ها نیز بستگی دارد. پارامتر آکوستیکی شدت تا حد زیادی تحت تاثیر الگوهای حرکتی اندام های گفتار مانند حرکت لب ها و باز و بسته کردن دهان است. بنابراین انتظار می رود تفاوت های فردی در حرکت های اندام های گویایی و نیز تفاوت های آناتومیک مربوط به ساختار دستگاه آوایی افراد منجر به تغییر توزیع انرژی در سطح سیگنال و در نتیجه تغییر مقادیر شدت در سیگنال های آوایی افراد شود. در پژوهش حاضر قصد داریم با استفاده از ابزارهای آواشناسی آزمایشگاهی و با رویکرد تشخیص هویت گوینده پارامترهای اکوستیکی ریتم گفتار را بر مبنای مشخصه های شدت-بنیاد در زبان فارسی بررسی کنیم. هدف این پژوهش بررسی توانایی پارامترهای شدت-بنیاد در سطح هجا جهت تشخیص هویت گویندگان فارسی زبان است. دو دسته از پارامترهای شدت-بنیاد یکی بر مبنای میانگین شدت هجا (stdevM, varcoM, rPVIm, rPVIm) و دیگری بر مبنای شدت قله هجا (stdevP, varcoP, rPVIp, nPVIp) برای بررسی و تحلیل داده ها انتخاب شد. صدای دوازده گویشور مرد فارسی زبان در محیط آزمایشگاهی و در دو نوبت مجزا به فاصله یک تا دو هفته ضبط شد. نمونه های آوایی با استفاده از برنامه Praat ویرایش 34، 2، 5 مورد تجزیه وتحلیل آکوستیکی قرار گرفت و تحلیل آماری داده ها و مقادیر به دست آمده از بررسی آکوستیکی نمونه های آوایی با استفاده از نرم افزار SPSS ویرایش 0/21 و نرم افزار R ویرایش 3. 3. 3 صورت گرفت. نتایج نشان داد پارامترهای آکوستیکی ریتم گفتار بر مبنای نوسانات شدت نقش بسزایی در تشخیص هویت گویندگان فارسی زبان دارند. افزون بر آن، مشخصه های زبان-ویژه تاثیری در توانایی این پارامترها در تشخیص هویت گوینده ندارند. همچنین نتایج حاکی از آن بود که پارامترهای مبتنی بر شدت قله هجا ویژگی های فرد ویژه بیشتری را انعکاس می دهند.

مطالعات تاریخی زبان شناختی بر روی واژه به پیدایش مفهوم واژه بست انجامید. واژه بست ها به عنوان عناصر زبانی در ساختار دستوری جملات از یک سو به طور مستقل ایفای نقش می کنند و از سویی دیگر از لحاظ واجی ناقص بوده و به منظور رفع نقص آوایی به عناصر دیگری متصل می شوند و به صورت پیش بست، میان بست، اندربست و پی بست در کنار میزبان خود ظاهر می گردند. عناصر مذکور در مطالعات زبان شناختی از اهمیت تاریخی برخوردارند و نقطه تلاقی ساخت واژه، نحو و واج شناسی هستند. کردی مکری مجهز به نظام واژه بست غنی است که در آن واژه بست ها از قدرت حرکت بالایی برخوردارند و به مقوله هایی مختلف از جمله حروف اضافه متصل می شوند. در کردی مکری دو دسته حروف اضافه وجود دارند که به صورت پیش اضافه و پیرااضافه با متمم خود همراه می شوند. پیش اضافه ها به نوبه خود نوعند: حروف اضافه ساده و صورت های مطلق. حروف اضافه دسته اول قبل از اسم، گروه اسمی و ضمیر مستقل تحت حاکمیت خود قرار می گیرند درحالی که صورت های مطلق که هم از نظر تعداد و هم از نظر تعداد هجا از دسته اول کمترند از این قابلیت برخوردار نیستند و نمی توانند قبل از اسم، گروه اسمی و ضمیر مستقل واقع شوند و تنها میزبان واژه بست واقع می شوند. در مکری علاوه بر حروف اضافه ساده و صورت های مطلق، حروف اضافه مرکب و پیرا اضافه ها نیز وجود دارند. پیرا اضافه ها در مکری دو دسته اند: ساده و پیچیده. پیرااضافه های ساده متمم اسمی می پذیرند، ولی همراه نوع پیچیده آنها هم صورت های کامل و هم واژه بست ها می توانند نقش متمم را ایفا کنند. از اینرو مقاله پیشرو در تلاش است تا پس از شناسایی واژه بست های ضمیری کردی مکری، نحوه تعامل شان با انواع حروف اضافه مکری و چگونگی توزیع و جایگیری آنها را براساس محدودیت های ترادف در چارچوب نظریهبهینگی تحلیل نماید. تحلیل داده ها نشان می دهند که محدودیت های” حفظ یکپارچگی حوزه“ و” عدم اجازه وقوع واژه بست در ابتدای گروه“ در سلسله مراتب محدودیت ها بالاتر از محدودیت” حضور واژه بست در چپ ترین لبه حوزه“ قرار می گیرند و این چینش منجر به جایگیری واژه بست در جایگاه دوم می گردد. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و ابزار کتابخانه ای انجام گرفته و به منظور گردآوری داده ها از شم زبانی نگارنده اصلی (به عنوان گویشور کردی مرکزی (گویش مکری، اشنویه) و نیز گویشوران اصیل این زبان به همراه فیش برداری از کتب، مجلات و نوشتارهای سایت ها و ضبط حدود بیست ساعت صدای گویش وران گویش مورد نظر استفاده شده است.

سور شناور از موضوعات بحث برانگیزی است که زبان شناسان بسیاری آن را مورد مطالعه قرار داده اند. موضوع مقاله حاضر سورشناور «همه» و بررسی جایگاه ادغام آن در اشتقاق جملات فارسی است. در این مقاله از میان رویکردهای مهم در تحلیل توزیع سورهای شناور، رویکرد رهاسازی را برگزیده و نظر باشکوویچ (2004) را که یکی از حامیان این رویکرد است درمورد سور شناور و جایگاه نقش معنایی (جایگاه تتا) بررسی نمودیم. وی با عقیده بر این که سور شناور افزوده ای به گروه حرف تعریف است و با تبعیت از ممنوعیت اضافه شدن افزوده به گروه حرف تعریف در جایگاه تتا، افزوده شدن سور شناور به گروه حرف تعریف در جایگاه تتا را ممنوع می داند. در این مقاله با استفاده از داده های زبان فارسی ممنوعیت افزوده شدن سور شناور به گروه حرف تعریف را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیدیم که در فارسی نیز سور عمومی شناور در جایگاهی بالاتر از جایگاه تتا به گروه حرف تعریف افزوده می شود. در تایید ادعای خود از دو شاهد استفاده کردیم: یکی از این شواهد الگوی نوایی جملات فارسی یا به عبارت دقیق تر تکیه اصلی جمله در حالت بی نشان و خارج از بافت است، و دیگری تداخل گستره «همه» و نفی نسبت به یکدیگر هنگامی که عنصر نفی فاقد تکیه کانونی است. در بحث مربوط به اثر تداخل گستره، ابتدا با ارایه شواهدی از جمله وسعت گستره قیدهای حالت و گوینده محور از یک طرف نسبت به یکدیگر و از طرف دیگر نسبت به گستره نفی سطح جمله، و نیز امکان حضور نفی جمله در گروه های مصدری، جایگاه فرافکن نفی را بر فراز گروه فعلی کوچک تعیین کردیم. سپس در جملات منفی بدون ابهام حاوی سور شناور، با توجه به جایگاه فرافکن نفی، و نیز بزرگ تر بودن گستره سور شناور «همه» نسبت به نفی در این جملات، و در نتیجه سازه فرمانی عنصر نفی توسط سور شناور«همه»، نشان دادیم سور شناور «همه» همواره بالاتر از گروه فعلی کوچک که شامل جایگاه تتا است، قرار می گیرد و به این ترتیب از فرضیه ناظر بر ممنوعیت افزوده شدن سور در جایگاه تتا حمایت نمودیم.

در زبان فارسی در چارچوب صرف توزیعی مطالعاتی در حوزه ساختواژه با تمرکز بر سطح رابط نحو صرف صورت گرفته است، اما جایگاه پیشینه پژوهشی در سطح رابط نحو معنا نسبتا خالی است. هدف این مقاله تبیین پدیده ارتقای مالک و ارتقای پیکر در زبان فارسی است که مستلزم مرور تمایز میان نقش مالک در ساخت های دومفعولی و نقش پیکر در ساخت های دومتعدی بر مبنای رویکرد تعبیری وود و مرنتز (2017) در چارچوب صرف توزیعی است. مراد از اولی ساخت های تناوب مفعولی است که به لحاظ معنایی به انتقال مالکیت و مراد از دومی ساخت های تناوب مکانی است که به لحاظ معنایی به جابه جایی و تغیر مکان دلالت می کنند. تمایز این دو ساخت در نوع متمم گروه فعلی است که در اولی یک گروه معرف مرکب (D*P) و در دومی یک گروه حرف اضافه ای مرکب (p*P) است. گروه معرف در جایگاه شاخص هسته i* در حوزه D*P نقش مالک و گروه معرف در جایگاه شاخص هسته i* در حوزه p*P نقش پیکر را دریافت می دارند. تبیین پدیده ارتقای مالک بر دو پیش زمینه استوار است: (الف) بیان مالکیت در گزاره که با فعل «داشتن» بیان می شود و (ب) معناشناسی افعال تغییر حالت که مستلزم یک هسته فعلی کوچک به همراه حالت نتیجه در یک گروه معرف متمم است؛ در حالی که پدیده ارتقای پیکر مستلزم پرداختن به (الف) ساخت های دومتعدی واجد افعال انعکاسی طبیعی و (ب) ساخت های آغازی متناظر است. مراد از اولی ساخت هایی است که در آن ها می توان هم یک ضمیرانعکاسی و هم یک گروه معرف ارجاعی را به عنوان مفعول مستقیم به کار برد و با این فرض همراه است که تنها در ساخت های واجد ضمایر انعکاسی (نه گروه معرف ارجاعی) رخداد ارتقای پیکر امکان پذیر است. در ساخت های آغازی متناظر، i* پایینی که نقش پیکر را معرفی می کند درون p*P اشباع شده است. درحالی که ترکیب معنایی جریان دارد i* بالایی نقش کنش گر را معرفی می کند که درون v*P اشباع نشده است. از این رو نقش پایینی با ارتقا به جایگاه بالایی هر دو نقش را اشباع می کند. این پدیده که از آن تحت عنوان ارتقای پیکر یاد می شود نشان می دهد که تنها ساخت های واجد ضمایر انعکاسی (نه ساخت های واجد گروه معرف ارجاعی) می توانند در ساخت های آغازی از عهده آزمون کنش گری برآیند.

نقش نمای گفتمانی مقوله ای نقشی-کاربردی است که در شرایط صدق عبارت حامل خود تاثیری نداشته و معنایی رویه ای و فرایندی دارد نه توصیفی و گزاره ای. این مقوله زبانی در سال های اخیر توجهی فزاینده را به خود جلب کرده و در چارچوب های نظری متنوعی بررسی شده اند. یکی از رویکردهای مهم به این نقش نماها، الگوی ارتباطی گرایس (1989) است. گرایس در بررسی برخی نقش نماهای گفتمانی با تبیین مفهوم تضمن قراردادی در کنار تضمن مکالمه ای، به مفهوم پردازی کنش گفتاری غیرمرکزی یا سطح بالاتر در کنار کنش های گفتاری سنتی یا به تعبیر او مرکزی، دست زده است. از منظر او، اغلب عبارات در خدمت اجرای کنش های گفتاری مرکزی هستند، نقش نماهای گفتمانی اطلاعاتی را درباره کنش گفتاری غیرمرکزی یا سطح بالاتر منتقل می کنند. گرایس این عبارات را حاوی تضمن قراردادی می داند. در مقاله حاضر، ابتدا به توصیف خصایص نقش نمای گفتمانی «مگر» در چارچوب خصایص سرنمونی برینتون (1996) و هاینه (2013) برای نقش نماهای گفتمانی پرداخته ایم. سپس توصیفی درزمانی از تحول معنایی این واژه ارایه کرده ایم که حاکی از تحول از معنایی گزاره ای به واژه ای با کارکرد متنی و بیانی در فارسی امروز است. این تحول را در وفاق با تحلیل تراگوت در راستای ذهنی شدگی بیشتر ارزیابی کرده ایم. در وهله بعد، تلاش کرده ایم این نقش نمای گفتمانی را به مثابه کنش گفتاری سطح بالاتر تحلیل کنیم. ما در اینجا نشان داده ایم که «مگر» علاوه بر ایفای نقش اتصالگر (میان دو عنصر متنی یا رمزگذاری ارتباط میان محتوای گزاره ای پاره گفت و بافت مقدم بر خود)، به اجرای یک کنش گفتاری غیرمرکزی با توان منظوری «افاده تقابل» یاری می رساند. نهایتا با توجه به آنکه طبق پیشنهاده سرل (1969)، کنش های گفتاری موضوع شرایط چهارگانه تناسب (اقتضایی) یعنی شرط محتوای گزاره ای، شرایط پیشینی (تمهیدی)، شرط صداقت، و شرط ضروری (ذاتی) هستند، کوشیده ایم نشان دهیم این شرایط برای کنش های گفتاری سطح بالاتر و به طور خاص کنش گفتاری «مگر» چگونه امکان تبیین می یابد.